Download
1 / 65
670 likes | 819 Views
1. Zachowania zdrowotne (związane ze zdrowiem i chorobą): pojęcia, typy, przykłady, zależności. 2. Wieloczynnikowy model etiologii chorób. Zachowania zdrowotne lub związane ze zdrowiem i chorobą - definicja.
E N D
1. Zachowania zdrowotne(związane ze zdrowiem i chorobą): pojęcia, typy, przykłady, zależności. 2. Wieloczynnikowy model etiologii chorób
Zachowania zdrowotne lub związane ze zdrowiem i chorobą - definicja To takie zachowania, które wywołują pozytywne lub negatywne skutki zdrowotne u osób je realizujących. To zarówno reakcje na sytuacje związane ze zdrowiem (a więc w odpowiedzi na stan naszego zdrowia), jak i zachowania wpływające na stan tego zdrowia. Każdy rodzaj zachowań związanych ze zdrowiem i chorobą, podejmowanych przez jednostki Zachowania prozdrowotne/antyzdrowotne
Zachowania zdrowotne a zachowania medyczne Zachowania zdrowotneoparte są na szerokiej definicji zdrowia i związane z wieloma obszarami aktywności ludzi, mającej wpływ na ich zdrowie Zachowania medyczneto jedynie część ludzkiej aktywności, mająca związek z korzystaniem z instytucji, usług medycznych Kategoria zachowań medycznychwyrasta z biologicznego rozumienia zdrowia
Typy zachowań zdrowotnych i kryteria ich wyodrębnienia Kryterium stanu zdrowia człowieka Zachowania „w zdrowiu”(antyzdrowotne, prozdrowotne, profilaktyczne - zachowania dla zdrowia (health behavior) – podejmowane (poprzez zapobieganie chorobom i/lub wczesne ich wykrywanie) po to, by być zdrowym Zachowania w „chorobie”(illness behavior:dwa etapy: gdy człowiek czuje się chory i gdy chorobę ma zdiagnozowaną) Krótko: chodzi o zachowania [zdrowotne] ludzi zdrowych i ludzi chorych
Kryterium skutków dla organizmu (w sensie medycznym) Zachowania biopozytywne Zachowania bionegatywne Kryterium źródła inspiracji [do działań] Zachowania inspirowane przez instytucje medyczne (np. Fundacja SOS p. Łucji Bielec) Zachowania inspirowane kulturowo Typy zachowań zdrowotnych i kryteria ich wyodrębnienia
Typy zachowań zdrowotnych i kryteria ich wyodrębnienia Kryterium posiadanej wiedzy medycznej Zachowania laików Zachowania profesjonalistów Kryterium podmiotu/przedmiotu działań Zachowania jednostkowe/skierowane na jednostkę Zachowania zbiorowe/skierowane na zbiorowość (można je skrzyżować, uzyskamy cztery warianty)
Typy zachowań zdrowotnych i kryteria ich wyodrębnienia Kryterium oddziaływania na zdrowie/chorobę obiektu (jednostkowego/zbiorowego) 1. Zachowania bezpośrednio skierowane na zdrowie Zastrzyki 2. Zachowania pośrednio skierowane na zdrowie np. zadrzewianie szczepienia ochronne
Społeczno-kulturowe uwarunkowania zachowań zdrowotnych Uwarunkowania kulturowe Tu zwłaszcza związane z kulturą zdrowotną/higieną osobistą (będącą elementem kultury w ogóle) jako systemem wartości i norm kojarzonych ze zdrowiem: zarówno fizycznym, jak i psychicznym, jednostkowym i zbiorowym, ujmowanym subiektywnie, ale i obiektywnie.
