Mövzu : “Brusellyoz və leptospiroz” Mühazirəçi : dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2011

1. Mövzu: “Brusellyoz və leptospiroz” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. BRUSELLYOZ (BRUCELLOSİS) • Brusellyoz xronikigedişli infeksion xəstəlik olub boğaz heyvanlarda balasalma, sonun ləngiməsi, endometrit və retikuloendotelial sistemin zədələnmələri ilə səciyyələnir. • Tarixi məlumat. Xəstəlik qədim dövrlərdən insanlara məlum olmuş və «malta qızdırması», «Aralıq dəpizi isitməsi» və s. adlarla adlanmışdır. • 1859-cu ildə C.Martson brusellyozu Aralıq donizi sahillərində Malta və Kritt adalarında yaşayan əhali arasında müşahidə etmişdir. 1886-cı ildə ingilis həkimi David Bruss Malta qızdırmasından ölmüş bir əsgərin dalağından götürülmüş materialı mikroskop altında müayinə edərək Micrococcus melitensis mikrobunu müəyyən etmişdir. 1897-ci ildə Danimarka alimləri B.Banq və V.Stribol tərəfindən ipəklərin balasalmasının səbəbləri öyrənilərkən bala salmış inəyin dölyanı suyunda Bact.abortus lovis adlı bakteriyaları müəyyən etmişlər. 1914-cü ildə C.A.Traum bala salmış donuzun döşündə yoluxucu balasalmanın törədicisi olan Bact.abortus suis adlı bakteriyanı müəyyən etmişdir. 1918-ci ildə Ivens bu üç mikrobun bir-biri ilə əlaqədar olduğunu müəyyən etmişdir. • Brusellyez törədicisinin aşağıdakı tipləri vardır: Br.suis, Br.melitensis, Br.abortus, Br.neotome, Br.ovis, Br.canis. Lakin brusellyoz törodicilərinin tipləri öz kultural, biokimyəvi, seroloji xüsusiyyətlərinə görə həmişə bir-biriiə uyğun olmur. Bəzən klassik tiplərdən tamamilə seçilən variantlara da tosaduf edilir. Stokholmda 19-58-ci ildə keçirilmiş 7-ci beynəlxalq mikrobiologiya konqresi brusellaların təsnifatını dəqiqləşdirmək üçun xüsusi komitə təşkil etmişdir. Bununla bağlı olaraq, Steynblof və A.Cons 1962-ci ildə Kanadada keçirilmiş 8-ci beynəlxalq mikrobiologiya konqresində komitənin adından çıxış edərək qeyd etmişdir ki, dünyanın bütun ölkələrində müəyyən edilmiş brusellalar komitə tərəfindən yalnız 5 ali tipə ayrılmışdır. Bununla yanaşı, komitə qeyd etmişdir ki, müəyyən ölkələrdə mövcud ali tiplərdən səçilən brusellalara da təsadüf edilir. Komitənin fikrincə, bu hal hər tipin daxilində müəyyən variantların olması ilə izah edilir. Beləliklə Br.melitensis tipinin tərkibində 3 variant, Br.abortus tipinin tərkibində 9 variant, Br.suis tipinin tərkibində isə 4 variant müəyən edilmişdir.

5. Iqtisadi zərər. Xəstəlik nəticəsində kənd təsərrüfatı heyvanlarında qısırlıq və onların məhsuldarlığının aşağı düşməsi, xəstə heyvanların çıxdaş edilməsi və s. baş verir. Bundan başqa təsərrüfatın sağlamlaşdırılması üçün müxtəlif tədbirlərdən istifadə edilir. Həmçinin xəstəliyin vaxtında aşkar edilməsi üçün seroloji və allergik müayinələrdən istifadə edilir ki, bu da böyuk məbləğdə maddi vəsaitin xərclənməsi hesabına başa gəlir. • Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi brusellalar olmaqla bunların 6 növü müəyyən edilmişdir. Xırdabuynuzlu heyvanlarda xəstəlik törədən və insanlar üçüngüclü dərəcədə patogenliyə malik olan tip Br.melitensis adlanmaqla bunun 3 biotipi aşkar edilmişdir. Iribuynuzlu heyvanlarda brusellyozun törədicicisi Br.abortus olmaqla bunun 9 biotipi, donuzlarda amil Br.suis olmaqla bunun 4 biotipi aşkar edilmişdir. Daha sonra gəmirici tipi Br.neotome ABŞ-da meşə siçovulundan, qoyun tipi Br.ovis Avstraliyada qoçlardan və it tipi Br.canis isə itlərdən ayrılmışdır, Morfoloji cəhətdən brusellaların tipləri bir-birindən seçilmir. Onlar polimorf, kürəcik, çubuq və oval formada olurlar. Br.melitinsis tipinin uzunluğu 0,4-2,2 mkm, eni 0,4-0,8 mkm, Br.abortus tipinin uzunluğu 0,4-2,5 mkm, eni 0,4-0,6 mkm, Br.suis tipinin uzunluğu 0,6-3 mkm, eni 0,6-0,8 mkm-dir. Brusella tiplərindən heç biri spor əmələ gətirmir, onların hamısı hərəkətsizdir. • Brusellalarəksəranilinboyalarıiləboyanır, Qrammənfidir. TəfriqiboyamaüsullarındanKozlovskiüsuluişlədilir. • Brusellatiplərinibir-birindəntəfriqetməküçünonlarınyetişməsizamanı CO2, olanmünasibəti, H2S əmələgətirməsi. bəzianilinboyalarıəlavəedilmişqidalımühitlərdəboyverməqabiliyyəti, monospesifikserumlarlaaqqlütinasiyaverməsi TV-faqınadavamlılığınəzərəalınırvətiplərinbiovariantlarınıtəyinetməküçünonlarınbiokimyəvifəallığıvədigərxüsusiyyətlərinəzərəalınır. • Brusellyozuntörədiciləriniyetişdirməküçün, qaraciyər; aqarıvəbulyonu, qlükozalı-qliserinliaqar, at serumuəlavəedilmiş ƏPA və s. istifadəolunur. Son zamanlaramilintəmizkulturasınıəldəetməküçündekstrozalı-serumluaqar, kartoflu-serumluaqarvəqanlıaqartəklifedilmişdir. Qarışıqmikrofloralımaterialdanamilintəmizkulturasınıalmaqüçünyuxarıdaqeydedilənmühitlərəpolimiksin, basitrasin, antidonantibiotiklərindənbiriəlavəedilməli, sonraəkməaparılmalıdır. Çünkihəminantibiotiklərkənarmikrofloranıməhvedir, brusellalaraisətəsiretmir. • Virulentliştammlar S formalıkoloniyalar, virulentliyizəifolanlarisə K formalıkoloniyalaryaradır. Son zamanlarbrusellalarınL formasıqeydedilmişdir. • Brusellalardaproteolitik ferment olmadığınagörəonlarsüdüparçalamır, jelatiniəritmir. Saxorilitikfəallığızəifdir. Bəzişəraitdəbunlardakapsulaolmasımüşahidəedilir. Brusellyoztörədicilərininayrı-ayrıtiplərininmüəyyənheyvannövlərinə aid olmasıiləbirlikdə, sübutedilmişdirki, eyniheyvannövünə aid olanbakteriyalarbaşqaheyvannövlərinədəyoluxabilər. QaramaldabrusellyozxəstəliyinintörədicilərininBr.abortus tipidahaçoxtəsadüfolunur. QoyunvəkeçilərüçünəsastörədiciBr.melitensishesabolunduğuhalda, bunlardabuğalara aid olantörədicilərdətapılmışdır.

