TEORETYCZNE KONCEPCJE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH I BEZPOSREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH Czesc I dr Mie

1.  TEORETYCZNE KONCEPCJE KORPORACJI TRANSNARODOWYCH I BEZPOSREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH Czesc Idr Mieczyslaw SZOSTAKStarszy wykladowca � Instytut MSG, Szkola Gl�wna Handlowa  .

2. 2 PODSTAWOWE ZAGADNIENIA 1. Cele i klasyfikacje teoretycznych koncepcji KTN i BIZ. Makroekonomiczne koncepcje bezposrednich inwestycji zagranicznych. 3. Wazniejsze teorie umiedzynarodowienia dzialalnosci przedsiebiorstw. Gl�wne elementy paradygmatu OLI - eklektycznej teorii produkcji miedzynarodowej. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga. 6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji dzialalnosci gospodarczej.

3. 3 1.1. CELE TEORETYCZNYCH ROZWAZAN NAD KTN i BIZ (A) Celem teoretycznych rozwazan nad KTN i BIZ jest poszukiwanie odpowiedzi przede wszystkim na nastepujace pytania: 1) Dlaczego jedne przedsiebiorstwa krajowe przeksztalcaja sie w KTN, a inne ograniczaja swoja dzialalnosc do obszaru danego kraju? 2) Dlaczego KTN decyduja sie na ekspansje zewnetrzna poprzez te specyficzna metode wchodzenia na obce rynki, jaka sa BIZ? Jakie czynniki o tym przesadzaja? 3) Jakie przeslanki determinuja wyb�r okreslonych sektor�w, galezi i branz dzialalnosci inwestycyjnej KTN? 4) Dlaczego KTN preferuja lokowac swoja dzialalnosc w jednych krajach, a omijaja inne kraje? 5) Jaki wplyw na decyzje inwestycyjne KTN wywieraja wladze panstwowe kraj�w przyjmujacych i kraj�w pochodzenia?

4. 4 1.1. Cele teoretycznych rozwazan nad KTN i BIZ (B) 6) Jakie wsp�lzaleznosci wystepuja miedzy ekspansja KTN a globalizacja ekonomiczna, integracja regionalna, upowszechnieniem gospodarki opartej na wiedzy i informacjach oraz tendencjami do liberalizacji zycia gospodarczego? 7) Jakie sa pozytywne i negatywne konsekwencje ekonomiczne oraz spoleczno-polityczne dzialalnosci inwestycyjnej KTN dla kraj�w przyjmujacych i panstw pochodzenia, inaczej m�wiac � jakie korzysci i zagrozenia przynosi dzialalnosc KTN? 8) Jakie sa perspektywy ewolucji pozycji KTN w gospodarce swiatowej?

5. 5 1.2. KLASYFIKACJE TEORETYCZNYCH KONCEPCJI KTN i BIZ - Propozycja Moosy W zagranicznej i polskiej literaturze ekonomicznej szereg propozycji klasyfikacji lub systematyzacji teoretycznych koncepcji i hipotez dotyczacych KTN oraz BIZ. Przykladowo I.A.Moosa (2002 r.) wyr�znia 5 grup koncepcji BIZ: 1) teorie zakladajace doskonala konkurencje, tj. koncepcje zr�znicowania rentownosci kapitalu, dywersyfikacji portfela inwestycji oraz wplywu wielkosci rynku na BIZ, 2) teorie zakladajace niedoskonala konkurencje: koncepcje organizacji przemyslowej, internalizacji firmy, lokalizacji dzialalnosci biznesowej, teorie eklektyczna, koncepcje cyklu zycia produktu i reakcji oligopolistycznych, 3) teorie finansowe, tzn. koncepcje finansowania wewnetrznego, obszar�w walutowych i dywersyfikacji barier miedzynarodowych przeplyw�w kapitalu oraz hipoteza Kojimy, 4) teorie oparte na innych czynnikach: ryzyka politycznego i ryzyka kraju, wplywu polityki podatkowej, barier handlowych i regulacji panstwowych,

6. 6 Klasyfikacja teorii BIZ wedlug Ietto-Gillies Propozycja Moosy (c.d.) 5) teorie alternatywnych metod wejscia na rynki zagraniczne (BIZ a eksport, licencje, joint ventures i inne pozainwestycyjne sposoby ekspansji). Brytyjska ekonomistka G. Ietto-Gillies (2005 r.) wyodrebnia ze swej strony nastepujace gl�wne wsp�lczesne koncepcje teoretyczne, kt�re � jej zdaniem - wyjasniaja dzialalnosc KTN i motywy podejmowania BIZ: 1) teoria oligopolistycznych przeslanek BIZ (kt�rej podstawy opracowal S. Hymer), 2) koncepcja cyklu zycia produktu w kontekscie umiedzynarodowienia produkcji, 3) teoria reakcji oligopolistycznych F.T. Knickerbockera, 4) teoria obszar�w walutowych i jej wplyw na produkcje miedzynarodowa, 5) teoria internalizacji dzialalnosci KTN, 6) eklektyczne podejscie Dunninga do problematyki KTN, 7) etapy procesu umiedzynarodowienia wedlug Szkoly Skandynawskiej, 8) implikacje miedzynarodowe teorii akumulacji technologicznej J. Cantwella, 9) analiza dzialalnosci KTN w swietle nowych teorii handlu miedzynarodowego, 10) koncepcja transnarodowego kapitalizmu monopolistycznego.

7. 7 Klasyfikacja teorii BIZ wedlug Buckleya i De Beule�a Z kolei w syntetycznym szkicu, zawierajacym podsumowanie i ocene dotychczasowego dorobku gl�wnych nurt�w swiatowych nauk ekonomicznych, poswieconych tematyce KTN i BIZ, jaki przygotowali wsp�lnie Brytyjczyk P.J. Buckley i Belg F. De Beule (2005 r.), zostaly przedstawione nastepujace podstawowe grupy koncepcji: 1) poglady tw�rc�w (�ojc�w�) teorii produkcji miedzynarodowej (S. Hymera, Ch. Kindlebergera, R E. Cavesa, P. J. Buckleya, M. Cassona i O.E. Williamsona), 2) koncepcje KTN jako zintegrowanych globalnych sieci produkcyjnych, 3) teoria internalizacji technologii i wiedzy przez KTN, 4) wklad Szkoly Skandynawskiej w wyjasnianie etap�w umiedzynarodowienia dzialalnosci ekonomicznej KTN, 5) miedzynarodowe aspekty koncepcji cyklu zycia produktu, 6) eklektyczna teoria produkcji miedzynarodowej w ujeciu Dunninga, 7) podejscie ekonomii ewolucyjnej do problematyki KTN, 8) analiza specyfiki KTN przez pryzmat teorii organizacji produkcji, 9) determinanty dzialalnosci KTN w swietle teorii lokalizacji produkcji, 10) koncepcje aglomeracji, tzw. klastr�w (clusters) i platform produkcyjnych.

8. 8 Klasyfikacja teorii BIZ wedlug Geldnera Sposr�d polskich ekonomist�w, kt�rzy w przeszlosci zajmowali sie teoretycznymi aspektami BIZ, w pierwszej kolejnosci warto odnotowac przedstawiona w 1986 r. przez M. Geldnera propozycje podzialu spotykanych w literaturze swiatowej koncepcji i hipotez na osiem kategorii: - BIZ jako transfer kapitalu, - teorie zr�znicowania st�p zysku i dywersyfikacji portfela inwestycji, - teorie oligopolistyczne, - teoria lokalizacji BIZ, - teoria cyklu zycia produktu, - teorie internalizacji dzialalnosci przedsiebiorstwa, - eklektyczna teoria produkcji miedzynarodowej, - teorie makroekonomiczne.

9. 9 Klasyfikacja teorii KTN wedlug Cieslika J. Cieslik w 1987 r., piszac o teoretycznych aspektach internacjonalizacji przedsiebiorstwa kapitalistycznego, zaproponowal 3 etapy analizy. Najpierw przedstawil teorie internacjonalizacji produkcji, koncentrujac sie na analizie koncepcji i strategii wyboru - w sytuacji oligopolistycznej - miedzy podejmowaniem przez przedsiebiorstwo produkcji zagranicznej a eksportem, sprzedaza licencji i kooperacja przemyslowa. Na drugim etapie swojej analizy J. Cieslik om�wil zintegrowane modele produkcji miedzynarodowej, tj. model cyklu zycia produktu R. Vernona, eklektyczna teorie produkcji miedzynarodowej J.H. Dunninga i model internacjonalizacji R. Luostarinena. Trzeci etap rozwazan J. Cieslika koncentrowal sie na prezentacji kluczowych element�w teorii przedsiebiorstwa ponadnarodowego.

10. 10 Klasyfikacje teorii BIZ wedlug Przybylskiej K. Przybylska (2001 r.) w swojej ksiazce nt. determinant BIZ wyodrebnila dwa podstawowe nurty myslenia w swiatowej literaturze ekonomicznej: analize z punktu widzenia zagranicznego inwestora (czyli w mikroskali) i analize makroekonomiczna, tj. prezentacje determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia kraju goszczacego. Koncepcje teoretyczne dotyczace mikroekonomicznej analizy determinant BIZ K. Przybylska dzieli na dwie grupy: 1) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska finansowego: teorie miedzynarodowego przeplywu kapitalu, miedzynarodowego zr�znicowania st�p zysku, dywersyfikacji portfela inwestycyjnego oraz obszar�w walutowych; 2) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska realnego: teoria przewag monopolistycznych, teoria miedzynarodowego cyklu zycia produktu, teoria internalizacji KTN i eklektyczna teoria miedzynarodowej produkcji.

11. 11 Klasyfikacje teorii BIZ wedlug Przybylskiej i Nosala Natomiast rozwazania K. Przybylskiej na temat teoretycznych aspekt�w determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia kraju goszczacego koncentruja sie na 3 grupach zagadnien: 1) determinanty lokalizacyjne wynikajace z motyw�w podejmowania BIZ, tzn. determinanty rynkowe, kosztowe i efektywnosciowe; 2) determinanty lokalizacyjne wynikajace z klimatu inwestycyjnego kraju goszczacego (warunki funkcjonowania firm zagranicznych i udogodnienia dla dzialalnosci zagranicznych inwestor�w); 3) oddzialywanie ryzyka inwestycyjnego na decyzje lokalizacji BIZ. Kolejny polski ekonomista J. Nosal (2002 r.) dzieli teoretyczne koncepcje dotyczace BIZ na dwie grupy: 1) teorie powstawania BIZ: teoria arbitrazu, podejscie Hymera, teoria cyklu zycia produktu, koncepcja korzysci z internalizacji oraz teoria eklektyczna Dunninga; 2) najnowsze badania poswiecone BIZ: teoria asymetrii informacji, koncepcje koniecznosci wzrostu, efekt�w zewnetrznych i stabilnosci.

12. 12 Klasyfikacje teorii BIZ wedlug Koraszewskiego i Misali Ze swej strony W. Karaszewski (2004 r.) uwaza, ze sposr�d teoretycznych koncepcji objasniajacych zjawisko BIZ na uwage zasluguja w szczeg�lnosci: 1) teorie przewag wlasnosciowych (prace S.H. Hymera, C.P. Kindlebergera, S.P. Magee�ego, M.E. Portera, R. Vernona), 2) teorie oligopolistycznych zachowan r�wnoleglych (tj. �wymiany pogr�zek� E.M. Grahama i �podazania za liderem� F.T. Knickerbockera), 3) teoria lokalizacji BIZ R.A. Mundella, 4) teoria internacjonalizacji firmy (Buckleya-Cassona, Johansona-Vahlne�a), 5) teoria eklektyczna (paradygmat OLI) Dunninga. Z kolei J. Misala (2005 r.) traktuje koncepcje BIZ i KTN jako czesc skladowa teorii migracji kapitalu, wyr�zniajac wsr�d nich � obok teorii ortodoksyjnej - teorie i hipotezy opisowe, kt�re dzieli na 3 grupy: 1) teorie makroekonomiczne, 2) teorie mikroekonomiczne (koncepcje umiedzynarodowienia firm), 3) teorie mieszane (z eklektyczna teoria Dunninga na czele).

13. 13 Klasyfikacje teorii KTN i BIZ wedlug Misali i Zorskiej Dodac trzeba, ze J. Misala w swej monografii, poswieconej teoretycznym aspektom gospodarki swiatowej, odrebnie omawia teorie lokalizacji dzialalnosci ekonomicznej. Wyr�znia w tym kontekscie: 1) teorie tradycyjna (od podejscia klasycznego i neoklasycznego do koncepcji miedzynarodowego podzialu pracy R. Sohnsa), 2) wsp�lczesne ujecie teorii lokalizacji, zwane nowa geografia ekonomiczna (kt�ra jest przydatna przy analizie lokalizacji BIZ i dzialalnosci KTN). A. Zorska w swych rozwazaniach teoretycznych przedstawia najpierw zarys teorii biznesu miedzynarodowego, gdzie omawia teorie internalizacji, teorie koszt�w transakcyjnych i paradygmat eklektyczny. Do tego ostatniego szeroko nawiazuje takze przy analizie przeslanek zagranicznej ekspansji inwestycyjnej KTN (tj. przewag wynikajacych z paradygmatu OLI). Ale A. Zorska znacznie wiecej uwagi poswieca modelom rozwoju oraz funkcjonowania KTN, wyr�zniajac trzy takie modele: 1) model oparty na inwestycjach; 2) model oparty na wiedzy; 3) model oparty na lancuchu tworzenia wartosci dodanej.