Uwarunkowania kulturowe zachowań zdrowotnych Wyobrażenia o zdrowiu i chorobie Wiedza na temat przyczynowości chorób Odczuwanie, postrzeganie i opisywanie objawów chorobowych Postawy i zachowania wobec własnej choroby Styl życia(jako decydujący czynnik determinujący zdrowotność danej zbiorowości)
Uwarunkowania kulturowe - styl życia... Zwyczaje kulinarne (co i jak jemy) Wykorzystanie czasu wolnego (wypoczynek i rekreacja) Higiena osobista i środowiska Stosunek do używek (alkohol, nikotyna, narkotyki zob. późniejsze slajdy) Zwyczaje związane z życiem płciowym
Uwarunkowania kulturowe Określona percepcja symptomów chorobowych, sposób ich prezentowania, sposób podjęcia decyzji udania się po pomoc lekarską współwystępują z daną chorobą Różnice w treści informacji przekazywanych przez pacjentów lekarzom są wynikiem zróżnicowanego procesu postrzegania symptomów chorobowych Określony kulturowo sposób wyrażania symptomów wpływa na diagnozę wydaną przez lekarza
Uwarunkowania kulturowe 4. Treści związane ze zdrowiem i chorobą przekazywane w trakcie procesu socjalizacji w dzieciństwie wpływają na zachowania medyczne prezentowane w wieku późniejszym: a. kształtują reakcję na ból (tolerancję na ból: chłopaki nie płaczą); b. kształtują intensywność zachowań profilaktycznych (np. mycie zębów); c. kształtują stopień akceptacji roli chorego.
Uwarunkowania kulturowe Jak wykazały badania Marka Zborowskiego (1969): Żydzi i Włosi reagują/reagowali wówczas bardzo emocjonalnie na ból, Amerykanie podchodzili doń stoicko, Irlandczycy wręcz negowali jego istnienie. Powodem była ponoć przesadna opiekuńczość matek włoskich i żydowskich, które – chcąc nie chcąc - wpajały dzieciom potrzebę skupiania uwagi na doświadczeniach bólowych, uczyły je reakcji lękowych na objawy bólu;
Kulturowe uwarunkowania zachowań zdrowotnych Talcott Parsons o... • Amerykanach(zdrowie to b. cenna wartość instrumentalna – ze względu na pragmatyzm społeczeństwa i indywidualny sukces życiowy jako wartość nadrzędną) • Rosjanach(liczy się nie jednostka, lecz zbiorowość; ona jest wartością; aby uciec od wymuszonych działań na rzecz zbiorowości, jednostka traktowała chorobę jako zwolnienie z aktywności prospołecznej)
Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych • Wpływ na nasze zachowania zdrowotne ma nasze położenie społeczne, czyli usytuowanie na drabinie warstw/klas społecznych: od najniższej do najwyższej. • Pojęcie stratyfikacji: hierarchiczny układ poziomów położenia społ., wyróżnionych ze względu na zakres władzy, prestiż i bogactwo. Poziomy te zwie się warstwami (łac. stratum = posłanie, warstwa), w sensie ekon. - klasami. • Empirycznie przynależność do nich ustala się na podstawie kryteriów mierzalnych (wysokości dochodów, wykształcenia, prestiżu zawodu).
Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych - prawidłowości Im niższa warstwa/klasa społeczna, tym gorsze wejście w różne układy społeczne (źródła informacji, świadczenia socjalne). Przykład – grzybiarze!!! Im wyższa klasa społeczna, tym większa podatność na oświatę zdrowotną, tym częstsze występowanie pozytywnych zachowań profilaktycznych (tym bardziej prozdrowotny styl życia).
Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych - prawidłowości Im niższa warstwa/klasa społeczna, tym większa tolerancjana objawy chorobowe, tym bardziej ograniczone korzystanie z usług medycznych. Osoby o niskim statusie, w porównaniu z osobami o wysokim statusie, mają większą inklinację do szybkiego szukania pomocy lekarzy po spostrzeżeniu objawów choroby. Nie ma tu sprzeczności?
Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych - prawidłowości Im niższa klasa społeczna, tym mniejszy lęk przed chorobą, tym mniejsza wiedza o profilaktyce z nią związanej, tym mniejsza liczba zaszczepionych dzieci (tu: przypadek darmowych szczepień przeciw chorobie Heinego-Medina)
Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych - prawidłowości Pacjenci z warstw/klas wyższych wykazują mniejszą tolerancję na pojawienie się problemów emocjonalnych i zaburzeń w sferze zdrowia psychicznego i sami inicjują leczenie szpitalne. Pozycja społeczna zajmowana przez jednostkę jest czynnikiem determinującym sposób dostania się do psychiatry. Dwie najwyższe (spośród pięciu) klas rzadziej niż przedstawiciele klas najniższych stykają się z psychiatrą w sposób drastyczny (za pomocą karetek, policji, pod przymusem)
Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych - prawidłowości • Im wyższa warstwa/klasa społeczna, tym wyższe wymagania jej członków dotyczące opieki medycznej. • Sposób leczenia pacjentów psychiatrycznychpowiązany jest z zajmowaną przez nich pozycją społeczną (im niższa pozycja, tym częściej neurotycy są hospitalizowani; psychoterapii częściej poddawani są ludzie z klas wyższych, i to niezależnie, czy wchodzi tu w grę czynnik ekonomiczny, odpłatności, czy nie)
Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych - prawidłowości • Wraz ze wzrostem wykształcenia rośnie skłonność do uzależnienia korzystania z pomocy medycznej od charakteru dolegliwości. • Im wyższe wykształcenie, tym bardziej krytyczne sądy pod adresem opieki medycznej i większa skłonność do uzyskania porad kilku lekarzy. • Prozdrowotnym zachowaniom(deklarowanym) sprzyja też wielkomiejskość.