6. Davamlılığı. Bərkqidamühitindəamilinkulturasıbirneçəhəftəsağqalır. Brusellalarfizikivəkimyəvifaktorlarıntəsirinə o qədərdavamlıdeyil. 60°C brusellaları 30 dəqiqəyə, 70°C 10 dəqiqəyə, 100°C aniolaraqməhvedir. • Torpağınsəthindəamil 40 gün, peyinlitorpaqda 5 ay, pendirdə 45 gün, dondurulmuşətdə 320 gün, duzlanmışətdə 3 ay, yunda 5 ay, kobudyemdəvəduzlanmışyağda 4 ayaqədərsağqalır. Çürümüşmaddələrdəamiltezməhvolur. Günəşşüalarınıntəsirindənbirneçədəqiqədənbirneçəsaataqədərbrusellalarinaktivləşir. • 2%-lifenol, 0,5%-lilizol, 2%-lixlorluəhəng, 2%-li formalin məhullarıamiliqısamüddətdəməhvedir. • Epizootolojixüsusiyyətləri. Brusellyozəksərkəndtəsərrüfatıheyvanlarında, xüsusiləirivəxırdabuynuzluheyvanlarda, donuzlardamüşahidəedilir. Labora-toriyatəcrübəheyvanlarından hind donuzlarıvəağsiçanxəstəliyəhəssasdır. Infeksiyaolansahədəxəstəliyintörədicisinihəşəratvəgəmiricidənəldəetməkmümkündür. • Iribuynuzluheyvanlarda, camışda, dəvədəvəatdaxəstəliyiBr.abortus, donuzvəşimalmaralındaBr.suis, keçi, qoyunvəcamışdaBr.melitensis, itdəisəəsasolaraqBr.canistörədir. Br.melitensis-ninqoyunvəkeçilərdənqaramalavədonuzlara, Br.suis -in isədonuzlardankeçivəqoyunlaramiqrasiyasıaşkaredilmişdir (B.T.Artemov, P.P.Raxmanin). • Infeksiyatörədicisininmənbəyixəstəheyvanlarolmaqlaonlarbalasalmazamanıdölyanımaye, dölvə son iləətrafmühitəçoxlumiqdardaamilifrazedirki, budadigərheyvanlarınkütləviyoluxmasınasəbəbolur. Müəyyənedilmişdirki, amilheyvanlarınyelinindəuzunmüddətsaxlanmaqlasüdləxaricolunur. • Brusellalarlaçirklənmişyemvəsu, çiyməhsullar, heyvanlaraxidmətəşyaları, döşənəkmaterialı, peyin, infeksiyatörədicisininkeçiricifaktorlarıkimiroloynayır. • Körpəvəyaşlıheyvanlaralimentaryolla, cinsiyyətyolu, dərizədələnmələrivəselikliqişalarvasitəsiləyoluxurlar. • Xəstəliktörədicisininyayılmasındaerkəkheyvanlarmühümrolamalikdir. Xəstəlikonlardaorxitvəepididimitşəklindəgedirvəamilspermailəxaricolunur. • Xəstəlikdənsağalmışheyvanlarbakteriyadaşıyanolmaqlauzunmüddətekskretvəsekretləriiləətrafmühitəamiliifrazedir. Cavanheyvanlardaxəstəlikqısadövrərzindəöz-özünəsağalmailənəticələnir. Yaşlıheyvanlardaisəinfeksionprosesbəzənkəskinləşir, bəzənsönürvəbuqaydailəbirneçəildavamedir. • Sağlamheyvanlarınyoluxmasıəsasənxəstələrlətəmasdaolduqdanəzərəçarpır. Infeksiyanınyayılmasıxəstəheyvanınsüdüvəkəsilmişheyvanməhsullarıvasitəsiləyaranır. Bundanəlavəinfeksiyanınyayılmasındaheyvanaxidmətedənşəxslərdəmühümroloynayır. • Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardabrusellyozsporadikvəepizootiyahalındagedir. Əvvəlcətəsərrüfatlardatək-təkheyvanlarınxəstələnməsiaşkaredilir, sonraisəboğazheyvanlardabalasalmanəzərəçarpır. Vaxtındaprofilaktiktədbiraparmadıqdairiheyvandarlıqtəsərrüfatlarındaboğazheyvanlarıntəxminənyarısıvəqoyunlarınisə 60-70%-ibalasalır. Balasalmadansonraendometrityumurtalıqlarıniltihabıvə s. başverir. Dişiheyvanlardaxəstəlikləəlaqədarolaraqcinsiyyəttsiklibərpaolunur, ancaqamilorqanizmdəntəmizlənmədiyiüçüninfeksiyayenisağlamheyvanlarınyoluxmasınıtörədir. • Xəstəlikənağırformadaanaqrupundagedir, körpəheyvanlardaisəçoxvaxtsimptomsuzinfeksiyahalındaözünügöstərir. Müəyyənedilmişdirki, cinsheyvanlaryerlicinslərənisbətənbrusellyozadahaçoxhəssasdır. Orqanizminrezistentliyiniaşağısalanbütünfaktorlarbrusellyozaqarşıhəssaslığıyüksəldir.

7. Patogenez. Amilorqanizməselikliqişalar, cinsiyyətyoluvədərizədələnmələrivasitəsilədaxilolur. Təbiişəraitdəyoluxmaəsasənalimentarvəbəzən aerogen yollabaşverir. • Orqanizmədüşmüşamilmüəyyənmüddətgirişyerindəçoxalır, sonraisəlimfayoluiləyaxınlıqdakılimfadüyünlərinəgətirilir. • Limfadüyünlərindəbrusellalarfaqositozuntəsirinəməruzqaldığıüçüninkişafdayanır, ancaqməhvolmur. Əgərorqanizməamilazdaxilolubsavəvirulentliyizəifdirsə, buzamanpatolojiprosesdərinləşmirvəregionarlimfadüyünlərindəsaxlanılır. Çoxlumiqdardavirulentliamilorqanizmədaxilolduqda o, limfadüyünlərindənlimfogenvəhematogenyollaparenximatozorqanlarayayılır. • Retikuloendotelialtoxumailəzənginorqanlardaamildahaçoxtoplanaraqoradailtihabtörədir. Nəticədəproliferativvədegenerativdəyişiklikləryaranır. • Brusellyozdazədəsahələrimüxtəliforqanlarda, xüsusiləboğazheyvanlarda-balasalma, sağılanlarda-yelində, erkəklərdəisəxayavəxayaartımındagörünür. • Boğazheyvanlardailtihabənçoxbalalıqdagetdiyiüçündölünqidalanmasıpozulur, nəticədəbalasalmavəyayaşamaqabiliyyətiiəmalikolmayanbaladoğulur. • Xəstəlikdənsağalmışheyvanlardabrusellalardanazadolmatədricəngetməkləqoyunlarda 1-2 ilə, qaramaldaisə 3-5 iləqədərdavamedir. