Język prawny i prawniczy Problemy poprawności

1. „Akademia Liderów Samorządowych” – Działanie 5.2 Program Operacyjny Kapitał Ludzki Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warszawski Krakowskie Przedmieście 26/27, 00-927 Warszawa e-mail: als@wpia.uw.edu.pl Język prawny i prawniczyProblemy poprawności Warszawa, 15.05.2011 r.

2. Plan zajęć 1. Językowa charakterystyka języka prawnego i prawniczego. 2. Język prawny i prawniczy a lingwistyka normatywna. Przykłady i analizy. 3. Dodatek: struktura pism oficjalnych.

3. Język prawny i prawniczy • Twórcą terminów: język prawny i język prawniczy jest w polskiej literaturze teoretycznoprawnej Bronisław Wróblewski. W swej książce „Język prawny i prawniczy” (Kraków 1948) wprowadza rozróżnienie języka prawnego, jako tego, w którym sformułowane są przepisy prawne, oraz prawniczego, za pomocą którego mówi się o prawie. Podstawą rozróżnienia są według Wróblewskiego kryteria językowe (odrębności reguł semantycznych i słownictwa jednego i drugiego języka) oraz kryterium podmiotowe: język prawodawcy, język prawników.

4. Cechy języka prawnego – ograniczenie środków językowych • [w języku prawnym] Obserwujemy znacznie ograniczony wybór stosowanych metod konstrukcji tekstu i występowanie preferencji dotyczących niektórych środków językowych. Właściwości języka prawnego polegają raczej na celowym ograniczaniu, a nie na tworzeniu oryginalnych środków językowych. Większość różnic polega na tym, że czegoś jest brak w wypowiedziach języka prawnego, względnie coś odbiega od przeciętnej wyznaczonej dla języka ogólnego. • A. Malinowski, 235

5. Leksyka prawna (1) • Miarą charakteryzującą bogactwo słownika danego języka [tekstu] jest stosunek (S) liczby różnych słów (L) występujących w tekście do liczby całkowitej słów w tym tekście (N). Wartość S = L / N mieści się w przedziale [0,1], S jest bliskie 1 w tekstach bardzo krótkich, w których praktycznie każde słowo jest inne, a w miarę zwiększania długości tekstu wartość S zmniejsza się bardzo powoli. [współczynnik dla tekstów polszczyzny współczesnej: 0,064; dla tekstów prawnych: 0,018] • Porównując wyniki obliczeń, spostrzegamy, że słownictwo języka prawnego w zestawieniu ze słownictwem języka polszczyzny współczesnej jest znacznie uboższe. Liczba słów wykorzystanych w języku prawnym jest ponadtrzykrotnie niższa od liczby słów wykorzystanych przez użytkowników polszczyzny współczesnej. • A. Malinowski, 62

6. Leksyka prawna (2) • W języku polszczyzny współczesnej występuje 8,6% słów użytych jeden raz, prawie sześciokrotnie więcej w porównaniu do języka prawnego, gdzie takich słów jest tylko 1,5%. […] Zmniejszenie i ujednolicenie słownictwa tekstów prawnych ma na celu zwiększenie jednoznaczności i przybliżenie rozumienia tekstu prawnego przez adresata tego tekstu, a następstwem takiego postępowania w sferze słownictwa języka prawnego jest skuteczne wyeliminowanie słownictwa rzadkiego. • A. Malinowski

7. Wybrane cechy normatywnego stylu prawnego • - specyfika nazewnictwa charakteryzująca się dużym udziałem nazw abstrakcyjnych • - normatywny sposób określania znaczeń słów i przypisanych im zakresów zastosowania • - specyfika systemu definicji legalnych i odpowiadającego definicjom systemu ich zakresów zastosowania (stosowanie zdefiniowanej terminologii) • - performatywny charakter wszystkich wypowiedzi języka prawnego • - specyficzna syntaktyczna konstrukcja przepisów prawnych • - specyficzna dla języka prawnego makrokompozycja i mikrokompozycja wypowiedzi • - specyficzne użycie czasów • - specyficzny zbiór skrótów • [na podst. A. Malinowski, 239]

8. Charakterystyczne cechy języka prawnego – ćwiczenia • Bardzo długie zdanie • Postępowanie uproszczone przeprowadzają sądy rejonowe. Prowadzone jest ono w sprawach o roszczenia z umów oraz z rękojmi i gwarancji, lub niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową, gdy wartość przedmiotu nie przekracza 10 tys. złotych oraz w sprawach o zapłatę czynszu najmu lokali mieszkalnych i opłat za korzystanie z lokalu w spółdzielniach mieszkaniowych, bez względu na wartość przedmiotu sporu.