Zachowania antyzdrowotne Zaliczamy do nich: • Picie alkoholu • Palenie tytoniu (papierosów) • Zażywanie narkotyków • Dlaczego ludzie to robią, choć wiedzą, że konsekwencje mogą być opłakane? Odp. tkwi być może w teorii dysonansu poznawczego.
Zachowania antyzdrowotne Czym jest dysonans poznawczy? Co w tym przypadku obejmuje, czego dotyka? • Selektywna ocena informacji (na temat szkodliwości i korzyści) • Rangowanie zdrowotnego wpływu różnych czynników ryzyka (są rzeczy szkodliwsze) • Wyłączanie siebie z grona zagrożonych (mnie to nie dotyczy...) • Potrafię nad tym zapanować • Straty byłyby większe niż korzyści…
Środki odurzające • Substancje psychoaktywne, które ze względu na swe właściwości chemiczne są w stanie doprowadzić do zmian: • strukturalnych lub... • ...funkcjonalnychw żywym organizmie, przejawiających się przede wszystkim w zmianach: • postrzegania zmysłowego, • świadomości, • nastroju, zachowania...
Środki odurzające • Narkotyki(środki odurzające sensu stricto), np.: morfina, kokaina, amfetamina, haszysz • Alkohol • Nikotyna • Kofeina, teina... • UWAGA – Kultura!!!
Alkohol – wzory spożywania • Romański (kraje śródziemnomorskie; dominuje wino) • Anglosaski (w Europie Brytyjczycy, Irlandczycy, mieszkańcy krajów germańskich; piwo i drinki) • Północno-, środkowo- i wschodnioeuropejski (wódka); zwyczaje jednak się zmieniają, w Polsce pije się dziś dużo więcej piwa niż wódki... • O ile dwa pierwsze wzory oznaczają spożywanie większej ilości alkoholu lżejszego, o tyle wzór trzeci oznacza – modelowo – rzadsze spożywanie, za to dużo mocniejszych trunków, ze skutkiem wiadomym!
Style picia (wyróżnione przez Tadeusza Kępińskiego) • Neurasteniczny – „uspokajający”, tonujący napięcie, odprężający • Dionizyjski – wynikający z chęci oderwania się od nużącej rzeczywistości (break on through to the other side) • Kontaktywny – „protowarzyski”, ośmielający do kontaktów z innymi, przełamywania dystansu międzyludzkiego • Heroiczny – dodający odwagi, zapewniający poczucie mocy • Samobójczy – topienie smutków w alkoholu w przekonaniu, że jesteśmy tych smutków/kłopotów współwinni lub że nie potrafimy się z nimi uporać, że na to nie zasługujemy • Ucieczkowy, społeczny, w poszukiwaniu przyjemności (Bohdan Woronowicz)
Skutki spożycia alkoholu • Działanie na ośrodkowy układ nerwowy i, w zależności od stężenia alkoholu: • polepszenie samopoczucia z osłabionym samokrytycyzmem • zakłócenie szybkości reakcji i spostrzegawczości • poczucie pewności siebie • osłabienie hamulców moralnych • zachowania agresywne
Nadużywanie alkoholu i jego skutki • Zakłócenie normalnego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie (niemożność pełnienia wielu ról społecznych) • Dysfunkcja rodziny osoby nadużywającej alkohol • Problemy z wykonywaną pracą prowadzące często do zwolnienia i niemożności znalezienia innego zatrudnienia • Obniżenie poczucia własnej wartości, problemy emocjonalne • Powodowana powyższymi czynnikami degradacja społeczna może prowadzić do kolizji z prawem (zwłaszcza przy zdobywaniu środków na alkohol)
Alkohol – prawidłowości, liczby, skutki • Płeć: mężczyźni piją 3-, 4-krotnie więcej niż kobiety • Wykształcenie: najwięcej piją osoby z wykszt. zasadn. • Wykształcenie plus płeć: u mężczyzn, im wyższe wykształcenie, tym niższe spożycie; u kobiet – odwrotnie!!! Dlaczego? • Praca lub jej brak: najwięcej piją bezrobotni (dwa razy więcej niż oficjalna średnia (7-8 litrów czystego spir.) • Miejsce zamieszkania: więcej pije się na wsi (dominuje wódka), mniej w mieście (tu piwo)