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubasiyadövrü 2-3 həftədavamedir. Xəstəliksimptomsuzvəboğazheyvanlardaisəbalasalmailəözünügöstərir. • Inəklərdəbalasalmaboğazlığın 5-8-ci aylığındagetməklə 1-2 günəvvəlxaricicinsiyyətüzvlərininşişməsi, balalıqyolundanrəngsizvəyaazcabulanıqmayeninaxmasıvəyelininhəcmənböyüməsimüşahidəedilir. Balasalmadansonrasonunləngiməsivəendometritbaşverir. Bundanəlavəbəzənserozlu, serozlu-kataralmastitəmələgəlir. Iltihabprosesindəyumurtalıqlarınborularıtutulur, heyvanlardacinsiyyəttsiklipozulurvəqısırlıqyaranır. • Bəziheyvanlardabugöstəriləndəyişikliklərdənəlavəserozlubursitvəserofibrinozluartritinkişafedir. Buğalardabrusellyozzamanıorxitvəepididimitmüşahidəedilir. • Camışvəzebulardabrusellyoziribuynuzluheyvanlardaolduğukimigedir, ancaqnisbətəndavamlılıqnəzərəçarpır. • Xüsusilə zebu vəonunmüxtəlifcinslihibridləribrusellyozadahaçoxdavam-lıdır. (R.A.Qədimov, I.B.Məmmədov) Xırdabuynuzluheyvanlarınbrusellyozundaklinikiəlamətləriribuynuzluheyvanlardaolduğukimidir. Balasalmaboğazlığın 4-5-ci aylarındabaşverir. Bəzəndoğumvaxtındavə normal gedir, ancaqdoğulmuşbalalaryaşamaqabliyyətinəmalikolmadığıüçünölür. Qoçlardaorxitvəepididimitmüşahidəedilir. • QoçlardaBr.ovis-in törətdiyixəstəlikzamanıəsasdəyişiklikxayaartımı, onunçıxarıcıaxarlarıvəbəzəndəxayanınözündəgetməkləbuorqanlardairinli-nekrotiksahələryaranır. Xəstəlikzamanınekrospermiyavəazospermiyamüşahidəedilir. • Donuzlarınbrusellyozuzamanıbalasalmaboğazlığın 2-3-cü aylarındabaşverməkləhəmdəyaşamaqabiliyyətinəmalikolmayanbalalarındoğulmasıiləözünügöstərir. Balasalmayabirgünqalmışcinsiyyətyolundanbozumtul, bəzənisəqanlaqarışıqseliklimayeayrılmasıgörünür. Bəzidonuzlardabalasalmailəəlaqədarendometrit, mastit, parenхimatozorqanlardavəskeletəzələlərindəabsesləryaranır. Bəzəndonuzlardaarхa ətraflarınparezimüşahidəedilir. Törədiciqabanlardadigərerkəkheyvanlardaolduğukimi orхit, epididimitvəхayalarınatrofiyasıgörünür. Irivəхırdabuynuzluheyvanlardatəkrarbalasalma nadir hallarda, donuzlardaisəhərboğazlıqdövründənəzərəçarpır. • Atlardaəsasprosesirinliiltihabformasındagetməkləcilovluqnahiyəsindəkioynaqvəseliklikisələrinzədələnmələriiləözünügöstərir. Irinli-nekrotikiiltihablaəlaqədarolaraqəzələqatlarıarasındairinlisvişlərnəzərəçarpır. Bəzənхəstəlikləəlaqədarolaraqatlardaartritlərvətendovagintlərmüşahidəedilir. • It vəpişiklərdəbrusellyozsimptomsuzgetməkləbalasalma nadir hallardagörünür.

8. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Хəstəlikdənölmüşheyvanlarınəksərorqanvə toхumalarındanpatoloji-anatomikdəyişikliklərnəzərəçarpır. Balalıqböyüyərəkdivarıqalınlaşmışolur. Selikliqişasıhiperemiyalıvəşişkinolmaqlaqansağıntılarıgörünür. Karbunkullarböyüyübtünd-qırmızırəngalır. Balalıqboşluğundayapışqanlıkütləgörünməkləirin, selikvə fibrin qarışığınəzərəçarpır. Yelindəinterstisialmastitmüşahidəedilir. Əgəryelinəsekundarmikrofloradüşübsəburadafibrinozluvəirinlimastitgörünür. Regionarlimfadüyünləriböyüyür, konsistensiyasıbərkolur, kəsiksəthilərindənekrotikisahalərgörünür. • Qaramaldanefrit, bursitvəabseslərnəzərəçarpır. Buğalardabunlardanəlavənekrozlu orхit görünür. Хayalarböyüyür, bərkiyir, хayanıyardıqdaburadaabseslərgörünürki, bunundadaхilindəqatıirinolur. Cinsiyyətüzvündəhiperemiya, onunşişməsivezikulyarsəpkigörünür. Atılmışdölüyaranzamanburadaseptikiproseslərmüşahidəedilir. Beləki, dölünserozvəselikliqişalarındaçoхlumiqdardaqansağıntılarıgörünür. Dalaqvəlimfadüyünləriböyüyür. Dərialtı toхumadaserozlu-hemorrojiinfiltrattoplanmasıgörünür. Bundanəlavəlobulyaririnli-kataralpnevmoniyavəqaraciyərdənekrotikisahələraşkaredilir. • Хırdabuynuzluheyvanlardabunlardanəlavəbalalıqdamilyarsubmilyarsahələrmüşahidəedilirki, bunlardaepitelivənəhənghüceyrələrdəntəşkilolunmuşdur. • Donuzlardalimfadüyünlərininböyüməsi, fəqərələrarasısahədəabseslərvəbununlaəlaqədarolaraqonurğabeynindəirinliiltihabmüşahidəedilir. Arхaət-raflardaiflic, diz, dirsək, çanaq-bud vəçiyinoynaqlarındailtihabvəbəzənangilozlaşmagörünür. • Atlardabalasalmaadətənolmur. Peysərnahiyəsindəabseslərolurki, onlarındadaхilindəхamaya oхşaririnkütləsiolur. Çoхvaхt bursit, hiqromamüşahidəedilməkləseliklikisələrböyümüşvəserozlu, serozlu-fibrinozlueksudatladoluşəkildəgörünür. • Diaqnoz. Хəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojiхüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərivəpatoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınır. Dəqiqdiaqnozməqsədiləbakteriolojimüayinədənserolojivəallergikdiaqnostikaüsullarındanistifadəedilir. • Bakteriolojimüayinəüçünlaboratoriyayadöl, dölətrafıqişalariləbirlikdədölünmədəmöhtəviyyatı, (yemborusuvəonikibarmaqbağırsaqsahəsindənbağlanır) limfadüyünləri, qaraciyərvə s. göndərilir. Ilinistifəsillərindəpatoloji material 30%-liqliserindəkonservləşdirilməlidir. Eynizamandaserolojireaksiyalaraparmaqüçündölvəyabalasalmışheyvanınqanıdalaboratoriyayagöndərilir. • Patolojimaterialıngötürülməsivəgöndərilməsizamanışəхsigigiyenaqaydalarıgözlənilməlidir. Laboratoriyadapatolojimaterialdanləpir-yaхmalarhazırlanır, mikroskopiyaedilir, qidamühitlərinəəkilərəkamilintəmizkulturasıalınırvəbiolojisınaqqoyulur. Ləpir-yaхmalarQramla, Kozlovski, Şulyakvə s. üsullarlaboyanır, patolojimaterialdanqaraciyərbulyonuvəaqarınaəkilirvə hind donuzunayoluхdurulur. Bu məqsədlə 350-400 q hind donuzlarıəvvəlcə AR iləbrusellyozagörəyoхlanır, sonraisəpatolojimaterialınekstraktıiləqarınboşluğunayoluхdurulur. Yoluхdurmadan 10-30 günkeçmişəgərqandaaqqlütininləryaranarsavə 1:10, 1:20, vədahayuхarıtitrdəmüşahidəedilirsə, deməkpatolojimaterialdabrusellalarvardır.