9. Charakterystyczne cechy języka prawnego – ćwiczenia Skróty dozwolone i niedozwolone • Do podstawowych wydatków zasobów budżetowych należą w szczególności wydatki na uposażenia w jednostkach budżetowych.

10. Charakterystyczne cechy języka prawnego – ćwiczenia • Terminologia i frazeologia • Ubezpieczeniami obowiązkowymi są jedynie ubezpieczenia wyraźnie określone ustawami, jak: ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych

11. Charakterystyczne cechy języka prawnego – ćwiczenia • Leksyka: słowa bardzo często powtarzane: w wypadku, w razie, w szczególności – niekiedy w niepoprawnych konstrukcjach • Kupującemu, w wypadku jeżeli rzecz ma wady fizyczne, służą względem sprzedawcy określone roszczenia

12. Charakterystyczne cechy języka prawnego – ćwiczenia • Poplątanie składniowe, niepoprawnie używane imiesłowy, niepoprawne konwersy, niewłaściwy rząd: • Podżegaczem jest ten, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego. • Celem działania sprawcy musi być przywłaszczenie cudzej rzeczy. • Za jedno z przestępstw przeciwko mieniu kodeks karny uznaje umyślne uszkodzenie lub niszczenie mienia, a także czynienie niezdatną do użytku rzeczy cudzej. • Małżonek, który dopuszcza się cudzołóstwa doprowadzając do rozkładu pożycia małżeńskiego może zostać uznany za wyłącznie winnego rozwodu.

13. Wtórne związki składniowe i homonimia składniowa • Odbiorca tekstu w sposób niemal automatyczny próbuje doszukać się związku między sąsiadującymi wyrazami. Może to prowadzić do niewłaściwego zrozumienia tekstu lub do efektów komicznych. Np. wskutek tego śmieszne jest sformułowanie: dezodorant dla pań o przyjemnym zapachu. Podobnie: oglądaliśmy kolekcję pani prezes, która została poddana gruntownej renowacji.

14. Wtórne związki składniowe i homonimia składniowa (2) • W zdaniu *Komendant placówki Straży Granicznej umożliwia obywatelowi UE lub członkowi rodziny niebędącemu obywatelem UE przez okres nie dłuższy niż 72 godziny, przed wydaniem decyzji o odmowie wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podjęcie działań zmierzających do uzyskania dokumentów, o których mowa odpowiednio w art. 9 ust. 1 lub 2, albo do udowodnienia w inny, niebudzący wątpliwości sposób, że osoby te są uprawnione do korzystania ze swobody przepływu osób – sformułowanie przez okres nie dłuższy niż 72 godziny – można powiązać składniowo zarówno z informacją następującą po nim, jak i przed nim. Przy tym drugim rozumieniu, z punktu widzenia autora tekstu oczywiście niewłaściwym, niemniej jednak z gramatyczno-logicznego punktu widzenia dopuszczalnym, otrzymujemy informację, że chodzi o członka rodziny, który nie jest obywatelem UE przez czas dłuższy niż 72 godziny.

15. Wtórne związki składniowe i homonimia składniowa (3) • Związki wyrazów stojących obok siebie w zdaniu, które powstają w niezamierzony sposób i mogą zniekształcać jego odbiór, nazywane są wtórnymi związkami składniowymi. Związki takie powstają często w wyniku umieszczenia w środku rozbudowanego zdania sformułowania, które pod względem gramatycznym można powiązać zarówno z poprzedzającymi wyrazami, jak i wyrazami następującymi po nim – tak jak w ostatnim przykładzie. Związki takie powstają także przez umieszczenie niewłaściwej części zdania nadrzędnego bezpośrednio przed zdaniem podrzędnym przydawkowym, zaczynającym się od zaimka względnego który. Np. *Przyznanie uzbrojenia następuje na podstawie wniosku złożonego przez funkcjonariusza, którego wzór określa załącznik nr 3 do rozporządzenia. W zdaniu tym należało zastosować szyk przestawny: na podstawie złożonego przez funkcjonariusza wniosku, którego wzór określa załącznik… – ponieważ słowo wzór odnosi się do wniosku, a nie do funkcjonariusza.