14. 14 2. MAKROEKONOMICZNE KONCEPCJE BIZ Koncepcje makroekonomiczne: Analiza przeslanek podejmowania BIZ z punktu widzenia gospodarki narodowej, tj. poprzez pryzmat warunk�w dzialania w potencjalnym kraju przyjmujacym w por�wnaniu z warunkami panujacymi w kraju macierzystym. W koncepcjach tych BIZ traktowane wylacznie jako zjawisko finansowe, tzn. jako jedna z form miedzynarodowych przeplyw�w kapitalu (abstrahowanie od - integralnie zwiazanego z BIZ - transferu technologii, wiedzy, metod marketingu i zarzadzania). Rozpatrywane koncepcje laczy wsp�lne milczace zalozenie, wedlug kt�rego w miedzynarodowych stosunkach gospodarczych wystepuje doskonala konkurencja (stad tez nazywane sa one koncepcjami BIZ zakladajacymi doskonala konkurencje). Ta grupa koncepcji obejmuje: ortodoksyjna teorie miedzynarodowego przeplywu kapitalu, teorie miedzynarodowego zr�znicowania st�p zysku, koncepcje dywersyfikacji portfela inwestycyjnego, teorie wplywu obszar�w walutowych na BIZ, teorie zaleznosci BIZ od wielkosci rynku, teorie Kojimy (tj. wzglednych przesuniec koszt�w pracy i kapitalu) oraz teorie zaleznosci przeplywu BIZ od etapu rozwoju gospodarki (wedlug Ozawy).

15. 15 2.1. Ortodoksyjna teoria miedzynarodowego przeplywu kapitalu (A) Pierwsza pr�be wyjasnienia determinant BIZ podjeto w ramach neoklasycznej teorii miedzynarodowego przeplywu kapitalu (m. in. R.F. Harrod � 1957 r.). W teorii tej zaklada sie przede wszystkim, ze poszczeg�lne kraje r�znia sie od siebie pod wzgledem wyposazenia w kapital, co pociaga za soba zr�znicowanie wysokosci przecietnych st�p procentowych, wystepujacych w r�znych krajach. Z powyzszego wzgledu omawiana teoria przeplywu kapitalu czasami zwana jest tez teoria zr�znicowania st�p procentowych. Wedlug tej teorii, w krajach dysponujacych relatywnie duzymi zasobami kapital�w (tj. nadwyzkami srodk�w finansowych) stopy oprocentowania (cena kapitalu) sa stosunkowo niskie. Natomiast w krajach o niedoborze wlasnych kapital�w stopy procentowe sa stosunkowo wysokie (bo kapital jest relatywnie drogim czynnikiem produkcji). Dalej w mysl omawianej teorii, kapital (wlacznie z BIZ) powinien przeplywac z kraj�w nadwyzkowych (tzn. gl�wnie KWR) do kraj�w odczuwajacych niedostatek wlasnych srodk�w finansowych (co jest typowe dla KSR).

16. 16 2.1. Ortodoksyjna teoria miedzynarodowegoprzeplywu kapitalu (B) Ale dane empiryczne nie potwierdzaja takiej prawidlowosci (bo koncentracja BIZ w grupie KWR), co dowodzi slabosci powyzszej teorii. Ponadto nie pozwala ona ani na wyjasnienie wyboru poszczeg�lnych form wywozu kapitalu (np.: kredyty, inwestycje portfelowe, czy BIZ), ani na wytlumaczenie zr�del zjawiska tzw. krzyzujacych sie BIZ (two way FDI), czyli � dwukierunkowego transferu BIZ miedzy tymi samymi parami kraj�w (np.: USA-Wielka Brytania), co szczeg�lnie czesto wystepuje w KWR. Powaznym mankamentem tej teorii jest traktowanie BIZ jedynie jako transferu srodk�w kapitalowych, co dowodzi niewlasciwego pojmowania istoty zagranicznych inwestycji bezposrednich. Analiza zr�znicowania st�p procentowych w skali miedzynarodowej bardziej przydatna do analizy przeplyw�w kapitalu pozyczkowego (kredyt�w zagranicznych) niz BIZ (czy inwestycji portfelowych) miedzy KWR i KSR. Ale posrednio wysokosc stopy oprocentowania wywierac moze wplyw na BIZ: Niskie stopy w krajach macierzystych moga zachecac do zagranicznych lokat kapitalowych (w tym BIZ). Podobnie jak wysokie stopy procentowe w krajach goszczacych moga przyciagac inwestor�w (lecz pod warunkiem, ze towarzyszy temu stabilizacja i korzystny klimat inwestycyjny).

17. 17 2.2. Teoria miedzynarodowego zr�znicowania st�p zysku Teoria powyzsza, bedaca czescia ekonomii neoklasycznej, popularna byla szczeg�lnie w latach 50. i 60. XX w. Wykorzystywano ja zas m. in. przy wyjasnianiu determinant amerykanskich BIZ w krajach Europy Zachodniej. Inaczej okresla sie ja mianem teorii rentownosci lokat kapitalowych, teorii zr�znicowanych st�p zwrotu kapitalu (theory of differential rates of return) lub hipotezy zyskownosci (profitability hypothesis). Wedlug tej teorii, KTN dokonuja BIZ w tych krajach przyjmujacych, gdzie oczekiwana stopa zysku od wylozonego kapitalu ma byc wyzsza od stopy realizowanej w kraju macierzystym. Oznacza to, ze kapital w formie BIZ powinien przeplywac z kraj�w o niskiej stopie zysku do kraj�w o wyzszych stopach rentownosci, czego jednak nie da sie jednoznacznie udowodnic w oparcie o dostepne dane empiryczne (kt�re uwzgledniaja faktyczne, a nie oczekiwane stopy zysku w KWR i KSR). Krytycy tej teorii wskazuja na trudnosci oceny faktycznej stopy zysku, realizowanej przez KTN, z powodu specyfiki mechanizmu cenowego w obrotach wewnatrzkorporacyjnych i zjawiska tzw. cen transferowych. Inny mankament tej teorii: Jako cel gl�wny dzialalnosci KTN jej kadra zarzadzajaca czesto traktuje maksymalizacje przychod�w ze sprzedazy i umacnianie pozycji rynkowej, a nie maksymalizacje stopy zysku.

18. 18 2.3. Teoria miedzynarodowej dywersyfikacji (zr�znicowania) portfela inwestycyjnego Teoria ta, za ojc�w kt�rej uznawani sa J. Tobin (1958 r.) i H.M. Markowitz (1959 r.), zostala opracowana dla potrzeb analizy inwestycji portfelowych. Dopiero na przelomie lat 60. i 70. XX w. pr�bowano wykorzystac ja tez do wyjasniania determinant BIZ (m. in. G.V. Stevans, M.J. Prachowny). Wedlug tej teorii, podejmujac BIZ, kierownictwo KTN w swej strategii inwestycyjnej nie tylko uwzglednia oczekiwana rentownosc kapitalu (stope zysku), lecz kieruje sie r�wniez koniecznoscia ograniczenia ryzyka. Dazac do zmniejszenia ryzyka, dokonuje gl�wnie dywersyfikacji struktury geograficznej BIZ (lokujac swoje filie w r�znych krajach) oraz stara sie zr�znicowac strukture sektorowo-galeziowa inwestycji (co czesciowo wyjasnia przeobrazenie sie wielu KTN w tzw. konglomeraty). Ryzyko zwiazane z BIZ (wg Roota): wlasnosciowe (np. nacjonalizacja), walutowo-transferowe (np. zakaz repatriacji zysk�w w walutach wymienialnych), operacyjne (np. zakaz lub ograniczenie dzialalnosci filii wskutek decyzji wladz kraju przyjmujacego), niestabilnosci politycznej (wybuch wojny domowej lub zamieszek spolecznych). W praktyce KTN powyzsza teorie trudniej jednak wykorzystac niz w przypadku inwestor�w portfelowych. Wynika to z samej natury BIZ (dlugotrwale zaangazowanie) i innych ich r�znic w por�wnaniu z PIZ.

19. 19 2.4. Teoria wplywu obszar�w walutowych na BIZ Autorem tej teorii jest R.Z. Aliber (1970 r.), a jej istota sprowadza sie do tezy, ze przeplywy BIZ sa zdeterminowane przez zr�znicowanie pozycji (sily) poszczeg�lnych walut, obowiazujacych w gl�wnych strefach (obszarach) walutowych, do kt�rych naleza poszczeg�lne kraje. Wedlug Alibera, strumienie BIZ kieruja sie mianowicie z kraj�w o mocnych (silnych) walutach do kraj�w o slabych walutach. Uzasadniajac te teze, autor dowodzi, ze gdy inwestor z kraju o silnej walucie nabywa aktywa w kraju o slabej walucie, to aktywa takie sa dla niego relatywnie tanie, zas ich wycena uwzgledniac musi ryzyko dewaluacji waluty kraju goszczacego. Przy tej okazji inwestor realizuje tzw. premie walutowa, kt�ra powinna mu rekompensowac ewentualna niekorzystna zmiane kursu walutowego. Z badan empirycznych, prowadzonych m.in. przez Edisona-Melvina (1990 r.) i Goldberga-Kolstada (1995 r.) wynika, ze umiarkowana i przewidywana dewaluacja waluty kraju goszczacego de facto przyciaga BIZ, ale duze i czeste dewaluacje zazwyczaj odstraszaja KTN jako inwestor�w. Ponadto w kraju o slabej walucie KTN maja ulatwiony dostep do lokalnych kredyt�w. Jednak powyzsza teoria nie wyjasnia zupelnie obecnej struktury geograficznej BIZ w skali globalnej (tzn. koncentracji BIZ w grupie KWR, posiadajacych relatywnie silne waluty).

20. 20 2.5. Koncepcja zaleznosci BIZ od wielkosci rynku Punktem wyjscia tej koncepcji stal sie neoklasyczny model inwestycji krajowych Jorgensona (z 1963 r.). Zostal on wykorzystany do analizy BIZ m. in. przez B. Balasse (1966 r.). Zgodnie z powyzsza teoria, wysokosc naplywu BIZ do danego kraju przyjmujacego zalezy od wielkosci rynku tego ostatniego, mierzonego produktem krajowym brutto w wyrazeniu absolutnym. Zwolennicy tej koncepcji prowadzili badania empiryczne, kt�re potwierdzaly wystepowanie dodatniej korelacji miedzy wielkoscia BIZ i PKB, chociaz wyniki tych badan nie przekonaly wiekszosci oponent�w. Wystarczy zreszta por�wnac dane z lat 2004-2005 pokazujace wysokosc BIZ i PKB � z jednej strony - w Luksemburgu i Belgii oraz w Japonii i Pakistanie � z drugiej strony, zeby poddac w watpliwosc slusznosc omawianej teorii. Czesciowo koncepcja ta moze byc przydatna przy wyjasnianiu BIZ nastawionych na poszukiwanie nowych rynk�w zbytu (market-seeking), ale nie tlumaczy BIZ dokonywanych dla uzyskania dostepu do surowc�w (np. ropa naftowa) lub dla poprawy efektywnosci dzialania. Ponadto - wedlug J. Stehna oraz J. Misali - brakuje wciaz glebszego teoretycznego uzasadnienia zwiazku miedzy rozmiarami PKB i BIZ.

21. 21 2.6. Koncepcja wzglednych przesuniec koszt�w pracy i kapitalu wedlug K. Kojimy (A) Koncepcja ta, kt�rej autorem jest ekonomista japonski K. Kojima (1973 r.), zwana jest tez teoria korzysci komparatywnych (wedlug M. Geldnera). Koijma nawiazuje w swych rozwazaniach do modelu doganiania cyklu zycia produktu, kt�ry zostal opracowany w latach 30-tych XX wieku przez innego ekonomiste japonskiego K. Akamatsu.

22. 22 2.6. Koncepcja wzglednych przesuniec koszt�w pracy i kapitalu wedlug K. Kojimy (B) W mysl modelu doganiania cyklu zycia produktu, nowe wyroby produkowane sa najpierw w krajach najwyzej rozwinietych, kt�re dysponuja najnowoczesniejszymi technologiami, wysokimi umiejetnosciami produkcyjnymi i kultura techniczna oraz duzymi zasobami kapitalu. Natomiast wszystkie kraje, pozostajace w tyle za czol�wka swiatowa, sw�j popyt krajowy (D) na nowe wyroby najpierw musza zaspokajac w drodze importu (Im). Nastepnie podejmuja wlasna produkcje (P), a w dalszej kolejnosci sa w stanie eksportowac takie wyroby (Ex) lub wytwarzac je w filiach zagranicznych przedsiebiorstw, pochodzacych z tych kraj�w. Wykorzystujac i rozwijajac model, opracowany przez Akamatsu, Kojima wyodrebnil 2 rodzaje BIZ: a) inwestycje wynikajace ze zmieniajacej sie pozycji poszczeg�lnych kraj�w pod wzgledem posiadanych korzysci komparatywnych dotyczacych dwu czynnik�w wytw�rczych: pracy (sily roboczej) i kapitalu (wraz z wiedza naukowo-techniczna); b) inwestycje bedace efektem przewag oligopolistycznych, jakimi dysponuja poszczeg�lne firmy (KTN) jako inwestorzy zagraniczni (tj. w mikroskali).