9. Хəstəliyindiaqnozuməqsədiləserolojireaksiyalardanaqqlütinasiyareaksiyası, komplimentinbirləşməreaksiyası, komplimentinuzunmüddətlibirləşməreaksiyası, süddəhəlqəreaksiyasıçəhrayıbenqalsınağıvə s. reaksiyalardanistifadəedilir. • Aqqlütinasiyareaksiyasızamanıхırdabuynuzluheyvanlarda, donuzdavəitlərdə 1:50 vədahayüksəktitrlərmüsbət, 1:25 isəşübhəlihesabedilir. Iribuynuzluheyvanlarda, atlardavədəvələrdə 1:100 vəyuхarıtitrlərmüsbət, 1:50 isəşübhəlinəticəhesabedilir. • Şübhəlinəticəalınmışheyvanlar 3-4 həftədənsonrayenəaqqlütinasiyareaksiyasıiləyoxlanmalıdır: • Komplementinuzunmüddətlibirləşməreaksiyasıyüksəkspesifikvəhəssasreaksiyaolmaqlakəndtəsərrüfatıheyvanlarınınbrusellyozunundiaqnozuməqsədiləgenişşəkildəistifadəolunur. • Südləhəlqəreaksiyasınınqoyuluşuasanolduğunagörəbundanbaytarlıqdage-nişşəkildəistifadəolunur. Reaksiyanıaparmaqüçünsınaqşüşəsinətökülmüş 2 ml südünüzərinə 2 damlahemotoksilinləboyanmışrəngli antigen əlavəedilir, qarışdırıldıqdansonra 45-50, dəqiqəmüddətində 37-39°C temperaturdasaxlanır. Sınaqşüşəsindəkiqarışığınüsthissəsindəmavirənglihəlqəəmələgələrsəreaksiyamüsbəthesabedilir. • Filtrkağızıüzərindəaqqlütinasiyareaksiyasıtəcilidiaqnozzamanıişlədilir. Reaksiyaqanınserumuvəsüdləqoyulur. • Qanserumunubrusellyozagörəyoxladıqdasınaqşüşəsinə 0,2 ml fiziolojiməhlul, 0,2 ml qanınserumuvə 0,2 ml brusellyozantigenitökülübqarışdırılır. Bundanbirdamlagötürübfiltrkağızıüzərinətökürlər. Əgərdamlahərtərəfliboyanırsareaksiya, mənfi, yalnızmərkəzihissəsiboyanırsareaksiyamüsbəthesabedilir. • Südüyoxladıqdasınaqşüşəsinə 2 ml təzəsüdvə 0,2 ml rəngli antigen əlavəedilir, qarışdırılırvə 1 saatmüddətində 37° temperaturdasuhamamındasaxlanılır. Sonrabuqarışıqdan 1 damlagötürübfiltrkağızıüzərinəolanvəedirlər. Mənfireaksiyazamanıdamlahərtərəfli, müsbətdəisəyaliızmərkəziboyanır. • Çəhrayıbenqalsiqnalıyenəbrusellyozuntəcilidiaqnostikasındaişlədilir. Sınağıqoymaqüçünəşyaşüşəsiüzərinəbirdamlayoxlanılan serum tökülür, yanındaisəbuqədərroze-benqalboyasıiləqarışdırılmış antigen əlaqəedilir. Hərikidamlaçubuqilə 4 dəqiqəmüddətindoqarışdırılır. • Əşyaşüşəsiüzərindəaqqlütinatəmələgətirərsəreaksiyayamüsbəthesabedilir. • Son zamanlarbrusellalarınzəifaqqlütinogenştammlarındanbrusellinallergenihazırlanmışvəkəndtəsərrüfatıheyvanlarındabrusellyozundiaqnozundaistifadəedilir. • Preparataşağıgözqaqağınındərisialtınaqoyulur, keçivəmarallara 0,5 ml, iribuynuzluheyvanlaraisə 1 ml vurulurvənəticəsi 36-48 saatdansonrayoxlanılır. Əgərkonyunktivanınhiperemiyası, aşaqıgözqapağınıniltihabıvəgözdənkataral-irinlimayeaxırsa, reaksiyamüsbət, yəniheyvanxəstəhesabedilir. Şübhəlinəticəliheyvandardatəkrarmüayinə 25-30 gündənsonraaparılır. • Gözüxəstəheyvanlardabrusellinquyruqbüküşününbirinədərialtınavurulur, xırdabuynuzluheyvanlarda 0,2 ml, iribuynuzluheyvanlardaisə 0,3 ml vurulmalıdır.

10. Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyikampilobakteriozdan, trixomonozdanvəleptospirozdantəfriqetməklazımdır. • Kampilobakteriozdadüyələrarasındabalasalmaçoxolur, balasalmaboğazlığınortaaylarındanəzərəçarpırvəbaktereolojimüayinəzamanıvibrionlaraşkaredilir. • Trixomonozzamanıpatolojimaterialınmikroskopiyasıaparılırvəbuzamantrixomonodlargörünür. • Leptospirozdaselikliqişalardasarılıq, hemoqlobinuriya, mədə-bağırsaqsistemininatoniyası, dərivəselikliqişalardanekrozsahələrigörünürvəbaktereolojimüayinəzamanıleptospirləraşkaredilir. • Müalicəaparılmır, xəstəheyvanlarkəsiməgöndərilir. • Immunitet. Brusellyozdaimmunitetgecyaranmaqlagərginliyizəifolur. Müəyyənedilmişdirki, brusellyozəleyhinəyarananimmunitetikifazadanibarətdir. Əvvəlcəinfeksion, qeyri-sterilimmunitetyaranır, sonraisəpostinfeksionsterilimmunitetləəvəzolunur. Immunitetinqeyri-sterilvəsterilfazalarınınmüddətixəstəliktörədicisininorqanizmdəyaşamavəsaxlanmamüddətindənasılıdır. Təbiibrusellyozzamanıorqanizmdəaqqlütininlər, presipitinlərvəkomplement-birləşdiriciəkscisimləryaranır. Sonrabunlarorqanizmdainfeksionprosesinqeyri-sterilimmunitetəkeçməsiiləəlaqədarolaraqtədricənyoxolur. Deməkbrusellyozzamanıspesifikantitellərinyaranmasıimmunitetinyaranmasıdövründəyox, infeksiyazamanınəzərəçarpır. • Bruseldyozunfəalpeyvəndinədair ilk tədqiqatlarBanqınadıiləbağlıdır (1906). O, virulentlibrusellakulturalarınıiribuynuzluheyvanlardaxəstəliyinprofilaktikasıməqsədiləişlətmiş, ancaqeffektlinəticəalmamışdır. Çünkibeləkulturalarınişlədilməməsiiləəlaqədarolaraqheyvanlarınyoluxmasıvəxəstəliyinyayılmasımüşahidəedilmişdir. Sonralarfəalpeyvəndməqsədiləzəiflədilmişvaksinştammlarındanistifadəolunmuşdur. Beləştammlardan 19№-liştammıgöstərməkolarki, buda 1923-cü ildəBuktərəfindənxəstəheyvanınsüdündənayrılmışvə 10 ilmüddətindəkartofluaqardanpassajedilməkləvirulentliyizəiflədilmişdir. • 19№-liştammyüksəkimmunogenliyəmalikolmaqlabəzimənficəhətləriaşkaredilmişdir. Beləki, peyvənddənsonraheyvanlarınqanındaaqqlütininlərvəkomplementbirləşdiriciəkscisimləryaranırvəuzunmüddətqalır. Beləheyvanlardaserolojireaksiyalarbirneçəilmüddətindəmüsbətreaksiyailəözünügöstərirvətəbiibrusellyozluheyvanlarınbeləheyvanlardanfərqləndirilməsiçətinləşir. Onagörədəstabil, zəifvirulentli, immunogenqabiliyyətiyüksəkvəstandartbrusellyozantigeninintəsirindənantitelyaratmayanvaksinştammlarınınəldəedilməsinəçalışırlar. Hazırdaölkəmizdəbrusellyozunprofilaktikasıməqsədilə 82№-liştammdanhazırlanmışvaksinmüvafiqtəlimatəsasındaistifadəedilir. • Xırdabuynuzluheyvan REV-1 ştammındanhazırlanmışvaksinişlədilir. • Ölkəmizdəatlarınvəadadovşanlarınınhiperimmunizasiyasıyoluiləbrusellyozəleyhinə serum hazırlanmışvəbunlardaninsanlarınmüalicəsiüçünistifadəedilir.