16. Wtórne związki składniowe i homonimia składniowa (4) • Zjawiskiem podobnym do wtórnych związków składniowych przez to, że powoduje zakłócenia odbioru tekstu – jest homonimia składniowa. Jest to taki szczególny układ zdania, który sprawia, że można je zrozumieć na dwa zupełnie różne sposoby. Tak jest np. ze sformułowaniem zdrada żony, które może równie dobrze odnosić się do sytuacji, gdy żona zdradziła męża, jak i do tej, gdy mąż zdradził żonę, tak też jest ze sformułowaniem prace wstrzymały reformy – równie dobrze to reformy mogły zostać tym, co zostało wstrzymane, jak i tym, co wstrzymywało, to samo odnosi się i do prac. Homonimia składniowa występuje także w zdaniu: *Pomoc Żandarmerii udzielana jest przez umundurowany patrol. Można je rozumieć zarówno w ten sposób, że żandarmeria otrzymuje pomoc ze strony umundurowanego patrolu, jak i w ten, że sama wysyła umundurowany patrol, by komuś pomóc. Właściwe jest drugie rozumienie, aby było to jednak zupełnie jasne, należy zdanie poddać drobnej korekcie: żandarmeria udziela pomocy, wysyłając (lub: kierując) umundurowany patrol. • (Homonimia to zjawisko językowe polegające na tym, że dwa zupełnie różne wyrazy lub wyrażenia mają ten sam kształt. Homonimia leksykalna to np. bal – zabawa i kłoda drewna, homonimia fleksyjna to tożsamość pewnych form odmiany różnych słów – mam (forma od czasownika mieć i od rzeczownika mama).)

17. Zasady techniki prawodawczej, Dz. U. z dnia 5 lipca 2002 r., nr 100, poz. 908. • § 5. Przepisy ustawy redaguje się zwięźle i syntetycznie, unikając nadmiernej szczegółowości, a zarazem w sposób, w jaki opisuje się typowe sytuacje występujące w dziedzinie spraw regulowanych tą ustawą. • § 6. Przepisy ustawy redaguje się tak, aby dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcy. • § 7. Zdania w ustawie redaguje się zgodnie z powszechnie przyjętymi regułami składni języka polskiego, unikając zdań wielokrotnie złożonych. • § 8. 1. W ustawie należy posługiwać się poprawnymi wyrażeniami językowymi (określeniami) w ich podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu. • 2. W ustawie należy unikać posługiwania się: •   1)   określeniami specjalistycznymi (profesjonalizmami), jeżeli mają odpowiedniki w języku powszechnym; •   2)   określeniami lub zapożyczeniami obcojęzycznymi, chyba że nie mają dokładnego odpowiednika w języku polskim; •   3)   nowo tworzonymi pojęciami lub strukturami językowymi (neologizmami), chyba że w dotychczasowym słownictwie polskim brak jest odpowiedniego określenia.

18. Pisma oficjalne (1) W dużym uproszczeniu strukturę wielu pism urzędowych można zobrazować w następujący sposób: Miejscowość, data Nadawca Sygnatura pisma Odbiorca Zwrot do odbiorcy TREŚĆ TREŚĆ TREŚĆ Zwrot kończący podpisnadawcy

19. Pisma oficjalne (2) Po prawej stronie, na górze pisma, umieszczana jest nazwa miejscowości, będącej siedzibą nadawcy lub miejscem, z którego pismo jest kierowane, przecinek i data. Ta ostatnia zapisana jest najczęściej za pomocą dwucyfrowej liczby oznaczającej dzień, zakończonej kropką, takiej samej liczby oznaczającej miesiąc i czterocyfrowej liczby oznaczającej rok oraz skrótu „r.” – 20.08.2007 r. Prócz owego tradycyjnego zapisu w tym miejscu pisma upowszechnia się zapis 2007-08-20, często zresztą jest to sygnatura datownika. Pamiętać należy, że w tym zapisie nie można redukować liczby cyfr oznaczających rok do dwóch, nie wolno też zmieniać kolejności liczb oznaczających rok, miesiąc i dzień.

20. Pisma oficjalne (3) Nieco niżej (najczęściej 1 wers niżej) niż miejscowość i data, po lewej stronie pisma, znajduje się oznaczenie nadawcy: może to być zarówno samo logo (to zdarza się zwłaszcza w przypadku bardzo dużych lub ważnych instytucji), jak i nazwa instytucji wraz z adresem albo – w przypadku osoby prywatnej – imię, nazwisko, stanowisko (lub inna informacja związana z tym, jaki związek ma osoba piszcząca z treścią pisma) i adres. Niektóre urzędy informacje tę umieszczają obecnie na równej wysokości (w tym samym wersie), co data. Zmiana ta wynika zapewne z przyczyn technicznych – za pomocą dawnej maszyny do pisania było to trudne do wykonania, obecnie zaś pisze się komputerowo pisma na gotowych szablonach.