23. 23 2.6. Koncepcja wzglednych przesuniec koszt�w pracy i kapitalu wedlug K. Kojimy (C) Koncentrujac sie na analizie makroekonomicznej, tj. odnoszacej sie do pierwszego typu BIZ, wspomniany autor ograniczyl geograficznie swe rozwazania do stosunk�w ekonomicznych KWR-KSR. Wedlug koncepcji teoretycznej Kojimy, uwzgledniajac istniejace wzgledne r�znice koszt�w pracy i kapitalu, KTN przy podejmowaniu BIZ w KSR koncentruja sie na dzialalnosci pracochlonnej (np. przemysl odziezowy), bo tania tam jest sila robocza, czyli � niskie place. Natomiast BIZ w KWR sa dokonywane przede wszystkim w dziedzinach kapitalochlonnych (czyli pracooszczednych). W ten spos�b - zdaniem omawianego autora - nastepuje �uzgodniona w skali miedzynarodowej� specjalizacja, kt�ra przynosi korzysci ekonomiczne wszystkim uczestniczacym w niej krajom, zar�wno KWR, jak i KSR (choc obie grupy panstw r�znia sie pod wzgledem elastycznosci dzialania mechanizmu rynkowego). Zauwazyc jednak nalezy, ze slaboscia powyzszej koncepcji jest fakt, ze wyjasnia ona - i to czesciowo - tylko niewielki segment calosci przeplyw�w BIZ w skali globalnej (tj. jedynie kontakty KWR-KSR).

24. 24 2.7. Koncepcja zaleznosci przeplyw�w BIZ od etapu rozwoju gospodarki narodowej wedlug T. Ozawy (A) Za punkt wyjscia swej analizy inny japonski ekonomista T. Ozawa przyjal (w 1992 r.) zaproponowana wczesniej przez M. Portera (w 1990 r.) klasyfikacje r�znych kraj�w wedlug czterech etap�w rozwoju ich gospodarek narodowych: 1) faza rozwoju napedzanego przez czynniki podstawowe, tj. prace i surowce (factor-driven stage), 2) etap rozwoju napedzanego przez akumulacje kapitalu i inwestycje (investment-driven stage), 3) faza rozwoju napedzanego przez innowacje techniczne (innovation-driven stage), 4) faza rozwoju napedzanego przez dobrobyt (wealth-driven stage). Wedlug Ozawy, w praktyce wystepuje ewolucja kierunk�w geograficznych i struktury sektorowej przeplyw�w BIZ wraz z przechodzeniem od nizszych do wyzszych etap�w rozwoju gospodarki narodowej poszczeg�lnych kraj�w. Na poczatkowym etapie rozwoju, na kt�rym znajduja sie KSR, BIZ naplywaja tam z KWR. Wywodzace sie z tej drugiej grupy panstw KTN poszukuja w�wczas w KSR dostepu do tanich surowc�w i pracownik�w, zadowalajacych sie relatywnie niskim wynagrodzeniem. Dominuja zatem inwestycje w dziedziny surowcochlonne (g�rnictwo, lesnictwo, rolnictwo) i pracochlonne (np. przemysl odziezowy).

25. 25 2.7. Koncepcja zaleznosci przeplyw�w BIZ od etapu rozwoju gospodarki narodowej wedlug T. Ozawy (B) Etap rozwoju napedzanego przez akumulacje kapitalu i inwestycje charakterystyczny byl w przeszlosci dla dynamicznie rozwijajacych sie azjatyckich i latynoamerykanskich kraj�w nowo uprzemyslowionych pierwszej i drugiej generacji (I generacja - Korea Pld, Singapur, Hongkong i Tajwan; II generacja -Malezja, Filipiny, Brazylia, Meksyk, Chile, Izrael, RPA itp.). W ostatnim okresie na ten etap rozwoju awansowaly niewatpliwie r�wniez Chiny i Indie. Jak potwierdza praktyka, do takich kraj�w naplywaja BIZ z KWR, poszukujace dostepu do rosnacego rynku zbytu, poprawy efektywnosci oraz dostepu do taniej, lecz wyksztalconej sily roboczej. Ale r�wnoczesnie korporacje z tych nowo uprzemyslowionych kraj�w inwestuja w dziedziny surowcochlonne i pracochlonne krajach slabiej rozwinietych (np. chinskie BIZ w g�rnictwie naftowym Sudanu, Angoli, Kongu i Wenezueli). Coraz czesciej pr�buja tez dokonywac BIZ w KWR, poszukujac dostepu do ich rynk�w i aktyw�w strategicznych.

26. 26 2.7. Koncepcja zaleznosci przeplyw�w BIZ od etapu rozwoju gospodarki narodowej wedlug T. Ozawy (C) W fazie rozwoju napedzanego przez innowacje techniczne znajduja sie KWR, skad BIZ odplywaja do dziedzin kapitalochlonnych w innych krajach (gl�wnie z tej samej grupy). Rzady KWR podejmuja tez dzialania dla przyciagniecia BIZ z pozostalych KWR ( jak r�wniez z kraj�w nowo uprzemyslowionych) do dziedzin technicznie wysoko zaawansowanych i wymagajacych kwalifikowanych pracownik�w. Czol�wka KWR znajduje sie jednoczesnie na etapie rozwoju napedzanego przez dobrobyt, kt�ry sprzyja nasileniu sie przeplyw�w BIZ wewnatrz tej grupy kraj�w, przy ich koncentracji na najnowoczesniejszych dziedzinach produkcji d�br inwestycyjnych, konsumpcyjnych i uslug. T. Ozawa twierdzil ponadto, ze w ramach strategii rozwoju otwartego na wsp�lprace miedzynarodowa przeplywy BIZ przyczyniaja sie do poprawy konkurencyjnosci miedzynarodowej gospodarek KWR, stymulujac zwiekszanie obrot�w ich handlu zagranicznego, co prowadzi do superwzrostu (super growth, tj. do przyspieszania tempa wzrostu dochodu narodowego).

27. 27 3. WYBRANE TEORIE UMIEDZYNARODOWIENIA DZIALALNOSCI PRZEDSIEBIORSTW Zaliczane do tej grupy teorie, kt�re pr�buja wyjasnic determinanty dzialalnosci KTN (a w szczeg�lnosci przyczyny podejmowania przez nie BIZ), zwane tez sa teoriami produkcji miedzynarodowej (J. Cieslik), teoriami mikroekonomicznymi (J. Misala), teoriami zakladajacymi konkurencje niedoskonala (tj. dzialanie w warunkach monopolu lub oligopolu � I.A. Moosa), czy wreszcie teoriami traktujacymi BIZ jako zjawisko realne (K. Przybylska). W ramach tej grupy teorii wyodrebnia sie wiele koncepcji, kt�re mozna podzielic � w slad za K. Przybylska - na 3 podstawowe podgrupy: 1) teorie przewag monopolistycznych KTN, 2) teoria miedzynarodowego cyklu zycia produktu, 3) teoria internalizacji dzialalnosci KTN. Chociaz Przybylska do tej samej grupy zalicza eklektyczna teorie produkcji miedzynarodowej Dunninga, to paradygmat OLI zasluguje na odrebne potraktowanie. Przemawia za tym zar�wno kompleksowy (syntetyczny) charakter tego paradygmatu, jak tez wyjatkowo wazna, wiodaca pozycja teorii Dunninga w dotychczasowym dorobku swiatowej mysli ekonomicznej, dotyczacym roli KTN i BIZ we wsp�lczesnej gospodarce swiatowej.

28. 28 3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (A) Za pioniera badan nad determinantami BIZ i KTN w warunkach konkurencji niedoskonalej uznawany jest Ch. P. Kindleberger (1969 r.). Zauwazyl on trafnie, ze zagraniczni inwestorzy sa w mniej korzystnej sytuacji niz miejscowi przedsiebiorcy o tyle, ze ci drudzy lepiej niz pierwsi znaja specyfike dzialania na rynku wlasnego kraju. Skoro jednak KTN decyduja sie na podejmowanie BIZ i ponoszenie dodatkowych koszt�w z tym zwiazanych, to musza posiadac przewage (atuty) wynikajace z zajmowania pozycji oligopolistycznej lub monopolistycznej w okreslonym segmencie stosunk�w miedzynarodowych. Powazny wklad w rozw�j omawianych teorii wniesli r�wniez Dunning (1973 r.), Hymer (1976 r.), Calver (1981 r.), Buckley-Casson (1985 r.), Leitch-Barret (1992 r.) i wielu innych ekonomist�w. Autorzy teorii przewag monopolistycznych szczeg�lowo przeanalizowali r�znorodne ich rodzaje. Zazwyczaj wyr�znia sie 4 typy przewag KTN , tj. przewage finansowa, technologiczna, menedzerska i marketingowa. Przewaga finansowa: KTN dysponuja ogromnym wlasnym kapitalem (niepor�wnywalnie wiekszym niz firmy lokalne) oraz korzystaja z wielu zewnetrznych zr�del finansowania swej dzialalnosci.

29. 29 3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (B) Przewaga technologiczna KTN: Sprowadza sie ona do prowadzenia wlasnych prac badawczo-rozwojowych, znajomosci unikalnych (chronionych patentami) metod i proces�w produkcji, dysponowania nowoczesnymi maszynami i urzadzeniami technicznymi, wytwarzania produkt�w o znanych markach towarowych itp. Przewaga menedzerska KTN: Ten atut polega na posiadaniu bogatej wiedzy i umiejetnosci w zakresie zarzadzania przedsiebiorstwem i organizacji pracy w skali miedzynarodowej (ponadkrajowej), a zwlaszcza koordynacji dzialalnosci (od mikro- do megaskali), planowania strategicznego, finans�w (budzetowania) i ksiegowosci firmy, gromadzenia i wykorzystywania informacji, wykorzystania zasob�w ludzkich, system�w wynagrodzen, pobudzania wydajnosci pracy i poprawy efektywnosci itp. Przewaga marketingowa KTN: Strategie dzialalnosci marketingowej KTN obejmuja produkcje, polityke cen i dystrybucji, a takze sfere komunikowania sie z otoczeniem (nie tylko docieranie do klient�w). W sumie powyzsze czastkowe przewagi skladaja sie na przewage konkurencyjna poszczeg�lnych KTN nad ich gl�wnymi rywalami (tj. innymi KTN) oraz nad lokalnymi firmami w krajach goszczacych.

30. 30 3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (C) Przewaga konkurencyjna KTN przejawia sie w szczeg�lnosci poprzez: a) umiejetnosc duzego r�znicowania wytwarzanych produkt�w (dostosowywania ich do potrzeb r�znych kategorii odbiorc�w w poszczeg�lnych oraz do warunk�w konkurencji; obok faktycznego r�znicowania wprowadzanie pozornych r�znic miedzy towarami okreslonego rodzaju, np. tylko inne opakowanie), b) w formie przyw�dztwa cenowego w dziedzinach, w kt�rych poszczeg�lne KTN posiadaja pozycje dominujaca (o charakterze monopolistycznym lub oligopolistycznym). Interpretacje BIZ jako efekt oligopolistycznego zachowania sie przedsiebiorstw na rynku swiatowym szerzej przedstawil po raz pierwszy w 1973 r. F.T. Knickerbocker, kt�ry wskazywal na wsp�lzaleznosc decyzji firm dzialajacych w warunkach oligopolistycznej struktury rynku. Autorem innej wersji teorii wyjasniajacej BIZ w kontekscie oligopolu jest E.M. Graham. Chodzi tu o �strategie wymiany pogr�zek�, wedlug kt�rej, jesli rywale danej KTN dokonali BIZ w jego kraju macierzystym, to taka korporacja powinna podjac dzialalnosc w krajach pochodzenia swych konkurent�w celem �kontrolowania� ich zachowan i ograniczania nadmiernej ekspansji (co wyjasnia m. in. krzyzujace sie BIZ).

31. 31 3.2. Teoria miedzynarodowego cyklu zycia produktu (A) Badania nad wplywem cyklu zycia r�znych produkt�w na dzialalnosc miedzynarodowa przedsiebiorstw zapoczatkowal H.V. Posner, kt�ry w roku 1961 opracowal koncepcje op�znienia nasladowczego (imitation leg), zwana takze teoria luki technologicznej. W mysl tej koncepcji, przeslanka prowadzenia wymiany miedzynarodowej moze byc istnienie odstepu czasowego miedzy momentem rozpoczecia produkcji danego towaru w poszczeg�lnych krajach. Pr�bujac wykorzystac te koncepcje przede wszystkim do wyjasnienia przyczyn handlu miedzynarodowego artykulami przemyslowymi, Posner wprowadzil dwa podstawowe pojecia: op�znienie popytu i op�znienie reakcji. Op�znienie popytu jest r�wne � wedlug Posnera � odstepowi czasu miedzy pojawieniem sie nowego towaru w kraju, kt�ry go jako pierwszy wyprodukowal, a powstaniem popytu na ten nowy towar w jakimkolwiek drugim kraju. Op�znienie reakcji to odstep czasu miedzy powstaniem popytu na dany towar na rynku drugiego kraju a momentem podjecia produkcji tego towaru przez miejscowych przedsiebiorc�w.