11. Profilaktikasıvəmübarizətədbirləri. Brusellyozlamübarizədəəsastədbirlərxəstəliyəgörəsağlamtəsərrüfatlarınyoluxmasınınqarşısınınalınması, qeyri-sağlamtəsərrüfatlardasağlamlaşdırıcıtədbirlərinaparılmasıvəinsanlarınyoluxmasınınqarşısınınalınmasıdır. • Brusellyozlamübarizədətədbirlərkompleksindənistifadəedənzamanmüvafiqtəlimatvəgöstərişlərəldəəsasolmalıdır. • Sağlamtəsərrüfatlardahərilsistematikolaraqkütləvimüayinələraparılmalıdır. Təsərrüfatabaşqayerdəngətirilmişheyvanlar 1 ay karantindəsaxlanmalıvəserolojireaksiyalarvasitəsiləbrusellyozayoxlanmalıdır. Əgərbeləheyvanlararasındaxəstələraşkaredilirsəonlartəsərrüfatdaxilindəkəsilirvəsağlamlaşdırıcıtədbirləraparılır. • Əgərxəstəliyəgörəsağlamtəsərrüfatlardabrusellyozaşübhəyaradansəbəbgörünürsəbuzamanhəminheyvanlarizoləedilir, həmintövlədədezinfeksiyaaparılırvədiaqnozundəqiqləşdirilməsiüçünqanalınaraqbaytarlıqlaboratoriyasınagöndərilir. • Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardasistematikolaraqsağlamlaşdırıcıtədbirlərsistemindənistifadəolunur. Buradakıheyvanlareləsaxlanmalıdırki, sağlamtəsərrüfatlarlaheçbirəlaqəsiolmasın. Təsərrüfatdaxilindəheyvanlarınqruplaşdırılması, burayeniheyvanlarıngətirilməsivəyakənaraçıxarılması, heyvandarlıqməhsullarındanistifadəvə s. işlərbaytarlıqmütəxəssislərininnəzarətialtındaolmalıdır. • Xəstəliyinazyayılmışolduğuzonalardasağlamlaşmaəldəetməküçünhər 15-30 gündənbirheyvanlardanqanalınaraqserolojireaksiyalarlayoxlanmalıdır. Xəstəçıxmışheyvanlarayrılır. «B» hərfiilənişanlanırvəkəsilməsiüçünətkombinatınagöndərilir. Xəstəheyvanlarıntəsərrüfatda 1.5 gündənartıqsaxlanmasıqadağandır. Serolojimüayinələraxırıncıikidəfəbutünheyvanlardamənfinəticəgöstərənəqədərdavametdirilir, sonraisə 3 aydanbir 2 dəfəmüayinəedilirvəxəstəlikaşkaredilmədikdətəsərrüfatsağlamhesabedilir. • Xəstəliyingenişyayılmışolduğuzonalardaprofilaktikməqsədləheyvanlarınvaksinasiyasıaparılmalıdır. Vaksinasiya 5-6 aylıqcavanheyvanlardaaparılmalıdır. Əvvəlcəbuheyvanlarserolojireaksiyalarvasitəsiləbrusellyozaqarşıyoxlanmalıvəmənfinəticəalındıqdapeyvəndedilməlidir. Həminheyvanlarayrısaxlanmalıvəonlardanbalaalınanaqədərnəzarətaltındaolmalıdır. Xəstəliyinyayılmaqorxusuolanzonalardakörpəheyvanlarınpeyvəndinəicazəverilir. Bundanəlavəkeçmiş SSRI BaşBaytarlıqidarəsininvəmüttəfiqrespublikalarınBaşBaytarlıqidarələrininicazəsiiləxəstəliyingenişyayılmışrayonlarındaserolojireaksiyalaramənfinəticəgöstərəninəklərindəpeyvəndiaparılır. Beləinəklərtəcridolunmuşvəziyyətdəsaxlanırvə 2-3 ilərzindəətkombinatınagöndərilir. • Qeyri-sağlamiriqoyunçuluqtəsərrüfatlarındabrusellyozaşkaredildikdəsağlamlaşdırıcıtədbirlərbeləaparılır. Bütünxırdabuynuzluheyvanlarserolojivəallergikmüayinələrilə o vaxtaqədəryoxlanırki, axırıncı 2 dəfədə tam mənfinəticəalınsın. • Müayinələrzamanımüsbətreaksiyalıheyvanlaröldürülür. • Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamqoyunçuluqtəsərrüfatlarındaseroallergikmüayinələrinmənfinəticəverdiyibütünheyvanların Rev-1 vaksiniləpeyvəndedilməsinəicazəverilir. Sağlamtəsərrüfatlardaqoyunvəkeçilərinpeyvəndinə o zamanicazəverilirki, bunlarındigərtəsərrüfatlardanyoluxmaqorxusuolsun. • Peyvəndolunmuşxırdabuynuzluheyvanlarayrıcasaxlanmalıvətəsərrüfatınimkanındanasılıolaraqmüəyyənmüddətdəətkombinatınagöndərilməlidir. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardaqoyunvəkeçilərinsağılmasıqadağanedilir, qırxılmışyunayrıcayığılaraqmöhkəmbağlanırvəyuyulmasexinəgöndərilir. • Donuzçuluqtəsərrüfatındabrusellyozaşkaredildikdəoradakıbütündonuzlartəcridolunmuşhaldasaxlanılır, kökəldilirvəətkombinatınagöndərilir. Klinikixəstəolanbütünnövheyvanlaryalnıztəsərrüfatdaxilindəkəsilməli, klinikiəlamətləriolmayanxəstəheyvanlarserolojivəallergikmüayinələrləaşkaredilirvəqısabirmüddətdəətkombinatınagöndərilməlidir. Buradaqoyunvəkeçilərinətikolbasavəkonservhazırlanmasınasərfedilir, qaramalınətiisəümumiqaydailəistifadəedilir. Gön-dəriməmulatı 2 ayduzdasaxlanılır. Peyinbiotermikiüsulla- zərərsizləşdirilir. Xəstəlikdövrundədezinfeksiyaməqsədilə 2%-liformaldehid, 20%-liyenisönmüşəhəng, 2%-linatriumqələvisiməhlullarındanistifadəedilir.