Alkohol – prawidłowości, liczby, skutki • Obniża się wiek inicjacji alkoholowej(szkoła podstawowa), okazją – najczęściej imprezy rodzinne; uwaga na wpływ reklamy: Lech: Oj, będzie się działo! • Skutki społ.: degradacja zdrowotna (1 mln) degradacja społeczna (2 mln), zgony i samobójstwa, dezintegracja rodzin
Palenie tytoniu – trendy ostatnich lat Płeć i miejsce zamieszkania: Wzrost udziału dziewcząt i kobiet wśród palaczy (podobno obecnie sięga po papierosy co czwarta kobieta/23 proc., w wieku 16+, gdy 30-40 lat temu paliła co siódma). Wzrosła też liczba kobiet mieszkających na wsi, które zaczęły palić, zmniejszyła sięnatomiast liczba palących mężczyzn - mieszkańców wsi. Dlaczego?
Palenie tytoniu – trendy ostatnich lat Pali generalnie co drugi mężczyzna (47 proc.) Łącznie pali ok. 40 proc. dorosłych Polaków Około 10 mln Polaków pali 15-20 papierosów dziennie! Prognoza: 40 proc.nałogowych palaczy umrze przed65. rokiemżycia, a spośród niepalących tylko15 proc. Zawód: Najczęściej palą: robotnicy wykwalifikowani i niewykwalif. oraz bezrobotni (50-60 proc.), gdy w kadrze kierowniczej i inteligencji co czwarta osoba, podobnie wśród uczniów i studentów.
Palenie tytoniu • Palico druga osoba z wykszt. zasadniczym zawodowym i co czwartaz wyższym. • Skutki: Palenie tytoniu to najważniejsza przyczyna przedwczesnej umieralności w Polsce. • Koreluje z nowotworami: przełyku, wargi, języka, jamy ustnej, krtani, żołądka, wątroby, pęcherza, nerek, trzustki, szyjki macicy. • Sprzyjazapaleniu płuc, zwyrodnieniu mięśnia sercowego, nadciśnieniu, miażdżycy, wrzodom żołądka i dwunastnicy (uwaga na skutki palenia przez kobiety w ciąży – co trzecia tak robi - i palenia przy dzieciach)
Narkomania – definicja, objawy To stałe bądź okresowe przyjmowanie, w celach niemedycznych, środków odurzających, psychotropowych bądź zastępczych, w wyniku którego może wystąpić uzależnienie. Objawy uzależnienia od narkotyków to: Przymusprzyjmowania środka odurzającego Psychiczne, fizyczne uzależnienieod jego działania (bez tego funkcjonowanie jest niemożliwe)
Uzależnienie • Fizyczne (uzależnienie organizmu od substancji):przyjmowany wielokrotnie środek odurzający wywołuje w organizmie zmiany fizjologiczne, stając się istotnym składnikiem procesów metabolicznych; brak tego środka skutkuje głodem narkotycznym (zespołem abstynenckim)- stany niepokoju, depresja- drżenie ciała, bóle mięśni, kończyn, wymioty, zapaść
Uzależnienie • Psychicznekoncentracja uwagi na używaniu/zdobywaniu środka z uwagi na jego właściwości (np. wprawianie w stan euforii), ale też dla uniknięcia głodu narkotycznego • Społeczne - zażywanie „przepustką” do członkostwa, uczestnictwa w grupie [subkulturowej] • Krzyżowe (zarazem od narkotyków i alkoholu)
Klasyfikacja śr. odurzających (kryterium szkodliwości) • Hard drugs – tzw. twarde środki odurzające (np. heroina i kokaina) • Soft drugs– tzw. miękkie środki odurzające (cannabis: marihuana i haszysz)
Tolerancja, eskalacja • Tolerancja – prowadzi do niej zażywanie niektórych środków odurzających: • dodatnia– odczuwane działanie środka jest słabsze przy tej samej dawce; występuje potrzeba jej zwiększenia (opiaty – opium, morfina, heroina, kodeina, methadon; także amfetamina, kokaina) • ujemna– aby uzyskać ten sam efekt wystarczy mniejsza dawka (typowe dla alkoholu) • Eskalacja– używanie coraz mocniejszych środk.