32. 32 3.2. Teoria miedzynarodowego cyklu zycia produktu (B) Posner twierdzil, ze eksport nowego towaru przez � kraj-innowatora� do innego kraju odbywa sie w okresie r�wnym r�znicy miedzy op�znieniem popytu i op�znieniem reakcji. BIZ alternatywa eksportu, jesli wystepuja bariery celne lub pazataryfowe w zakresie dostepu do rynk�w zagranicznych. Przyklady d�br, kt�rych eksport wynikal z op�znienia nasladowczego: sprzedaz po II wojnie swiatowej w krajach Europy Zachodniej amerykanskich ponczoch elastycznych i tkanin syntetycznych; eksport do Polski w latach 60. zagranicznych okryc z ortalionu i koszul meskich typu non-iron (po uruchomieniu produkcji wlasnej w naszym kraju import tych produkt�w zostal wstrzymany). Dorobek Posnera wykorzystany zostal w 1966 r. przez R. Vernona - uwazanego powszechnie w swiatowej literaturze ekonomicznej za tw�rce teorii miedzynarodowego cyklu produkcji - do analizy nie tylko wymiany handlowej, ale takze BIZ. Rozszerzone wersje tej teorii przedstawili r�wniez: S. Hirch i R. Shons (1975 - 1976 r.) Wedlug powyzszej koncepcji, cykl zycia produktu obejmuje 3 gl�wne fazy: -- wstepna faze produktu innowacyjnego, -- faze produktu dojrzalego, -- faze produktu standaryzowanego (zwana tez faza schylkowa).

33. 33 3.2. Teoria miedzynarodowego cyklu zycia produktu (C) W pierwszej, tzn. wstepnej fazy cyklu w USA (T0 - T1) innowacyjny (nowy) produkt wytwarzany jest w ilosci dosc ograniczonej, wylacznie na potrzeby rynku krajowego (tj. amerykanskiego � zob.: rysunek).

34. 34 3.2. Teoria miedzynarodowego cyklu zycia produktu (D) Dojrzala faza zycia produktu w USA (T1 � T2): Produkcja masowa i eksport z USA do innych KWR (kt�re sa importerami towaru). Faza standardowej produkcji i zwolnionej dynamiki eksportu produktu przez USA (T2 � T4): Amerykanski produkt nadal eksportowany, chociaz mozliwosci zbytu w innych KWR coraz bardziej ograniczone, bo te ostatnie podjely wlasna produkcje, ograniczyly import, a w T3 rozpoczely eksport. Natomiast od T2 pojawia sie eksport z USA do KSR. Dojrzala faza zycia produktu w KWR, a jednoczesnie faza schylkowa w USA: Od momentu T4 USA importerem netto tego towaru i ograniczaja wlasna produkcje, podczas gdy inne KWR dominuja na swiatowym rynku, eksportujac do USA i KSR. Faza przenoszenia produkcji � w drodze podejmowanie BIZ - z KWR do KSR (z racji wzrostu koszt�w pracy), kt�re od T5 staly sie eksporterami netto, podczas gdy KWR ograniczyly produkcje i eksport, a od momentu T6 przeobrazily sie w importer�w netto.

35. 35 3.2. Teoria miedzynarodowego cyklu zycia produktu (E) Generalnie biorac, w fazie II miedzynarodowego cyklu zycia produkt dojrzaly pod wzgledem technologicznym (i dopasowany do preferencji klient�w) jest sprzedawany i moze byc wytwarzany nie tylko w kraju pochodzenia, lecz takze zagranica. Pobudza to zwykle podejmowanie przez KTN ekspansji zewnetrznej w formie BIZ (gl�wnie do kraj�w o zblizonym etapie rozwoju, czyli do KWR). W III fazie cyklu, tj. na etapie standaryzowanego produktu zwieksza sie presja konkurencyjna ze strony innych KTN, kt�re moga lansowac wlasne nowe, bardziej technologicznie zaawansowane wyroby. Aby utrzymac sie na rynku, producent standaryzowanego towaru musi obnizac jego cene, co w szczeg�lnosci stymuluje BIZ i delokalizacje produkcji do KSR. Praktycznym - podawanym w literaturze swiatowej i polskiej - przykladem faz cyklu zycia produktu jest ewolucja w skali globalnej procesu produkcji i eksportu telewizor�w (lub komputer�w).

36. 36 3.3. Teoria internalizacji dzialalnosci KTN Powyzsza teoria zwana tez bywa koncepcja transakcji wewnetrznych, bo - po pierwsze � nawiazuje do teorii koszt�w transakcyjnych R. Coase�a (z 1937 r.), a po drugie � pr�buje wyjasnic proces zastepowania transakcji na rynku zewnetrznym wymiana wewnetrzna przedsiebiorstwa w ramach dzialalnosci KTN (tj. obrotami wewnatrzkorporacyjnymi. Najwiekszym dorobkiem w zakresie rozwoju tej teorii KTN (i BIZ) moga pochwalic sie zwlaszcza: Williamson (1975 r.), Buckley-Casson (1976 r.), Hymer (1976 r.), Rugman (1980 r.), Teece (1986 r.) i Madhok (1998 r.). Koszty transakcyjne obejmuja koszty upowszechnienia informacji o mozliwosci zawarcia transakcji, identyfikacji potencjalnych partner�w, negocjacji warunk�w transakcji (z cena wlacznie), sformulowania kontraktu i jego realizacji. Internalizacja dzialalnosci (w obliczu zawodnosci rynku zewnetrznego, tj. market failure) poprzez utworzenie rynku wewnatrzkorporacyjnego pozwala KTN na unikniecie koszt�w transakcyjnych, choc niekt�re transakcje firmy te musza nadal zawierac za posrednictwem rynku zewnetrznego. Podstawowym zalozeniem tej teorii: istnienie konkurencji oligopolistycznej (lub monopolistycznej) i wystepowanie zwiazanych z tym przewag (co zostalo om�wione w punkcie 3.1).

37. 37 4. GL�WNE ELEMENTY PARADYGMATU OLI - EKLEKTYCZNEJ TEORII PRODUKCJI MIEDZYNARODOWEJ (A) Najbardziej popularna teoria, kt�ra wyjasnia w miare calosciowo determinanty dzialalnosci KTN i motywy podejmowania BIZ, jest bezsprzecznie eklektyczna teoria produkcji miedzynarodowej, kt�rej autorem jest J.H. Dunning. Pierwsza jej wersje przedstawil on w 1973 r. Od tej pory ciagle ja modyfikuje, wzbogaca i rozszerza o nowe aspekty. Teoria Dunninga stanowila od poczatku mistrzowska kompilacje (lub synteze) i rozwiniecie dorobku trzech wczesniejszych teorii czastkowych. Wykorzystujac je, Dunning zaprezentowal wlasna teorie, kt�ra zwana jest paradygmatem OLI, od pierwszych liter 3 angielskich sl�w: ownership (O), location (L) oraz internalization (I), kt�re okreslaja zr�dla 3 grup podstawowych przewag KTN wyodrebnionych przez autora.

38. 38 4. Gl�wne elementy paradygmatu OLI � eklektycznej teorii produkcji miedzynarodowej (B) Pierwsza z nich sa przewagi o charakterze oligopolistycznym, jakimi odznaczaja sie poszczeg�lne KTN z racji posiadanego przez nie prawa wlasnosci szeroko pojetych aktyw�w. Dlatego tez nazywane sa one specyficznymi przewagami wlasnosciowymi (ownership specific advantages). Druga grupe tworza przewagi KTN z tytulu specyfiki lokalizacji ich dzialalnosci ekonomicznej (location specific advantages). Trzecia grupa to specyficzne przewagi zwiazane z internalizacja KTN (internalization incentive advantages).

39. 39 4.1. Paradygmat OLI � przewagi wlasnosciowe (A) Niepowtarzalne przewagi typu oligopolistycznego, kt�re wynikaja ze specyfiki samej natury KTN, a zwlaszcza z wlasnosci unikalnych aktyw�w, pozwalaja poszczeg�lnym korporacjom globalnym podejmowac BIZ i konkurowac skutecznie z innymi przedsiebiorstwami transnarodowymi oraz z firmami lokalnymi w krajach przyjmujacych. Najpierw Dunning dzielil te przewagi na trzy - niezbyt precyzyjnie rozgraniczone - podgrupy, tj. przewagi wewnetrzne plynace z istoty i specyfiki dzialania KTN, przewagi ich filii nad przedsiebiorstwami lokalnymi kraj�w goszczacych oraz przewagi wlasnosciowe wiazace sie z transnarodowym charakterem dzialalnosci korporacji. Natomiast w latach 90. oraz w obecnej dekadzie autor woli systematyzowac przewago wlasnosciowe w dwie podgrupy lub �wiazki� (jak okresla to trafnie Zorska w podpunkcie 4.1.1. podrecznika): 1) Przewagi konkurencyjne wynikajace z posiadania przez dana KTN specyficznych zasob�w i umiejetnosci, tj.; -- aktyw�w materialnych (w postaci finansowej i materialnej), -- aktyw�w niematerialnych (wiedzy, innowacji i technologii, kwalifikacji i doswiadczen zawodowych pracownik�w, metod organizacji, zarzadzania i marketingu, marek produkt�w, system�w informatycznych oraz baz danych itp.), -- zdolnosci do skutecznego obnizania wewnetrznych koszt�w produkcji oraz koszt�w wsp�lpracy z kontrahentami zewnetrznymi.

40. 40 4.1. Paradygmat OLI � przewagi wlasnosciowe (B) 2) Przewagi bedace efektem wsp�lnego zarzadzania przez kierownictwo firmy macierzystej wszystkimi filiami wchodzacymi w sklad danej KTN: -- przewagi filii KTN nad nowo powstajacymi lokalnymi przedsiebiorstwami, wynikajace z dostepu do zasob�w i zdolnosci macierzystej firmy, -- przewagi jednych KTN nad innymi (tj. ich rywalami), bedace efektem wyzszego stopnia umiedzynarodowienia dzialalnosci (wiekszej elastycznosci operacyjnej, bogatszych doswiadczen w dziedzinie realizacji miedzynarodowych transakcji biznesowych, lepszej umiejetnosc minimalizacji ryzyka ekonomicznego i adaptacji do zr�znicowanych warunk�w dzialania w poszczeg�lnych krajach). Poczawszy od lat 90-tych, w paradygmacie OLI szczeg�lnego znaczenia wsr�d przewag wlasnosciowych nabraly atuty oparte na wiedzy oraz tzw. aktywa relacyjne (relational assets). Te ostatnie Zorska przetlumaczyla chyba niezbyt jasno na jezyk polski jako �atuty relacyjne�. Chodzi tu o nowy - wyodrebniony przez Dunninga - typ przewagi wlasnosciowej KTN, kt�ry polega na ich gotowosci i umiejetnosci uzyskania dostepu, tworzenia, wykorzystania i koordynowania wszelkich zasob�w oraz zdolnosci, kt�re sa niezbedne celem ustanowienia optymalnie korzystnych miedzyludzkich powiazan (stosunk�w czy relacji), jak tez dla stalej poprawy jakosci takich powiazan wewnatrz samej korporacji oraz w jej kontaktach z otoczeniem zewnetrznym.

41. 41 4.1. Paradygmat OLI � przewagi wlasnosciowe (C) Aktywa relacyjne sa scisle powiazane z kapitalem spolecznym korporacji. Skladaja sie one z 3 grup element�w: a) powszechnie uznane wartosci (skladniki podstawowe): zaufanie, uczciwosc, wzajemnosc poczynan, szacunek dla odmiennosci kulturowej, umiejetnosc dzialania w warunkach r�znorodnosci, b) wartosci kontekstowe lub wzgledne (skladniki drugorzedne): spoleczne normy postepowania, etyka pracy, stosunek do ryzyka, gotowosc uczenia sie, odpowiedzialnosc, oportunizm, mala podatnosc na korupcje oraz kontrreakcja na naduzycia wladzy, c) zdolnosci negocjacyjne i koordynacyjne w ramach kontakt�w wewnatrzkoorporacyjnych i w stosunkach z kontrahentami zewnetrznymi. Z kolei kluczowa rola atut�w KTN opartych na wiedzy wynika stad, ze we wsp�lczesnej gospodarce swiatowej wiedza i informacje sa traktowane jako unikalny i specyficzny zas�b, kt�rego umiejetne wykorzystanie tworzy i umacnia przewage konkurencyjna przedsiebiorstwa. Wiedza jest bowiem niezbedna dla pomnazania innych zasob�w i poprawy ich jakosci. W odr�znieniu od pozostalych zasob�w, wiedza nie tylko nie zuzywa sie, kiedy jest praktycznie stosowana, lecz dzieki temu rozwija sie dynamicznie (w mysl zasady: �learning by doing�).

42. 42 4.1. Paradygmat OLI � przewagi wlasnosciowe (D) Wiedza - rozumiana zazwyczaj jako �przekonanie, kt�re kieruje dzialaniami organizacji� (B. Chakravarthy, Y. Doz i in.) - generuje innowacje procesowe, produktowe, organizacyjne, menedzerskie i finansowe. Tworzy nowe, bardziej konkurencyjne towary i pozwala na lepsze zaspokojenie potrzeb konsument�w. Dzieki swej ekspansji zagranicznej KTN poprawiaja efektywnosc wykorzystania wlasnej wiedzy jako unikalnego zasobu, a takze wzbogacaja ja w drodze wykorzystania walor�w lokalizacji i nawiazywania kooperacji z innymi jej dysponentami. Wedlug Zorskiej, w ramach KTN �zbiornikami� wiedzy sa: 1) indywidualni pracownicy i ich grupy, 2) tzw. artefakty - zasoby wiedzy zgromadzone �w postaci praktyk bedacych rutynowymi czynnosciami, sekwencja dzialan oraz interakcjami�, 3) r�zne podmioty organizacyjne: zaklady pracy funkcjonujace w filiach, poszczeg�lne filie i sama firma macierzysta. Proces tworzenia wiedzy, jej poszukiwania, pozyskiwania i aplikacji przez KTN jest wspierany innymi, komplementarnymi w stosunku do niej zasobami posiadanymi przez korporacje (ludzkimi, finansowymi i rzeczowymi). Przy tym nowa wiedza wytworzona przez sama KTN stanowi jej wylaczna wlasnosc intelektualna (moze wiec byc np. opatentowana), a nie staje sie dobrem publicznym.