12. LEPTOSPIROZ(LEPTOSPOİROSİS) • Leptospiroztəbiiocaqlıinfeksionxəstəlikolub, heyvanlardatemperaturunyüksəlməsi, sarılıq, hemoqlobinuriya, mədə-bağırsaqsistemininatoniyası, dərivəselikliqişalarınnekrozuvəbalasalmailəsəciyyələnir. • Tariximəlumat. XVII əsrdənbaşlayaraqbirçoxalimvətədqiqatçılarınəsərlərində «sarılıq» xəstəliyihaqqındaməlumatverilmişdir. Çoxehtimalki, bunlarınbəzilərileptrspirozolmuşdur. Infeksionsarılığınkliniktəsviri ilk dəfə 1886-cı ildəN.Veylvə 1888-ci ildərusalimiN.P.Vasilyevtərəfindənverilmişdir. VolbaxvəBirgerxassəli yin törədicisinimüəyyənedənzamangölsuyundaspiroxettaparaqonuBifleksspiroxetiadlandırmışlar. Lakinbuspiroxetinsanvəheyvan, üçünpatogendeyildir. Onunmüxtəlifsulardagenişyayıldığımüəyyənedilmişdir. • 1914-1915-ci illərdəyaponalimləriIdo, A.Inadaovə b. xəstəliyin törədicisikimispiroxetlərinyenibirnövunütəsviredərəkbunuiktero-hemoragiyaspiroxetiadlandırmışlar. Leptospirlərihazırdaikiböyükqrupabölürlər: patogen(L.interrogans) (qeyri-patogen) (L.biflexa). • 1934-1935-ci illərdəŞimaliQafqazdarusalimləriS.N.NikolskivəQ.F.Marçenkokəndtəsərrüfatıheyvanlarındaleptospirozu, V.I.Terskixisətörədicininleptospirlərolmasınımüəyyənetmişdir. • N.A.Mixin 1935-ci ildəmüəyyənetmişdirki, qarimaldaikterehemoqlobinuriyavəinsandaleptospirozxəstəliklərinieynibirspiroxet-leptospirtörədir. Leptospirozadünyanınəksərölkələrində, ənçoxcənubzonalardatəsadüfedilir. • Atlardainfeksionsarılıqyenibirxəstəlikkimi ilk dəfəsovetalimlərindənS.N.Nikolski, F.I.DesyatovvəQ.F.Marçenkotərəfindən 1935-ci ildətəsviredilmişdir. QoyunvəkeçilərinleptospirozununöyrənilməsindəsovetalimlərindənS.L.Lubaşenko, M.A.Musayev, K.M.Səfərovunböyükroluolmuşdur. Xəstəliyəqarşı ilk vaksinS.Y.Lyubaşenkotərəfindənhazırlanmışdır. • Iqtisadizərər. Leptospirozdaletallıq 20-25% təşkiledir. Xəstəliknəticəsindəboğazheyvanlardabalasalma, məhsuldarlığınaşağıdüşməsimüəyyəndiaqnostikvəsağlamlaşdırıcıtədbirlərsistemindənibarəttədbirlərinhəyatakeçirilməsiiləəlaqədarolaraqtəsərrüfatlaraböyükməbləğdəzərərdəyir.

13. Törədicisi. Xəstəliyintörədicisileptospirlərolmaqlabunlarspiroxetaailəsinədaxildir. Bunlarbakteriyalariləibtidailərarasındakeçidtəşkiledir. Xüsusinüvəsininolmamasıvəantigenlikxüsusiyyətinəgörəbakteriyalaraoxşayır. Ibtidailərəisəonagörəbənzəyirki, bakteriyalardaolduğukimiqılafyoxdur, ancaqqutbsapınamalikdir. • Leptospirlər (Leptospira-leptoszərifvəspir-spiral (yunanca) nazikqütbsapınavəonuəhatəedənsitoplazmatikspiralamalikdir. • Leptospirlərinhərəkətiqütbsapınındartılmasıhesabınabaşverir. Sitoplaz-matikmembranınqutbsapınavintşəklindədolanmasıiləəlaqədarolaraqbunlarıngövdəsindəmüxtəlifdərəcədəəyilmələrgörünür. Onagörədəleptospirlərmikroskopaltında S, C, X və s. formadagörünür. Leptospirlərinuclarıqırmaqkimiəyilmişolur. Leptospirlərinuzunluğuortahesabla 6-15 mkm, eniisə 0,1-0,25 mkm-ə çatır. Fəalşəkildəhərəkətəmalikdir. • Leptospirlərtəbiətdəgenişyayılmaqla 2 böyüknövə: parazitL.interrogansvəsaprofitL.biflexaleptospirlərəbölünürlər. • Hazırdapatogenleptospirlər 19 serolojiqrupabirləşmiş 168 serovardanibarətdir. Ölkəmizdəkəndtəsərrüfatıheyvanlarınınleptospirozuzamanıaşağıdakıserotiplərayrılmışdır: L.grippotyphosa, L.icterohaemorrhagiae, L.tarassovi, L.pomona, L.canicola, L.sorex, L.volfi. • Hərseroloji variant buvəyadigərheyvanadahaçoxpatogenlikgöstərir. Məs: L.icterohaemorrhagiaeinsanlarda, L.grippotyphosaisəiribuynuzluheyvanlardaağırformadaxəstəliktörədir. • Leptospirləradianilinboyalarıiləboyanmır. Bunlarıgörməküçünkondensorunqaranlıqsahəsindənistifadəedilir. • Leptospirləradiqidamühitlərində boy vermir, yetişdirilməsiüçünTerskix, Lyubaşenko, xüsusiqidamühitlərilazımdır. Çoxalmasıüçünəlverişlitemperatur 23-25°C və pH 7,2-7,4hesabedilir. • Davamlılığı. Leptospirlərxaricimühitfaktorlarınıntəsirinədavamlıdır. Qurusteriltorpaqdaamil 1-1,5 saata, suda 3-20 günə, nəmlitorpaqdaisə 193 günəməhvolur. Duruldulmuşödleptospirləri 30-60 dəqiqəyəlizisəuğradır. Təzəsüddə 8-24 saat, qaynadılmışsüddə 48 saat, müxtəlifnövheyvanlarinətindəisə 10 günəməhvolur. • Leptospirlərsidikdə 4 saatdan 6-7 günəqədər, atılmışbaladabirneçəgün, dondurulmuşspermadaisə 1-3 ilsağqalır. Amiltipikhidrobiontolduğuuçünmüxtəlifsularda 200 günəqədəryaşayırlar. • Kimyəvidezinfeksiyamaddələrindən 5%-likarbolturşusu, 0,25%-lixlorluəhəngməhluluamili 5-10 dəqiqəyə, 1%-linatriumqələvisiisəaniolaraqməhvedir.

14. Epizootolojixususiyyətləri. Xəstəliyəbütünnövkəndtəsərrüfatıheyvanlarıvəquşlarhəssasdır. Təbiişəraitdəxəstəlikəsasəniribuynuzluheyvanlardavə do-nuzlardamüşahidəedilir. Xırdabuynuzluheyvanlarvəatlarnisbətənazxəstələnir. • Eksperimentalyoluxmayakəndtəsərrüfatıheyvanlarındanəlavəqızılırənglidağsiçanları, sünbülqıranlar, adadovşanlarıvə hind donuzlarıhəssasdır. • Leptospirozlabütünyaşqrupuna aid olanheyvanlarxəstələnir, ancaqkörpəheyvanlardahaçoxhəssasolmaqlaxəstəlikonlardadahaağırformadagedir. heyvanlardaleptospirozuntörədicilərindənövhəssaslığımüəyyənedilmişdir. Beləki, donuzlardaleptospirozuL.pomonavəL.tarassovi, iribuynuzluheyvanlardaL.grippotyphosa, L.pomona, L.hebdomatisvəxırdabuynuzluheyvanlardaL.grippotyphosa, L.pomonavəL.tarassovitörədir. • Infeksiyatörədicisininmənbəyixəstəvəxəstəlikdənsağalmışheyvanlarhesabedilir. Bunlarleptospirləriəsasənsidikvasitəsiləxaricimühitəifrazedir. Bundanəlavəleptospirlərsüdləvənəcisləifrazedilir. • Iribuynuzluheyvanlardaleptospirdaşıyıcıları 6 ay, xırdabuynuzluheyvanlarda 9 ay, donuzlarda 2 il, itlərdə 3 