Narkomania – zależności, skutki Wiek: to głównie problem ludzi młodych (16-34 lata), z tendencją wzrostową w populacji do 24. roku życia Co sprzyja: • dezintegracjaz najbliższym środowiskiem • stan anomii, czyli chaosu wśród norm i wartości, zanik jednoznacznych drogowskazów postępowania • duże ośrodki miejskie(prawo popytu i podaży, słabsza kontrola społeczna) Skutki:zdrowotne, społeczne, przestępczość, prostytucja, epidemiologiczne (HIV)
Biomedyczny model etiologii chorób W wieku XX bardzo popularny To swego rodzaju „mechanicystyczna teoria jednej przyczyny” Teza podstawowa: to czynniki o charakterze biologicznym są przyczyną sprawczą chorób (bakterie, wirusy, patologiczne procesy komórkowe) Trudny do zastosowaniaw przypadku chorób przewlekłych (a takich coraz więcej) 42
Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego • Przyczyny chorób tkwią w długotrwałych stanach napięć psychicznych wynikających z sytuacji konfliktowych zob. np. Hans Seyle (badania nad stresem) • stres w sensie biologicznym to stan fizjolog. mobilizacji organizmu pojawiający się w sytuacji wymagającej reakcji (bakterie, wirusy, urazy taką reakcję wywołują) 43
Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego stres w sensie psychospołecznym to zarówno bodziec, czyli stresor, jak i reakcja człowieka na ten bodziec stresory to: • różne sytuacje życiowe (o charakterze psychologicznym czy mikrospołecznym) • procesy dotykające szersze zbiorowości (o charakterze zbiorowym, globalnym) 44
Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego • Anna Titkow: „Stres to zakłócenie równowagi między wymogami środowiska a dostępnymi jednostce środkami i możliwościami potrzebnymi do poradzenia sobie z tymi wymogami, którego przezwyciężanie pociąga za sobą koszty destrukcyjne dla jednostki” 45
Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego • Richard Lazarus: • Czynnik stresujący • Ocena tego czynnika • Reakcja stresowa (kierunek)- wzmożone napięcie emocjonalne- zaburzenia poznawcze i behawioralne- choroba somatyczna, psychiczna • Proces zmagania się ze stresem 46
Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego • Sposoby, style radzenia sobie ze stresem kształtowane są w trakcie socjalizacji – tak pierwotnej, jak i wtórnej, zależą też od indywidualnej (subiekt.) oceny • redefiniowanie sytuacji • tolerowanie, bagatelizowanie • wyładowywanie emocji bądź ich tłumienie • zachowania agresywne, wycofanie 47
Pojęcia choroby funkcjonalnej i medycyny psychosomatycznej Choroba funkcjonalnato zaburzenie czynnościowe bez uchwytnego tła/podłoża organicznego (może być natomiast uwarunkowane emocjonalnie) Przykłady: jąkanie, tiki, nocne moczenie... Medycyna psychosomatycznazajmuje się zaburzeniami, w których genezie istotną rolę odgrywają zarówno czynniki psychospołeczne, jak i somatyczne, objawiają się natomiast somatycznie i czynnościowo 48 48
Objawy konwersyjne:podłożem konflikt natury psychologicznej, przebieg – zaburzenia narządów ruchu (histeryczne porażenie) i zmysłów (głuchota, ślepota) Objawy czynnościowe (nerwice narządowe): zaburzenia układu naczyniowego/serca, przewodu pokarmowego, układu ruchu (tu: ograniczenia z nim związane), oddechowego, moczowo-płciowego Objawy konwersyjne i czynnościowe 49 49
Zaburzenia psychosomatyczne • Problemy natury psychologicznej skutkują fizyczną reakcją organizmu i to ona dopiero wywołuje np.: • reumatoidalne zapalenie stawów, • astmę oskrzelową, • nadciśnienie, • chorobę wrzodową • anoreksję • Jeśli w przypadku objawów konwersyjnych i czynnościowych można mówić obrazowo o „nagłym wybuchu”, to w tym przypadku o „zapaleniu lontu” 50