43. 43 4.1. Paradygmat OLI � przewagi wlasnosciowe (E) Upowszechnienie i niebywale szybki rozw�j nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych (na ich oznaczenie Zorska uzywa skr�tu: IKT), z Internetem na czele, przyczynilo sie w ostatnich latach nie tylko do zwiekszenia i wzbogacenia zasobu wiedzy posiadanej przez KTN, lecz takze do podniesienia efektywnosci procesu odkrywania nowych zjawisk i wlasciwosci (tj. pojawienia sie nowych wynalazk�w) oraz przyspieszenia prac wdrozeniowych, zwlaszcza dzieki stosowaniu technik wirtualnego modelowania oraz symulacji w badaniach i projektowaniu. Dzieki wykorzystywaniu IKT nasila sie walka konkurencyjna miedzy KTN, bo w szczeg�lnosci Internet umozliwia : a) lepsze dostosowanie oferty produkt�w i uslug do oczekiwan i wymagan klient�w, b) dotarcie do nowych segment�w lokalnego, regionalnego i globalnego rynku, c) ulatwienie imitacji nowych wyrob�w oraz nielegalnego korzystania z cudzej wlasnosci intelektualnej. Ale KTN, kt�re najefektywniej potrafia zastosowac IKT, przyspieszaja procesy swej specjalizacji, rekombinacji lancuch�w tworzenia wartosci, konfigurowania, integrowania i pomnazania wiedzy w ponadgranicznych sieciach oraz delokalizacji dzialalnosci (bo odleglosc traci znaczenie, gdy rekompensuja ja korzysci nowej lokalizacji).

44. 44 4.1. Paradygmat OLI � przewagi wlasnosciowe (F) Rewolucyjny postep w dziedzinie nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, ulatwiajac rozw�j, upowszechnienie i wdrozenie wiedzy, pozwala KTN � jak pisze Zorska - osiagnac zwlaszcza nastepujace przewagi konkurencyjne typu wlasnosciowego: a) zmniejszenie og�lnych koszt�w dzialania w drodze wiekszej standaryzacji produkcji (ale przy uwzglednieniu - w miare potrzeby � zr�znicowanych w skali lokalnej preferencji konsument�w), b) szybsza realizacja dzialan dostosowawczych do zmieniajacych sie warunk�w rynkowych i technologicznych, c) zastosowanie innowacyjnych i unikalnych metod konkurencji z rywalami, przede wszystkim zas sprawniejsze wykorzystanie innowacji do dostosowania modelu biznesowego do pojawiajacych sie wyzwan, d) optymalne zarzadzanie informacjami i wiedza wewnatrz KTN, co pozwala na zwiekszenie korzysci w zakresie tworzenia wartosci dodanej, e) bardziej harmonijna i efektywna wsp�lpraca z kontrahentami zewnetrznymi, dzialajacymi w r�znych krajach.

45. 45 4.2. Paradygmat OLI � przewagi lokalizacyjne (A) Przewagi lokalizacyjne to � wedlug interpretacji Dunninga - zestaw przeslanek decydujacych o wyborze przez KTN konkretnego goszczacego, a scislej m�wiac � o wyborze nie tylko kraju, lecz takze konkretnej dziedziny (branzy) i okreslonego przedsiebiorstwa zagranicznego, kt�re jest przejmowane przez firme macierzysta lub konkretnego miejsca lokalizacji nowo tworzonej filii zagranicznej, w ramach ekspansji inwestycyjnej (BIZ). Zdaniem omawianego autora, o wyborze miejsca lokalizacji BIZ decyduja nastepujace determinanty: a) sprzyjajace czynniki rynkowe (posiadanie przez dany kraj bogatych zasob�w i zdolnosci wytw�rczych, wielkosc i chlonnosc rynku), jak tez brak lub wystepowanie barier w zakresie dostepu do rynku (wskutek polityki protekcjonizmu lub nadmiernej biurokratyzacji i korupcji), b) relacje miedzy cenami, kosztami i wydajnoscia pracy, kapitalu oraz technologii w kraju i miejscu przewidywanej lokalizacji, c) klimat inwestycyjny, panujacy w poszczeg�lnych krajach przyjmujacych, d) stopien rozwoju infrastruktury ekonomiczno-spolecznej i instytucji rynkowych oraz inne okolicznosci dzialania w kraju goszczacym KTN.

46. 46 4.2. Paradygmat OLI � przewagi lokalizacyjne (B) Podane wyzej, a zaczerpniete z teorii lokalizacji dzialalnosci gospodarczej, tradycyjne przewagi lokalizacyjne maja charakter czynnik�w podazowych, popytowych lub efektywnosciowych. W obliczu nasilenia sie we wsp�lczesnej gospodarce swiatowej proces�w globalizacji i liberalizacji zycia ekonomicznego, powstania licznych ugrupowan integracyjnych, zawarcia kilkuset miedzypanstwowych preferencyjnych porozumien handlowych oraz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i informacjach Dunning dokonal przewartosciowania swojego podejscia do przewag lokalizacyjnych w kontekscie paradygmatu OLI, rozszerzajac swe wczesniejsze rozwazania o nowe podane nizej aspekty: a) koniecznosc poglebionej oceny czynnik�w lokalizacji biznesu miedzynarodowego, szczeg�lnie poprzez uwzglednienie dorobku przedstawicieli nowej geografii ekonomicznej, dotyczacego przeslanek specjalizacji produkcyjnej r�znych kraj�w i dzialalnosci firm w klastrach (clusters), okreslanych przez Zorska mianem skupisk branzowych firm (scisle ze soba wsp�lpracujacych), b) analiza czynnik�w lokalizacji BIZ dokonywanych przez KTN nie tylko w przekroju miedzykrajowym, lecz takze w skali region�w ponadkrajowych i wewnatrzkrajowych, sektor�w, galezi i branz wytw�rczych oraz na szczeblu wspomnianych klastr�w, c) rosnace znaczenie dla KTN podazy, jakosci i cen zasob�w i zdolnosci pochodzacych spoza kraju macierzystego,

47. 47 4.2. Paradygmat OLI � przewagi lokalizacyjne (C) d) uwzglednienie wplywu wladz panstwowych poszczeg�lnych kraj�w na stabilnosc sytuacji gospodarczej, sprawnosc funkcjonowania rynku, modernizacje zasob�w i zdolnosci wytw�rczych w skali makroekonomicznej i na nizszych szczeblach gospodarowania (z klastrami wlacznie), e) koniecznosc silniejszego akcentowania roli czynnika ludzkiego jako kryterium wyboru miejsca lokalizacji dzialalnosci KTN, nie tylko od strony podazy pracy (liczby dostepnych pracownik�w, ich kwalifikacji i motywacji do pracy) oraz wielkosci popytu ludnosci na produkty wytwarzane przez korporacje, ale takze wplywu r�znorodnosci spolecznej, kulturowej i systemowej na innowacyjnosc, f) wzrost znaczenia analizy dostepnych opcji lokalizacyjnych ekspansji zagranicznej KTN w kontekscie stymulowania rozwoju jej wiedzy, poglebienia specjalizacji w ksztaltowaniu unikalnych zasob�w i zdolnosci korporacji oraz optymalnego konfigurowania lancucha tworzonej przez nia wartosci dodanej. Na przelomie XX i XXI wiek�w rozwazania Dunninga dotyczace lokalizacji zostaly wzbogacone w szczeg�lnosci o - szeroko om�wiony w w podpunkcie 4.1.2. podreczniku Zorskiej - �model geograficznie osadzonych zr�del dzialan, zasob�w i wiedzy�, kt�ry w skr�cie okreslany jest mianem modelu ARK. Jego nazwa pochodzi od pierwszych liter trzech nastepujacych termin�w w jezyku angielskim: A � activities; R � resources, K - knowledge (schemat graficzny tego modelu podaje dalej).

48. 48 4.2. Paradygmat OLI � przewagi lokalizacyjne (D)

49. 49 4.2. Paradygmat OLI � przewagi lokalizacyjne (E) �Geograficzne osadzenie� powyzszych 3 czynnik�w polega zazwyczaj na ich koncentracji przestrzennej, tj. na umiejscowieniu w konkretnym regionie geograficznym kraju lokaty BIZ lub w klastrze (inaczej m�wiac, w skupisku branzowym � jak pisze Zorska, czy w �gronie� � jak preferuje nazywac klaster J. Misala). Chociaz teoria klastr�w pojawila sie dopiero kilku lat temu, to szybko zdobyla ona ogromna popularnosc w literaturze swiatowej i polskiej, stajac sie ostatnio jednym z bardzo �modnych� temat�w. Jednak kwestia korzysci koncentracji przestrzennej (aglomeracji) dzialalnosci biznesowej przedsiebiorstw dostrzegana i analizowana jest przez ekonomist�w juz od p�l wieku. Legla ona bowiem u podstaw narodzin teoretycznych koncepcji �biegun�w wzrostu� i tzw. �przemysl�w uprzemyslowiajacych� (�les industries industrialisantes�). Autorem i gl�wnym popularyzatorem obu tych koncepcji byl wybitny francuski ekonomista F. Perroux. Wzbudzaly one wprawdzie spore kontrowersje, ale wykorzystywano je zwlaszcza w teorii rozwoju regionalnego oraz w teorii industrializacji. Odwolujac sie do definicji klastra, zaproponowanej przez M.E. Portera, Zorska sprowadza jego istote do �geograficznej koncentracji konkurencyjnych firm lub innych podmiot�w z danej branzy, kt�re jako dostawcy i/lub nabywcy nawiazuja bliskie relacje z innymi podmiotami i branzami w regionie lub kt�re wsp�lnie korzystaja z zasobu wyspecjalizowanych kadr, co umozliwia tym firmom uzyskanie przewagi konkurencyjnej nad rywalami w tej branzy na wielu rynkach�. Dzieki dzialalnosci klastra nastepuje przede wszystkim internalizowanie wiedzy i informacji przez grupe firm, kt�re sa jego uczestnikami.

50. 50 4.2. Paradygmat OLI � przewagi lokalizacyjne (F) Warunki powstawania i rozwoju klastr�w jako swoistych �pakiet�w aglomeracyjnych� (wedlug okreslenia Zorskiej): -- odpowiednie wyposazenia miejsca lokalizacji klastra (tj. miasta, kilku blisko ze soba sasiadujacych miast, czy miejscowosci) w wysoko kwalifikowane kadry, infrastrukture komunikacyjna, osrodki B+R oraz instytucje wspierajace innowacje i rozw�j wiedzy, -- bliskosc duzego osrodka akademickiego, posiadajacego znaczacy dorobek w dziedzinie badan powiazanych z okreslona branza, -- aktywne wsparcie finansowe i �logistyczne� dzialalnosci klastra przez lokalne i/lub centralne wladze panstwowe (np. tworzenie park�w przemyslowych lub naukowo-technologicznych). Klasyfikacja klastr�w (od najprostszych do zaawansowanych ich typ�w): -- zwykle aglomeracje (tylko dobra infrastruktura i zasoby), -- kompleksy branzowe lub przemyslowe (mozliwosci redukcji koszt�w dostaw i zbytu oraz koszt�w transakcji firm uczestniczacych), -- sieci socjalne lub biznesowe (wsp�lne rozwijanie wiedzy i informacji), -- dynamiczne klastry (dynamic clusters � intensywna wsp�lpraca i rywalizacja, nieustanna poprawa kluczowych kompetencji i przewag konkurencyjnych przedsiebiorstw).

51. 51 4.2. Paradygmat OLI � przewagi lokalizacyjne (G) O atrakcyjnosci lokalizacyjnej dla KTN poszczeg�lnych region�w wewnatrzkrajowych (kt�re Zorska nazywa raczej niezbyt trafnie mikroregionami) lub region�w przygranicznych sasiadujacych ze soba kraj�w decyduja: polozenie geograficzne, poziom ich rozwoju i wyposazenia w zasoby oraz zdolnosci wytw�rcze, stan infrastruktury, mozliwosci zbytu i oferowane zachety inwestycyjne. Wielkie aglomeracje miejskie (city-regions) uwazane sa za szczeg�lnie atrakcyjne regiony, kt�re sa w stanie skutecznie przyciagac BIZ. W wielu krajach przyjmujacych wystepuje zbyt silna koncentracja przestrzenna dzialalnosci KTN w regionach najwyzej rozwinietych (gdzie � jak np. w Polsce - istnieja najbardziej korzystne warunki dla podejmowania dzialalnosci uslugowej i przemyslowej) oraz w regionach o bogatych zasobach bogactw naturalnych (co typowe zwlaszcza dla KSR). Obserwujac prawidlowosci lokalizacji KTN, mozna stwierdzic powstawanie swoistego �tr�jkata wsp�lzaleznosci�: w ukladzie: firmy-branze-regiony. Tr�jkat ten jest efektem kumulowania sie interakcji miedzy dzialalnoscia KTN, aktywnoscia - powiazanych ze soba wstecz lub do przodu - branz (w kt�rych dzialaja korporacje) i rozwojem poszczeg�lnych region�w. Z uwagi na powyzsze w prowadzeniu polityki inwestycyjnej i regionalnej coraz wieksza role odgrywaja wladze regionalne i lokalne.