21. Pisma oficjalne (4) Zazwyczaj pod oznaczeniem nadawcy umieszczona jest sygnatura pisma. Jej miejsce jest dość dowolne, dość dowolny jest też sposób, w jaki jest sformułowana. Stałe jest tylko to, że zapisana jest drukiem takiej samej wielkości, co reszta pisma lub mniejszym – nigdy zaś większym. Dane odbiorcy zapisujemy po prawej stronie pisma, nieco poniżej informacji o nadawcy. Jeżeli odbiorca to instytucja, wpisujemy jej pełną nazwę oraz adres. Zazwyczaj w osobnych wersach podaje się ulicę i numer domu oraz kod pocztowy i miejscowość. Jeżeli odbiorca jest konkretną osobą, przed podaniem adresu wpisujemy imię i nazwisko, podajemy też stanowisko tej osoby oraz jej tytuł lub stopień. Dopiero po nich zaś – nazwę i adres instytucji. Jeżeli urzędowa osoba nie ma specjalnego tytułu lub stopnia lub jeśli jej stanowisko jest tak wysokie, że z reguły się go nie wpisuje (np. nie wpisuje się mgr, dr lub prof. przed nazwiskiem prezydenta, czasem jest też tak, że po prostu nie wiemy choćby tego, czy dyrektor departamentu, do którego się zwracamy, ma stopień magistra czy doktora), przed imieniem i nazwiskiem piszemy Pan:

22. Pisma oficjalne (5) Pan Jarosław Malarski Prezes Koła Naukowego”Iustitia” ul. Kombatantów 7 27-200 Starachowice Prof. dr hab. Jan Niewiara Dyrektor Krajowego Centrum Zaufania ul. Bohuna 23/25 00-927 Warszawa

23. Pisma oficjalne (6) Kolejny element pisma to zwrot do nadawcy. Umieszczamy go po lewej stronie lub w środku, jego brzmienie to: Szanowna Pani / Szanowny Panie – po których wpisujemy stanowisko, rzadziej: stopień lub tytuł adresata. W wielu instytucjach ten element pisma jest formułowany i odręcznie wpisywany przez szefa – jest to zwyczaj dla pracowników bardzo wygodny: szef bierze bowiem odpowiedzialność za właściwe ze względu na zasady grzeczności językowej zwrócenie się do odbiorcy.

24. Pisma oficjalne (7) Treść pisma jest elementem najmniej sformalizowanym – trudno tu zatem formułować obserwacje czy rady. Pamiętać należy, że jeśli zwrot do odbiorcy zakończyliśmy przecinkiem (tak obecnie się to najczęściej robi) pierwsze słowa treści zaczynamy małą literą. Jeśli zakończyliśmy (tradycyjnie) wykrzyknikiem, zaczynamy treść literą wielką. Pamiętać też należy o podziale na akapity, najlepiej ze względu na istotę i znaczenie kolejnych części pisma (np. prośba – uzasadnienie tejże; zgoda – informacje dodatkowe, jak z niej skorzystać itp.). Często jest tak, że na wzór decyzji administracyjnych (np. sądów gospodarczych) w treści pisma urzędowego wyodrębnia się (boldem, przed podkreślenie lub umieszczenie w osobnym wersie) formułę decyzyjną, jeśli takowa występuje.

25. Pisma oficjalne (8) Pismo kończy zwrot Z poważaniem lub (w szczególnych przypadkach) Z wyrazami szacunku albo Łączę wyrazy szacunku. W dużych instytucjach zwrot ten jest wpisywany odręcznie przez szefa, w innych przypadkach (gdy autor sam sobie jest szefem) – należy do komputerowej części pisma. Nie stawiamy po nim żadnego znaku, rzadko stawiany jest przecinek; kropka jest tu błędem interpunkcyjnym. Na końcu pisma następuje ostatni jego element – odręczny podpis. Musi on być umieszczony w osobnym wersie.

26. Proszę podzielić tekst na akapity, zaadresować, zakończyć, poprawić pisownię wielką literą oraz skróty Serdecznie dziękuję za zaproszenie na uroczyste spotkanie z młodzieżą przybyłą z Ukrainy, Białorusi i Rosji, które odbędzie się w ramach projektu „moja letnia przygoda z Polską” w dniu 13 sierpnia br w Zabrzu. Niestety z przykrością muszę zawiadomić, iż moja obecność w tym terminie jest niemożliwa z uwagi na ważne obowiązki służbowe. Jednocześnie pragnę złożyć na ręce pani prezydent oraz młodzieży przybyłej do Polski w ramach ww projektu serdeczne życzenia, słonecznych, bezpiecznych wakacji, udanego wypoczynku oraz garści miłych wrażeń.