il, tülkülərdəisə 1,5 iləqədərdavamedir. Gəmiricilərbütünömrüboyuleptospirdaşıyıcılarıhesabedilir. • Infeksiyatörədicisininkeçiricifaktorlarıamilləçirklənmişdurğunsularvəbataqlıqotlaqsahələridir. Neytralvəzəifqələvireaksiyalıtorpaqsahələrindəxəstəlikdahaçoxmüşahidəedilir. • Təbiişəraitdəyoluxmaəsasənalimentaryollabaşverir. Donuzdadəritravmalarıvasitəsilədəyoluxmaqeydedilir. Xəzdərilivəyırtıcıheyvanlardaamilləyoluxmaalimentaryollagedir. Irivəxırdabuynuzluheyvanlardahəmçinindonuzlardaanabətnindəyoluxmamüşahidəedilir. • Təbiişəraitdəxəstəliksporadikvəbəzənenzootikgedir. Xəstəliyinxarakterikxüsusiyyətiondanibarətdirki, infeksiyanınəvvəlindəazmiqdardaheyvanxəstələnir, müəyyənfasilədənsonrayenidənxəstəlikmüşahidəedilir. Beləvəziyyətonunlaizahedilirki, amilxaricimühitdətoplanırvəmüəyyənəlverişlişəraitdəyenidənxəstəliyinbaşverməsinəsəbəbolur. • Leptospirozənçoxnəmlivəhumusuyüksəkolanneytralvəzəifqələvimühitlitorpaqzonasındamüşahidəedilir. Xəstəliyinbaşverməsindəəsasşərtheyvanlarınyemlənməvəsaxlanmaşəraitininpisolmasıdır. Heyvanlarınotlaqsahəsininvəsuvatlarınınpisolması, yempayında vitamin vəmikroelementlərinazlığı, feramlardaantisanitariyavə s. amillərxəstəliyinbaşverməsinəşəraityaradır. Son zamanlarleptospirozdaəsasepizootolojixüsusiyyətonunsimptomsuzformaları, yənileptospirdaşıyıcılıqvəimmunlaşdırıcısubinfeksiyanınözünügöstərməsidir. • Patogenez. Orqanizmədaxilolmuşleptospirlərretikudoendotelialelementlərləzənginolanamilorqanlardatoplanır, qanakeçir, oradasürətləçoxalaraqbütünorqanvətoxumalarayayılır. • Leptospirintəsirinəqarşıorqanizmdəaqqlütininlərvzlizinloryaranır. Lizinlərintəsirindənleptospirlorinparçalanmasıiləəlaqədarolaraqendotoksinsərbəstşəkildəayrılır. Endotoksinləreritrositləri, parenximatozorqanlarınhüceyrələriniparçalayır, bunagörədəheyvanlardaanemiyabaşverir, qandaçoxlumiqdardahemoqlobintoplanırki, bundandabilirubinyaranır. • Sağlamorqanizmdə, dahadoğrusuqaraciyərdəbilirubin, qlükoranturşusuiləbirləşərəkqandankənarolur. Leptospirozzamanıqaraciyərbufunksiyanıyerinəyetirəbilmir, bilirubunqandantoxumalaraadsorbsiyaolunaraqonlarısarırəngəboyayır. • Əgərböyrəklərinsüzməfunksiyasıpozularsaondahemoqlobinvəbəzəndəeritrositləraşkaredilir. Damardivarlarınınzədələnməsinəticəsindəonlarınkeçiriciliyiartır, budaorqanvətoxumalardaqansağıntılarıhalındatəzahüredir. Intoksikasiyanəticəsindədərivəselikliqişalarınkapilyarlarızədələnir, buradatromblaryaranır, onagörədətoxumalarınqidalanmasıpozulurvənekrozəmələgəlir. • Uremiyanəticəsindəheyvandaölüm, anemiyailəəlaqədarolaraqürəkfəaliyyətininpozulması, böyrəyinzədələnməsibaşverir. Leptospirozdabalasalmatoksikiməhsullarınplasentarbaryerdənkeçərəkdölünqanınakeçməsivəonunölümünəticəsindəəmələgəlir.

15. Gedişivəklinikiəlamətləri. Xəstəliyininkubasiyadövrübirneçəgündənbirneçəhəftəyəqədərdir. Leptospiroziti, yarımitivəxronikigedişəmalikdir. Nadir hallardaildırımvarigedişdəqeydedilir. Iribuynuzluvəxırdabuynuzluheyvanlardaildırımvarıgedişzamanıtemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflik, bəzəngüclüoyanıqlıq, nəbzvətənəffüsüntezləşməsi, selikliqişalardasarılıq, qanlısidikmüşahidəedilir. • Iti formazamanıtemperaturunyüksəlməsi, yemdənimtina, xəstəliyin 4-6-cı günlərindəselikliqişalarınsarılığı, sidikifrazınınçətinləşməsimüşahidəedilir. Xəstəliyinəvvəlindəheyvanlardaishalvəqəbizliknəzərəçarpır. Südsarırəngdəolmaqlaonunmiqdarıazalır. Nəbzvətənəffüstezləşir. Boğazheyvanlardabalasalmamüşahidəedilir. Xəstəheyvanlarındərisivəselikliqişasıüzərindəxırdanekrozsahələrigörünür. Bəzənyelindəxırdaqabarcıqlarvəbunlarınpartlamasınəticəsindədəqartmaqlarmüşahidəedilir. Xəstəliyinitigedişi 3-10 gündavamedirvəbəzən 50%-ə qədərölümlənəticələnir. • Yarımitigedişdənəzərəçarpandəyişiklikləritigedişdəolduğukimidir. Ancaqinfeksiyaprosesinisbətənlənginkişafedir. Selikliqişalardasarılıqgörünur, sonrayoxolurvəyenidənbaşlayır. Mədə-bağırsaqsistemininatoniyasınəticəsindəqəbizliknəzərəçarpır. Xəstəliyinbuformasındarinitvəkonyuktivitnəzərəçarpmaqla, selikliqişalardavədəridənekrozsahələriaydınşəkildəgörünür. Boğazheyvanlardabalasalmamüşahidəedilir. Xəstəliyinyarımitigedişi 20 günəqədərdavamedirvəvaxtındamüalicəaparıldıqdaçoxvaxtsağalmailənəticələnir. • Xəstəliyinxronikigedişindəintensivarıqlıq, temperaturunqısamüddətliyüksəlməsi, böyrəkvəsidikaxarlarınıniltihabıiləəlaqədarolaraqtez-tezvəçətinsidikifrazımüşahidəedilir. Tənəffüssürətlənirvəbuformadaənxarakterikdəyişikliksüddəyağfaizininaşağıdüşməsidir. Boğazheyvanlardabalasalma, normal doğulmuşbalalarınisəxəstəvəzəifolmasınəzərəçarpır. • Xəstəliyinbütünformalarındaqandakəskindəyişikliklərgörünür. Eritrositvəhemoqlobininmiqdarıhəddənartıqazalırvəleykositozmüşahidəedilir. • Bəzənxəstəliyinatipikformasınəzərəçarpırki, buzamanqısamüddətlitemperaturunyüksəlməsi, yemdənimtinavəazmiqdardasarılıqgörünür, birneçəgündənsonrasağalmabaşverir. • Atlardaxəstəliyinitigedişizamanıtemperaturunyüksəlməsi, yemdənimtina, ishalvəselikliqişalarınsarılığıgörünür. Sidiktündsarıvəyaqonurrəngdəolmaqlatez-tezifrazedilir. Boqazmadyanlardabalasalmamüşahidəedilir. Atlarınnəbzivətənəffüsüsürətlənir. Xəstəliyinitigedişi 6-18 gündavamedir. • Yarımitigedişdəxəstəliyinsimptomlarızəifdərəcədəüzəçıxır. Digərəlamətlərləyanaşıgövdəüzərindəbəzinahiyələrintükütökülür. Xəstəliyinbeləgedişi 1 ayaqədərdavamedir. • Xronikigedişdətemperaturunmüəyyəndövrlərdəresidivverməsi, görünənselikliqişalardasarılıq, boğazmadyanlardabalasalmavəbəzənonlarınqəflətənölümünəzərəçarpır.