52. 52 4.2. Paradygmat OLI � przewagi lokalizacyjne (H) Natomiast analizujac czynniki lokalizacji dzialalnosci KTN w skali region�w ponadkrajowych (okreslanych dosc niefortunnie przez Zorska mianem makroregion�w), nalezy zauwazyc, ze do wzrostu atrakcyjnosci takich region�w dla inwestor�w zagranicznych przyczynia sie tworzenie licznych stref wolnego handlu (co gl�wnie powieksza rozmiary i chlonnosc rynku zbytu) oraz stopniowe przechodzenie niekt�rych ugrupowan do wyzszych form regionalnej integracji ekonomicznej (czym pochwalic sie moze zwlaszcza Unia Europejska). Postep w dziedzinie integracji pozwolil panstwom czlonkowskim Unii Europejskiej jako grupie poprawic swoja atrakcyjnosc jako miejsca lokalizacji aktywnosci biznesowej KTN, nie tylko dzieki zwiekszeniu wielkosci rynku, lecz takze poprzez: -- lepsze wyposazenie w zasoby i zdolnosci produkcyjne, -- poprawe funkcjonowania rynk�w towar�w, uslug i czynnik�w produkcji, -- rozbudowe infrastruktury i ograniczenie dysproporcji przestrzennych, -- wzrost swobody konkurencji (dzieki Jednolitemu Rynkowi Europejskiemu), -- bardziej skuteczna stabilizacje sytuacji makroekonomicznej, -- lepsza dyfuzje innowacji technicznych, wiedzy i informacji, -- zwiekszenie podazy d�br publicznych, -- wieksza stabilizacje polityczna (dzieki utrwaleniu demokracji, bezpieczenstwa i pokoju oraz rozwojowi organizacji spoleczenstwa obywatelskiego).

53. 53 4.3. Paradygmat OLI � przewagi  internalizacyjne (A) Pod pojeciem internalizacji dzialalnosci KTN nalezy - zdaniem Dunninga � rozumiec proces zastepowania transakcji gospodarczych, realizowanych przez nie dotad poprzez rynek zewnetrzny, operacjami wewnatrzkorporacyjnymi. (Istote tej przewagi KTN szeroko wyjasnila Zorska w podpunkcie 4.1.3. swego podrecznika). U zr�del internalizacji leza � wedlug opinii autora paradygmatu OLI � strukturalne i endemiczne znieksztalcenia mechanizmu rynkowego. Pierwsze, tj. znieksztalcenia strukturalne wynikaja badz z monopolistycznego charakteru rynku, badz ze zbednego (lub zbyt rozbudowanego) interwencjonizmu ekonomicznego panstwa. Natomiast najczestsze powody znieksztalcen endemicznych to: -- ryzyko i niepewnosc dzialania, -- brak wystarczajacych informacji rynkowych, -- ograniczenia racjonalnosci zachowan podmiot�w ekonomicznych. Przewagi osiagane dzieki internalizacji dzialalnosci KTN polegaja � jak trafnie zauwazyl Dunning � przede wszystkim na wyeliminowaniu koszt�w transakcyjnych.

54. 54 4.3. Paradygmat OLI � przewagi internalizacyjne (B) Ale przewagi wynikajace z internalizacji transakcji biznesowych KTN obejmuja r�wniez takie korzysci jak: -- skuteczna ochrona praw wlasnosci do posiadanych technologii i marek produkt�w, -- zapewnienie lepszej jakosci produkowanych wyrob�w, -- uzyskiwanie pozytywnych efekt�w ze wsp�lnego marketingu, planowania, kontroli i koordynacji dzialalnosci filii przez firme macierzysta itp. W latach 90-tych wczesniejsze rozwazania Dunninga nt. przewag internalizacyjnych KTN zostaly zmodyfikowane poprzez wlaczenie do nich watk�w ewolucyjnej teorii przedsiebiorstwa oraz teorii organizacji i zarzadzania, jak tez wskutek uwzglednienia nowych zmian i zjawisk, zachodzacych w gospodarce swiatowej. Tw�rca paradygmatu OLI podkreslal zwlaszcza, ze obecnie przewagi internalizacyjne nie powinny byc analizowane w oderwaniu od dwu pozostalych rodzaj�w przewag konkurencyjnych korporacji (�O+L�).

55. 55 4.3. Paradygmat OLI � przewagi internalizacyjne (C) Obok koszt�w transakcyjnych, wyznaczonych przez rynek, kt�re poprzednio stanowily punkt wyjscia przy omawianiu przewag internalizacyjnych KTN, w dobie gospodarki globalnej opartej na wiedzy za wazny punkt odniesienia nalezy tez przyjac wyniki biznesowe osiagane przez inne korporacje. O ile w przeszlosci internalizacja traktowana byla jako �ulica jednokierunkowa� w tym sensie, ze dopuszczano tylko ewentualnosc zastepowania transakcji rynkowych (z udzialem kontrahent�w zewnetrznych) obrotem wewnatrzkorporacyjnym, o tyle w ostatnich latach � jak zauwaza trafnie Dunning � w praktyce dzialania KTN mozna tez zaobserwowac zjawisko dezinternalizacji, tj. rezygnacje z czesci operacji wewnatrzkorporacyjnych (nie stanowiacych tzw. core business) w na rzecz wsp�lpracy na zasadach rynkowych z innymi przedsiebiorstwami. Swiadczy o tym w szczeg�lnosci popularnosc outsourcingu, alians�w strategicznych i kooperacji przemyslowej z udzialem korporacji. Pozwala to KTN - latwiej niz poprzez internalizacje - stawiac czola hiperkonkurencji globalnej, kt�ra wymusza wieksza elastycznosc i szybkosc dzialania oraz skutecznosc rywalizacji z innymi korporacjami i firmami lokalnymi.

56. 56 4.3. Paradygmat OLI � przewagi internalizacyjne (D) Oslabienie tendencji do internalizacji staje sie � zdaniem Dunninga -widoczne zwlaszcza w najbardziej technologicznie zaawansowanych sektorach gospodarki opartej na wiedzy, tj. w sektorze komputerowo-informatycznym, w telekomunikacji, w przemysle nowych material�w i farmaceutycznym, w sektorze biotechnologii i inzynierii genetycznej, gdzie rosnacego znaczenia nabieraja sieciowe i kontraktowe powiazania miedzyorganizacyjne. Poczawszy od polowy lat 90-tych, w kontekscie analizy przewag internalizacyjnych w ramach paradygmatu OLI duza wage przypisuje sie korzysciom KTN wynikajacym z tzw. corporate governance. Termin ten tlumaczony jest na jezyk polski w naszej literaturze fachowej dwojako: nadz�r wlascicielski lub lad korporacyjny. Choc Zorska uzywa w swym podreczniku pierwszego z podanych okreslen, to � w moim przekonaniu - znacznie trafniej istote corporate governance oddaje drugie z nich.

57. 57 4.3. Paradygmat OLI � przewagi internalizacyjne (E) W praktyce chodzi tu bowiem o caloksztalt relacji miedzy wszystkimi interesariuszami KTN, a nie tylko o wykonywanie funkcji wlascicielskich (tj. nie tylko o stosunki typu pryncypal-agent, kt�re wystepuja miedzy wlascicielami a menadzerami firmy). Interesariuszami firmy sa tez przeciez pracownicy nizszego szczebla (kt�rzy moga byc zorganizowani w zwiazki zawodowe), klienci, dostawcy i wierzyciele danej KTN oraz inne grupy spoleczne, na kt�rych zycie ona wplywa (np. poprzez pozytywne skutki swej dzialalnosci charytatywnej lub negatywne konsekwencje ekologiczne). Mimo powyzszych zastrzezen terminologicznych, warto podkreslic, ze Zorska trafnie jednak wyodrebnia (i obszernie omawia w podpunkcie 3.1.3 podrecznika) trzy modele ladu korporacyjnego: 1) model amerykanski, 2) model europejski (wynikajacy z praktyki kraj�w kontynentalnej czesci Europy Zachodniej) oraz 3) model japonski. Natomiast, analizujac paradygmat OLI, do nowych przewag internalizacyjnych KTN slusznie zalicza tez ona efekty tworzenia sieci, tzn. � jak definiuje autorka - zbioru wezl�w i laczacych je wzajemnych powiazan (szerzej o tym w podpunkcie 4.1.3 podrecznika).

58. 58 5. PARADYGMAT OLI A NOWY PARADYGMAT ROZWOJU WEDLUG DUNNINGA W artykule pt.: �Towards a new paradigm of development: implications for the determinants of international business�, opublikowanym w kwietniu 2006 r. na lamach czasopisma wydawanego przez UNCTAD pt.: �Transnational Corporations� John H. Dunning po raz kolejny dosc gruntownie zmodyfikowal i wzbogacil wlasna eklektyczna teorie produkcji miedzynarodowej, w oparciu o opracowany przez siebie nowy paradygmat rozwoju (NPR). W tym kontekscie warto przypomniec, ze wedlug T.S. Kuhna, paradygmat naukowy moze byc pojmowany r�znorodnie: a) jako �powszechnie uznane osiagniecie naukowe�, b) jako �zesp�l charakterystycznych przekonan i uprzedzen�,

59. 59 5. PARADYGMAT OLI A NOWY PARADYGMAT ROZWOJU WEDLUG DUNNINGA (A) c) jako �wszystkie zinternacjonalizowane przekonania grupy naukowej�, d) jako �zesp�l koncepcji, teorii, technik i wartosci, kt�re okreslaja ramy realizowanych badan.� Przyjmujac dla potrzeb dalszych rozwazan ostatnia, czwarta definicje paradygmatu naukowego, nalezy podkreslic, ze nowy paradygmat rozwoju (New development paradigm) przygotowany zostal przez Dunninga przy wykorzystaniu dorobku 3 laureat�w Nobla w zakresie ekonomii z ostatnich lat: -- koncepcji cel�w rozwoju wedlug teorii ub�stwa A. Sena, -- roli instytucji w ujeciu D. Northa (tj. ekonomii instytucjonalnej) -- koncepcji transformacji ekonomiczno-spolecznej (w kontekscie procesu globalizacji), wedlug podejscia J. Stiglitza.

60. 60 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (B)

61. 61 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (C) Zaproponowany przez Duninga model NPR jest przejawem kompleksowego, multidyscyplinarnego i niezmiernie szerokiego podejscia, zar�wno do finalnych cel�w (ends) rozwoju, jak tez do niezbednych srodk�w (means) dzialania. Proponujac wspomniany NPR, autor usystematyzowal wszystkie srodki i cele rozwoju, wyodrebniajac trzy sfery dzialania: -- ekonomiczna (economics), -- socjologiczna (sociology), -- religijna, czyli - ekologii moralnej (religion: moral ecology). Lista gl�wnych srodk�w dzialania wedlug NPR Dunninga: -- zasoby (resources - R) i zdolnosci (capabilities - C), a zwlaszcza przedsiebiorczosc, -- rynek (market � M, wraz z mechanizmem jego funkcjonowania), -- instytucje i infrastruktura instytucjonalna (kapital spoleczny), -- system wartosci i mentalnosci spoleczenstwa, -- system wierzen i jego determinanty (tradycja, religie, wiedza, presja spoleczna, doswiadczenia wyniesione z procesu uczenia sie).

62. 62 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (D) Lista gl�wnych cel�w rozwoju wedlug NPR Dunninga: -- rozw�j pojmowany jako zbi�r wolnosci (ekonomicznej, spolecznej i politycznej przy r�wnoczesnym zapewnieniu przejrzystosci funkcjonowania wszystkich dziedzin zycia spoleczenstwa), -- rozw�j spoleczny traktowany integralnie i w spos�b holistyczny, -- transformacja spoleczna i osiagniecie wskaznik�w rozwoju spolecznego, -- restrukturyzacja gospodarki podporzadkowana rozwojowi spolecznemu, -- nowe priorytety rozwojowe: ograniczenie ub�stwa, ochrona zdrowia, poprawa jakosci zycia, edukacja, ochrona srodowiska naturalnego, zapewnienie bezpieczenstwo itp. Pr�bujac scisle powiazac srodki dzialania z celami rozwoju, Dunning wskazal na koniecznosc wieloprzyczynowej (multicausal), a r�wnoczesnie wieloplaszczyznowej (multifaceted) analizy holistycznej oraz stosowania modeli statycznych i dynamicznych typu por�wnawczego.

63. 63 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (E) Dalej omawiany autor przedstawil 4 grupy gl�wnych uczestnik�w (czyli � podmioty) procesu rozwoju, okreslajac ich mianem udzialowc�w (stakeholders) lub graczy (players). Wedlug jego opinii, sa to: a) rynki, b) rzady, c) organizacje spoleczenstwa obywatelskiego, d) jednostki ponadnarodowe (supranational entities). Ponadto Dunning podkreslil koniecznosc zapewnienia rosnacej partycypacji (czynnego udzialu) i wiekszej lokalnej odpowiedzialnosci ludzi za ich wlasne losy (local ownership), a takze zagwarantowania kluczowej roli instytucjom i organizacjom pozarynkowym (extra-market) w procesie rozwoju.

64. 64 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (F)

65. 65 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (G) Wykorzystujac powyzszy schemat analizy, Dunning przedstawil nastepnie kolejna zmodyfikowana wersje swojej teorii eklektycznej umiedzynarodowienia dzialalnosci przedsiebiorstwa, wlaczajac do niej gl�wne elementy NPR. Do przewag wlasnosciowych dodal specyficzne instytucjonalne przewagi komparatywne poszczeg�lnych KTN, tj. zakres i strukture zachet lub bodzc�w (incentives), stosowanych przez te firmy dla optymalnego wykorzystania ich zasob�w i zdolnosci wytw�rczych oraz umiejetnosci sprostania wymogom rynkowym. W dobie wsp�lczesnej globalizacji do wlasnosciowych przewag typu instytucjonalnego nalezy � zdaniem Dunninga- zaliczyc zwlaszcza zdolnosc KTN do uwzgledniania w ich dzialalnosci kwestii odpowiedzialnosci spolecznej (social responsability), zmian przepis�w prawa patentowego, nawiazywania nowych form wsp�lpracy w dziedzin innowacji, unikania korupcji i oszustw podatkowych, umiejetnosc prowadzenia �konstruktywnego� dialogu i wsp�ldzialania z organizacjami konsumenckimi i ekologicznymi, jak tez skutecznego lobbyingu na forum parlamentarnym i w kontaktach z administracja publiczna.

66. 66 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (H) Analize przewag lokalizacyjnych na szczeblu kraju goszczacego Dunning polaczyl z gl�wnymi 4 typami BIZ (tj. poszukujacymi rynk�w, zasob�w, efektywnosci i aktyw�w). Znacznie przy tym rozszerzyl liste czynnik�w i uwarunkowan decydujacych o wyborze konkretnego miejsca lokalizacji, a r�wnoczesnie przyporzadkowal poszczeg�lne determinanty ekonomiczne okreslonym typom BIZ. Do czynnik�w tworzacych ramy polityki panstw goszczacych wobec BIZ (policy framework for FDI) omawiany autor dodal : polityke konkurencji (zwlaszcza przepisy dotyczace fuzji i przejec), kwestie prywatyzacji firm panstwowych, regulacji cen, polityke przemyslowa i regionalna oraz bilateralne miedzyrzadowe umowy o ochronie i wspieraniu inwestycji zagranicznych. Liste metod ulatwiania dzialalnosci biznesowej (business facilitation) Dunning uzupelnil o nastepujace czynniki: system promocji i zachet finansowych, poszanowanie wlasnosci prywatnej, ochrona wlasnosci intelektualnej, odpowiednia infrastruktura finansowa, kapital spoleczny, przepisy antykorupcyjne i istnienie klastr�w w przekroju regionalnym.

67. 67 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (I) Nastepnie analizujac determinanty ekonomiczne BIZ poszukujacych rynk�w zbytu, Dunning wskazal, ze - obok wielkosci, struktury i dynamiki wzrostu miejscowego rynku oraz specyfiki preferencji konsumpcyjnych � wazna role odgrywaja tez ulatwienia dostepu do rynk�w region�w ponadkrajowych (dzieki tworzeniu stref wolnego handlu i innych, bardziej zaawansowanych form ugrupowan integracji regionalnej) oraz do rynku globalnego (dzieki og�lnoswiatowym dzialaniom na rzecz liberalizacji handlu miedzynarodowego, zwlaszcza na forum GATT/WTO). W przypadku BIZ poszukujacych zasob�w liste przeslanek ekonomicznych lokalizacji autor rozszerzyl o dostepnosc, jakosc i place wykwalifikowanych pracownik�w (podczas gdy wczesniej akcentowal tylko sprawy dostepnosci ziemi i budynk�w, surowc�w i p�lprodukt�w, infrastruktury i tanich niewykwalifikowanych pracownik�w). Liste determinant ekonomicznych BIZ poszukujacych efektywnosci uzupelnil o czlonkostwo w regionalnych ugrupowaniach integracyjnych oraz jakosc instytucji rynkowych.

68. 68 5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju wedlug Dunninga (J) Wreszcie, omawiajac determinanty ekonomiczne BIZ poszukujacych strategicznych aktyw�w (asset-seeking FDI), Dunning podal nowy � poprzednio pomijany � zestaw czynnik�w: -- jakosc istniejacych aktyw�w technologicznych i menadzerskich, -- infrastruktura portowa, drogowa i telekomunikacyjna, -- uwzglednianie tematyki przedsiebiorczosci, innowacyjnosci i konkurencyjnosci w programach dzialalnosci instytucji oswiatowych, -- istnienie polityki i instytucji sprzyjajacych wzrostowi i rozwojowi spoleczno-gospodarczemu. Kwestie powiazania czterech wskazanych wyzej typ�w BIZ � z jednej strony - z determinantami ekonomicznymi ich lokalizacji w krajach goszczacych, a z drugiej strony � z ramami polityki wobec inwestycji zagranicznych i ulatwieniami dla prowadzenia dzialalnosci biznesu ilustruje przytoczony dalej schemat, kt�ry zaczerpniety zostal ze wspomnianego wczesniej artykulu Dunninga.

69. 69 Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju wedlug Dunninga (K)

70. 70 Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju wedlug Dunninga (L) W rozwazaniach nt. wplywu nowego paradygmatu rozwoju na ksztaltowanie sie przewag internalizacyjnych KTN, Dunning stosunkowo szeroko uwzglednil przede wszystkim oddzialywanie globalizacji na zmiany koszt�w i korzysci internalizacji proces�w tworzenia i wykorzystania unikalnych aktyw�w strategicznych, jakimi dysponuja KTN. R�wnoczesnie uznal on za konieczne zr�znicowanie analizy specyfiki internalizacji dzialalnosci KTN w przekroju dwu odmiennych grup kraj�w, tj. panstw o rozwinietej gospodarce rynkowej (KWR) i kraj�w slabo rozwinietych (KSR). Zauwazyl bowiem, ze wewnatrz grupy KWR warunki dzialania KTN sa relatywnie podobne. Instytucje dotyczace zasob�w, zdolnosci i rynk�w nie tylko sa tam dobrze rozwiniete, ale maja takze podobny charakter. Ulatwia to osiaganie korzysci z internalizacji, wynikajacych z umiejetnego laczenia przez KTN - w drodze podejmowania BIZ - atut�w wlasnosciowych typu instytucjonalnego z odpowiednim wyborem miejsca lokalizacji ich nowych filii.

71. 71 Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju wedlug Dunninga (L) Natomiast znacznie trudniej jest korporacjom uzyskac przewagi internalizacyjne o charakterze instytucjonalnym poprzez ekspansje inwestycyjna w stosunkach KWR-KSR lub wewnatrz grupy KSR. Po pierwsze, instytucje, systemy bodzc�w ekonomicznych i kulturowe wymiary dzialalnosci biznesowej w tej ostatniej grupie panstw sa w powaznym stopniu odmienne od istniejacych w KWR (tj. w krajach macierzystych wiekszosci KTN). Zdaniem Dunninga, mozna to stwierdzic, por�wnujac instytucje wystepujace w praktyce - przykladowo - w Niemczech i Iranie lub w Australii i na Sri Lance. Po drugie, poszczeg�lne KSR r�znia sie znacznie miedzy soba pod rozpatrywanym wzgledem (np. kraje Afryki Subsaharyjskiej i Azji Wschodniej). W tej sytuacji � jak zauwaza slusznie wspomniany autor - korporacje niekiedy uznaja, ze zamiast podejmowac ryzyko bezposrednich inwestycji w KSR (zwlaszcza w obliczu powszechnej korupcji urzednik�w), oplaca sie im bardziej ograniczyc kontakty do eksportu, poddostaw lub sprzedazy licencji. Chociaz tendencje liberalizacyjne w polityce wladz panstwowych KSR wobec KTN i stosowane przez nie zachety finansow-fiskalne dla inwestor�w zagranicznych moga sprzyjac przyciaganiu BIZ i internalizacji dzialalnosci korporacji w krajach ubogiego Poludnia, ale czesc ich rzad�w ciagle preferuje pozakapitalowe formy wsp�lpracy z KTN.

72. 72 Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju wedlug Dunninga (M) Wedlug opinii Dunninga, do ujednolicania istytucjonalnych aspekt�w dzialalnosci KTN w skali globalnej (co oczywiscie ulatwia internalizacje) w ostatnich latach przyczynila sie dzialalnosc ONZ, OECD i innych organizacji miedzynarodowych w zakresie inicjowania, opracowywania i upowszechniania r�znorodnych wytycznych (zalecen), zestaw�w �dobrych praktyk� lub dobrowolnych (tj. nie wiazacych w sensie prawnym) kodeks�w postepowania przedsiebiorstw. Chodzi tu zwlaszcza o uchwalone w 1976 r. przez OECD Guidelines to Multinational Enterprises, a takze o inicjatywy ONZ typu: Global Compact, Global Reporting Initiative, Norms and Responsabilities of Transnational Corporations and Other Business Enterprises. Ponadto od poczatku lat 90-tych internalizacji dzialalnosci KTN sprzyja powaznie rosnaca fala transgranicznych fuzji i przejec przedsiebiorstw, bo przejmowaniu aktyw�w towarzyszy ujednolicanie warunk�w instytucjonalnych prowadzenia biznesu, restrukturyzacja i ekspansja zewnetrzna filii korporacji, jak tez coraz sprawniejsze kierowanie (governance) lancuchami tworzenia wartosci dodanej w ramach dzialalnosci poszczeg�lnych korporacji.

73. 73 Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju wedlug Dunninga (N) W konkluzjach swoich rozwazan Dunning podkreslil, ze � po pierwsze � w dobie rosnacej globalizacji zycia gospodarczego i w swietle najnowszego dorobku swiatowej ekonomii instytucje powinny byc podniesione do rangi centralnej kwestii paradygmatu OLI. Po drugie, charakter i jakosc instytucji odgrywa dzis znacznie wazniejsza role niz w niedawnej przeszlosci przy ocenie zar�wno r�znorodnych przewag konkurencyjnych KTN, jak tez atrakcyjnosci lokalizacyjnej poszczeg�lnych kraj�w (przyjmujacych i macierzystych). Po trzecie, wykorzystanie przez KTN ich przewag wlasnosciowych poza obszarem kraj�w macierzystych zalezy coraz bardziej od umiejetnosci dostosowania dzialalnosci biznesowej do specyfiki istniejacych tam struktur instytucjonalnych. Po czwarte, Dunning wyrazil nadzieje, ze zapoczatkowane przez niego badania nad znaczeniem instytucji dla procesu umiedzynarodowienia dzialalnosci KTN beda kontynuowane przez innych ekonomist�w. Zaproponowal przy tym liste przykladowych temat�w wartych opracowania.

74. 74 6. DETERMINANTY EKSPANSJI KTN I BIZ W SWIETLE TEORII LOKALIZACJI DZIALALNOSCI GOSPODARCZEJ (A) Wprawdzie w najnowszej wersji paradygmatu OLI kwestia wyboru kraju goszczacego i konkretnego miejsca lokalizacji BIZ (oraz szerzej � ekspansji KTN) jest przez Dunninga dosc szeroko omawiana, ale � zdaniem wielu autor�w � teoria lokalizacji dzialalnosci gospodarczej powinna byc traktowana jako samodzielny, wyodrebniony nurt wsp�lczesnej ekonomii. Sposr�d polskich ekonomist�w do tego pogladu przychylaja sie � jak uprzednio wspominalem � przede wszystkim K. Przybylska i J. Misala. Nawiazujac do swiatowego dorobku dotyczacego lokalizacji BIZ, a w szczeg�lnosci do badan na ten temat Agravala (1980 r.), Dunninga (1981 r.), Portera-Ozawy (1992 r.), Markusena (1995 r.) i Zhanga (1996 r.), K. Przybylska skoncentrowala sie � jak juz wczesniej sygnalizowalem - na analizie przeslanek lokalizacji inwestycji bezposrednich w makroskali, tj. przez pryzmat warunk�w istniejacych w poszczeg�lnych krajach goszczacych.

75. 75 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (B) Natomiast J. Misala w swej monografii pt.: �Wymiana miedzynarodowa i gospodarka swiatowa: Teoria i mechanizmy funkcjonowania� (SGH. Warszawa 2005) skupil sie najpierw na dosc obszernej prezentacji dorobku tradycyjnej teorii lokalizacji gospodarczej w oparciu o wyniki badan A. L�scha, W. Isarda, J.H. von Thunena, J. Schumpetera, L.H. Klassena, H. Giercha, A. Pred�hla, H. Sieberta i R. Sohnsa. Wedlug opinii J. Misali, analizujac dorobek teorii lokalizacji w kontekscie zmian zachodzacych w gospodarce swiatowej, nalezy uwzgledniac zwlaszcza fakt wystepowania efekt�w alokacyjnych, akumulacyjnych i lokalizacyjnych miedzynarodowego podzialu pracy. Efekty alokacyjne to calosc bezposrednich i posrednich skutk�w optymalizacji alokacji zasob�w w skali miedzynarodowej (m. in. dzieki dzialalnosci inwestycyjnej KTN). Efekty akumulacyjne pojawiaja sie wskutek tego, ze poszczeg�lne regiony i kraje swiata dysponuja odmiennymi warunkami akumulacji oraz pomnazania czynnik�w wytw�rczych (co w szczeg�lnosci doskonale potrafia wykorzystywac KTN).

76. 76 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (C) Efekty lokalizacyjne sa scisle powiazane ze skutkami akumulacyjnymi i alokacyjnymi miedzynarodowej dzialalnosci gospodarczej. Zr�dlem ich wystepowania jest zr�znicowanie poszczeg�lnych kraj�w pod wzgledem stopnia mobilnosci czynnik�w produkcji (sily roboczej, kapitalu produkcyjnego i wiedzy technicznej), jak tez stanu srodowiska naturalnego. Stad takze bierze sie jednoczesnie odmienna atrakcyjnosc poszczeg�lnych kraj�w dla KTN. Omawiajac miedzynarodowe aspekty tradycyjnej (neoklasycznej) teorii lokalizacji, J. Misala podkresla, ze specjalisci od kwestii przestrzennego rozmieszczenia dzialalnosci wytw�rczej miedzy krajami i regionami swiata zwracali uwage nie tylko na znaczenie dystansu geograficznego i koszt�w transportu (np. W. Isard), ale tez szeroko analizowali (np. A. Weber) przewagi aglomeracyjne wynikajace z powiazan gospodarczych �do przodu� (forward linkages) i �do tylu� (backward linkages). Odnotowujac szczeg�lny wklad A. L�scha w badania nad polityka przemyslowa przedsiebiorstw, Misala przypomina, ze ten niemiecki ekonomista udowodnil, ze istnienie granic narodowych stanowi powazna przeszkode, kt�ra utrudnia optymalizacje dzialalnosci firm przemyslowych w skali ponadkrajowej.

77. 77 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (D) W ramach prezentacji dorobku ortodoksyjnej teorii lokalizacji stosunkowo najwiecej miejsca poswieca Misala koncepcji miedzynarodowego podzialu pracy w ujeciu R. Sohnsa (z 1976 r.). Punktem wyjscia tej koncepcji jest twierdzenie, ze wzgledne wyposazenie poszczeg�lnych kraj�w w czynniki wytw�rcze zalezy od osiagnietego przez nie poziomu rozwoju: --Kraje wysoko rozwiniete sa stosunkowo najlepiej wyposazone w kapital rzeczowy, prace wysoko kwalifikowana i dysponuja najwiekszymi korzysciami zewnetrznymi (external economies), kt�re wynikaja z bliskosci geograficznej kraj�w o podobnych strukturach popytu i podazy. -- Gl�wnym atutem kraj�w srednio rozwinietych jest dysponowanie obfitymi zasobami pracy o srednim stopniu kwalifikacji. -- Z kolei kraje slabo zaawansowane maja wzgledna przewage w zakresie dostepnosci zasob�w naturalnych i nisko kwalifikowanych pracownik�w. Druga wazna teza R. Sohnsa jest trafne spostrzezenie, ze struktura popytu staje sie coraz bardziej zr�znicowana w miare podnoszenia sie poziomu rozwoju poszczeg�lnych kraj�w i wzrostu przecietnego poziomu dochod�w indywidualnych ich mieszkanc�w.

78. 78 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (E) W zwiazku z powyzszym R. Sohns podkreslal, ze sposr�d przedsiebiorstw zaangazowanych aktywnie w miedzynarodowy podzial pracy najwieksze sukcesy odnosza te, kt�re sa w stanie najlepiej sprostac konkurencji, bo: -- sa najbardziej innowacyjne (dzieki prowadzonym pracom badawczo-rozwojowym i wdrozeniowym), -- odznaczaja sie najlepszymi zdolnosciami do zr�znicowania asortymentu swej produkcji celem dostosowania go do odmiennej struktury popytu w poszczeg�lnych grupach kraj�w, -- przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych potrafia wlasciwie wykorzystac istniejace zr�znicowanie kraj�w w zakresie relatywnej dostepnosci czynnik�w wytw�rczych oraz korzysci ze skali produkcji i zbytu. Z kolei nawiazujac do koncepcji cyklu zycia produktu i luki technologicznej, Sohn w swej teorii miedzynarodowego podzialu pracy przedstawil intensywnosc zapotrzebowania na r�zne czynniki wytw�rcze w 3 fazach cyklu zycia produktu, tj. w fazie innowacji, dojrzewania i standaryzacji.

79. 79 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (F) Dalej zas omawiany niemiecki ekonomista pokazal wplyw poszczeg�lnych faz cyklu na przewagi konkurencyjne kraj�w w dziedzinie wymiany handlowej oraz dzialalnosci inwestycyjnej KTN. We wspomnianej wczesniej monografii J. Misala wskazuje tez, ze R. Sohns zajmowal sie ponadto analiza roli bezposrednich inwestycji zagranicznych w kontekscie konkurencyjnosci miedzynarodowej przedsiebiorstw, rozr�zniajac przy tym poziome i pionowe BIZ. Pierwsze z nich polegaja na podjeciu w kolejnym kraju goszczacym produkcji wyrob�w (czy uslug) juz wytwarzanych przez KTN lub komplementarnych w stosunku do takich wyrob�w. Przynosza one korzysci skali, bo poprawiaja pozycje konkurencyjna korporacji wzgledem miejscowych firm, kt�re przejsciowo moga miec przewage nad KTN z racji lepszego rozeznia specyficznych warunk�w dzialania na danym rynku. Natomiast pionowe BIZ � wedlug Sohnsa - realizowane sa przez korporacje celem zapewnienia im dostepu do potrzebnych surowc�w lub zaopatrzenia w niezbedne p�lprodukty. Przyczyniaja sie one zatem takze do poprawy konkurencyjnosci miedzynarodowej KTN.

80. 80 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (G) Na kolejnym etapie swych rozwazan J. Misala omawia wplyw na miedzynarodowe stosunki ekonomiczne wsp�lczesnej teorii lokalizacji dzialalnosci biznesowej, okreslanej czesto w literaturze mianem nowej geografii ekonomicznej (new economic geography). Nie tylko przedstawia jej istote, lecz dosc szeroko prezentuje r�wniez zalozenia i rezultaty badan najwazniejszych swiatowych przedstawicieli tej teorii, z P. Krugmanem, A. J. Venablesem, D. Puga, N. Niebuhrem i S. Stillerem na czele. Jak trafnie zauwaza Misala, swoistym punktem zwrotnym w historii wsp�lczesnej teorii lokalizacji stalo sie opublikowanie w 1991 r. monografii P. Krugmana pt.: �Geography and Trade�, od kt�rej tytulu wziela sie nazwa nowej geografii. Jej istota polega natomiast na analizie przestrzennych uwarunkowan i wymiar�w miedzynarodowej wymiany handlowej i przeplyw�w czynnik�w wytw�rczych, z BIZ i dzialalnoscia KTN wlacznie. Ekonomisci, kt�rzy sa zaliczani do nurtu nowej geografii, zwr�cili przede wszystkim uwage na fakt, ze rozmieszczenie przestrzenne firm i pracownik�w jest uzaleznione od intensywnosci oddzialywania sil dosrodkowych (centripetal forces) i sil odsrodkowych (centrifugal forces).

81. 81 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (H) O ile sily dosrodkowe sprzyjaja coraz wiekszej koncentracji geograficznej dzialalnosci gospodarczej i wzglednie r�wnomiernemu jej rozmieszczeniu, o tyle sily odsrodkowe wywoluja zjawisko przeciwstawne, tj. dekoncentracje (lub dyspersje) oraz nier�wnowage przestrzenna, zar�wno przedsiebiorstw, jak i pracownik�w. W rezultacie intensywnego oddzialywania tych drugich poglebiaja sie dysproporcje miedzy aglomeracjami gospodarczo najbardziej rozwinietymi i regionami zacofanymi. Wedlug przedstawicieli nowej geografii, do gl�wnych przyczyn dzialania sil dosrodkowych naleza: -- wzgledny brak niemobilnych czynnik�w produkcji, -- niedob�r d�br niewymienialnych (np. mieszkan), -- wystepowanie tzw. niekorzysci skali, -- istnienie chlonnego rynku regionalnego, -- intensyfikacja powiazan �do przodu� i �do tylu� (forward and backward linkages) miedzy nakladami i efektami w sferze konsumpcji (gdzie przewazaja powiazania �do przodu�) oraz w dziedzinie produkcji (gdzie dominuja powiazania �do tylu�).

82. 82 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (I) Miedzy powiazaniami �do przodu� i �do tylu� pojawia sie czesto sprzezenie zwrotne, co dodatkowo sprzyja dalszemu utrwalaniu sie procesu dynamicznego rozwoju aglomeracji kosztem zaniedbywania region�w zacofanych (na co wskazywali m. in. A. Niebuhr i S. Stiller). Z wieloma tezami nowej geografii ekonomicznej lacza sie � zdaniem Misali - dosc scisle spostrzezenia formulowane przez przedstawicieli wsp�lczesnej teorii zachowania sie kierownictw przedsiebiorstw, kt�ra nazywana jest w Niemczech nowoczesna polityka przemyslowa (Moderne Industriepolitik). W mysl tej ostatniej, obecnie przedsiebiorstwa transnarodowe i krajowe nie tylko ze soba konkuruja, lecz nierzadko takze wp�lpracuja i koordynuja nawzajem swoja dzialalnosc (np. dokonuja wsp�lnych zakup�w surowc�w lub p�lprodukt�w, czy tez tworza alianse strategiczne), jesli sprzyja to osiaganiu wiekszych zysk�w poprzez uzyskiwanie mikroekonomicznych efekt�w synergii dzieki rozbudowie sieci powiazan wzajemnych (typu progresywnego i regresywnego). W swych rozwazaniach poswieconych oddzialywaniu wsp�lczesnej teorii lokalizacji na determinanty dzialalnosci KTN i BIZ J. Misala nawiazuje ponadto do teorii �gron� lub klastr�w (clusters), opracowanej poczatkowo - jak juz wspominalem poprzednio - przez M.E. Portera (w roku 2001), a nastepnie wzbogaconej przez wielu innych ekonomist�w.

83. 83 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (J) Odnotowac r�wniez warto, ze J. Misala jest tez autorem eseju pt.:�Wplyw BIZ na konkurencyjnosc miedzynarodowa; wybrane aspekty teoretyczne�, opublikowanego w pracy zbiorowej pod red. M.A. Weresy: �Polska � Raport o konkurencyjnosci 2007: Rola zagranicznych inwestycji bezposrednich w ksztaltowaniu przewag konkurencyjnych� (Instytut Gospodarki Swiatowej SGH, Warszawa 2007). W powyzszym eseju wspomniany autor przedstawil m.in. zarys koncepcji miedzynarodowego zlokalizowanego konkurowania i konkurencyjnosci (Locational competition lub Standortwettbewerb). Wsr�d gl�wnych tw�rc�w i zwolennik�w tej nowej koncepcji nalezy wymienic niemieckiego ekonomiste H. Sieberta i jego wsp�lpracownik�w. W mysl koncepcji zlokalizowanego konkurowania, trzeba analizowac lacznie konkurencje miedzynarodowa w sferze realnej i w dziedzinie instytucjonalno-instrumentalnej, konkurencje miedzy podmiotami gospodarczymi (tj. przedsiebiorstwami, ich zrzeszeniami i gospodarstwami domowymi) oraz miedzy poszczeg�lnymi krajami. Podstawowe elementy i plaszczyzny konkurowania miedzy danym krajem i jego otoczeniem miedzynarodowym � wedlug koncepcji Standortwettbewerb � podane sa na dwu zamieszczonych dalej rysunkach (schematach).

84. 84 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (K)

85. 85 Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (L)

86. 86 6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w swietle teorii lokalizacji (L) Jak wynika z podanych schemat�w, w warunkach wsp�lczesnej gospodarki swiatowej przedsiebiorstwa poszczeg�lnych kraj�w (z KTN wlacznie) musza ze soba konkurowac przede wszystkim na rynkach d�br materialnych i uslug, tzn. na rynkach r�znych produkt�w. Dzieki temu moga one powiekszac osiagane przez siebie zyski, jesli maja przewage nad swymi rywalami pod wzgledem atrakcyjnosci cen (tj. oferujac nizsze ceny) i jakosci sprzedawanych produkt�w. Konkurowanie w sferze mobilnych czynnik�w wytw�rczych � kapitalu, technologii i pracy (zwlaszcza o pracownik�w wysoko kwalifikowanych) odbywa sie zar�wno miedzy przedsiebiorstwami, jak tez miedzy krajami i regionami swiata. Rzady, banki centralne i pozostale instytucje panstwowe poszczeg�lnych kraj�w uczestnicza takze aktywnie w tej konkurencji, gdyz instrumenty prowadzonej przez nie polityki zachecaja lub zniechecaja do naplywu zagranicznych czynnik�w produkcyjnych do poszczeg�lnych kraj�w. Podobnie wyglada konkurencja miedzynarodowa o takie malo mobilne lub niemobilne czynniki wytw�rcze jak: ziemia, surowce i srodowisko naturalne oraz niekwalifikowani pracownicy. Przy tym dzieki przyciagnieciu mobilnych zagranicznych czynnik�w produkcji i wzrostowi wymiany handlowej zwieksza sie wykorzystanie czynnik�w niemobilnych, co pozwala na poprawe miedzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju oraz jego przedsiebiorstw.