16. Xəstəlikçoxvaxtatlardaatipikformadagedir. Bu zaman 1-2 günərzindətemperaturazmiqdardayüksəlir, selikliqişalardazəifdərəcədəsarılıqgörünürvə 2 həftədənsonrasağalmailənəticələnir. • Donuzlardaleptospirozunitigedişi, ənçoxçoşqalardagetməklətemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflik, hərəkətkoordinasiyasınınpozulmasi, epileptiktutmalar, konyuktivitqusmavəgözdənmayeaxmasıgörünür. Bəziçoşqalardagörünənselikliqişalardasarılıqürəkfəaliyyətininzəifləməsinəticəsindədərininbəzinahiyələrindəqanındurğunluğuiləəlaqədarhiperemiyanəzərəçarpır. Xəstəlik 5-7 gündavamedirvəçoşqalarınəksəriyyətininölümunəsəbəbolur. Yarımitigedişzamanıgörünəndəyişiklikləritigedişdəolduğukimidir. Temperaturunyüksəlməsiresidivlixarakterdəolur, əksərçoşqalardadərininnekrozlusahələrimüşahidəedilir. Bəzənnekrozlaəlaqədarolaraqçoşqalardaqulaqların, quyruğunqopubdüşməsigörünür. Bəziheyvanlardakapilyarlarınzədələnməsinəticəsindədərisəthindəeksudattoplanaraq, sankiheyvanıntərləməsigörünür. Sonraeksudatquruyurvədəriuzərindəqartmaqlısahələrəmələgəlir. • Xronikigedişəsasənyaşlıdonuzlardamüşahidəedilir. Əvvəlcəinfeksionxəstəliklərüçünxarakterikolanümumiəlamətlərbaşverir. Sonraboğazheyvanlardabalasalma, atılmışbaladadərininanemiyasıvəbəziyerlərdələkələrgörünür. Bəzəndoğumvaxtında normal gedirsədəbalalarınbirqismininölü, digərlərininisəzəifvəxəstəolmasınəzərəçarpır. • Itlərdəxəstəlikiti, yarımitivəxronikigedişliolmaqlasarılıqlıvəsarılıqsız (ştutqartxəstəliyi) leptospirozkimigedir. • Hərikiformadatemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflik, susuzluq, qanlıishalbəzənisəqəbizlikgörünür. Sidiktez-tezifrazedilməklətərkibindəçoxlumiqdardazülalaşkaredilir. • Leptospirozunştutqratxəstəliyiformasındaağızboşluğundaçoxlumiqdardayaralarvəoradanüfunətliiyinayrılmasımüşahidəedilir. Vaxtındamüəyyəntədbiraparmadıqdahərikiformalıleptospirozda 50%-ə qədərletallıqnəzərəçarpır. • Xəzdərilivəhşiheyvanlardaxəstəliyinitigedişizamanıqusma, ishal, selikliqişalarınkəskinsarılığıgörünür. Sidiktündsarıvəbəzəntünd-qırmızırəngdəmüşahidəedilir. Damaqvədodaqdanekrotikisahələrvəyaralaraşkaredilirvəbirneçəgünmüddətindəölümilənəticələnir. Yarımitigedişdəsarılıqvəarıqlıqkəskinolur, limfadüyünləriböyüyürvəgözdəiltihabbaşverir. Xəstəliyinbuformasındaletallıq 90-100% arasındaolur. Əgərxronikigediş 2-3 ay davamedirsəondaölümfaiziyüksəlir. • Quşlardaleptospirozitivəyarımitigedişdəolurvəkörpəquşlarbuxəstəliyədahaçoxhəssasdır. Quşlardatemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflik, ishal, selikliqişalar, pipikvəsaqqaldaanemiyabəzənisəsarılıqnəzərəçarpır. Xəstəlikbirneçəgündavamedirvə 100% ölümlənəticələnir.

17. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Gövşəyənheyvanlarda, bəzəndədonuzlardasarılıqnəzərəçarpır. Dəriüzərindətüksüzsahələrvənekrozmüşahidəedilir. Dərialtıtoxumadaserozluinfiltratvəqansağıntılarıgörünür. Dalaqhiperemiyalılimfadüyünləriböyümüş, kəsilmişsəthlərişirəlivəqansağıntılıolur. Ağciyərşişkin, traxeyavəbronxlardaköpüklümayevəparenximadaqansağıntılarıgörünür. Miokardadanəlivəpiydistrofiyasıketməklə, epikardvəendokarddaqansağıntılarıaşkaredilir. • Gövşəyənheyvanlarınmədəönlüklərindəvəatlarınmədəsindəpreslənmişyemkütləsiiləbərabərşirdanvənazikbağırsaqdaitikataraliltihabgörünür. • Böyrəkdədanəlivəpiydistrofiyasıgetməkləqabıqqatlabeyinqatıarasındasərhədbilinmirvəçoxlumiqdardaqansağıntılarıgörünür, Sidikkisəsitünd-qırmızırəngdəsidiklədolurvəselikliqişadaqansağıntılarıaşkaredilir. • Qaraciyərhəcmənböyüməkləüzərindəxırdanekrozsahələrivəqansağıntılarımüşahidəolunur. Ödkisəsindəqatı, tünd-yaşılrəngdəödgörünür. • Atılmışdöldədərivədərialtıtoxumadasarılıq, hemorrojidiatez, qarınvəköksboşluğundamayeaşkaredilir. • Itlərdəqeydedilənpatoloji-anatomikdəyişikliklərdənəlavənazikbağırsaqlardainvaenasiya, hemorrojiqastroenterit, ürəkdəyaralıendokardit, böyrəkdəisənifritmüşahidəedilir. • Diaqnoz. Leptospirozdadiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərivəpatoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınmalıdır. Dəqiqdiaqnozməqsədiləlaboratoriyamüayinələrivəserolojireaksiyalardanistifadəedilir. Bakteriolojimüayinəzamanımikroskopiya, təmizkulturanınalınmasıvəbiolojisınaqdanistifadəedilir. Patoloji material kimixəstəheyvanlarınqanıvəsidiyiölmüşheyvanlardanisəparenximatozorqanlargötürülübtəmizsterilqabdalaboratoriyayagöndərilir. • NümunələrdənəşyaşüşəsiüzərindəyaxmahazırlanaraqRomanovski-Gimza, Kiktenkovəyalevaditigümüşləməüsuluiləboyayırvəmikroskopiyaedilir. Amilimikroskopunqaranlıqsahəsindədəgörməkmümkündür. Yaddasaxlamaqlazımdırki, heyvandiriikənqanınmüayinəsixəstəliyin ilk dövründəvətemperaturunyüksəlməsidövründəaparılmalıdır. • LeptospirlərintəmizkulturasınıalmaqüçünLyubaşenkovəTerskixqidamühitlərindənistifadəedilir. Əkilmiş material 25-30°C temperaturda 2 ay müddətindətermostatdayetişdirilir. Leptospirlər boy verənzamanmühitədəyişikliktörətmir. Onagörədəəkilmişmaterialdanhər 5 gündənbirnümunəgötürübmikroskopunqaranlıqsahəsindəyoxlanmalıdır. • Biolojisınaqməqsədilə 20-30 günlükqızılırənglidağsiçanları, 10-20 günlükadadovşanlarıvəküçüklərdənistifadəedilir. Patolojimaterialınekstraktıiləbunlaryoluxdurulurvəölümmüşahidəedilmirsə 14-16-cı günlərdəöldürülürvəqanserumuayrılır. Həmin serum leptospirlərin 13 serolojiqrupuiləmikro-aqqlütinasiyareaksiyasıiləyoxlanılır. Mikroaqqlütinasiyareaksiyasının 1:10-də müsbətolmasıyoxlananmaterialdaleptospirlərinolmasınıgöstərir. • Xəstəliyindiaqnozuməqsədiləmikroaqqlütinasiya (MAR) vəmakroaqqlü-tinasiyalarından (AR) istifadəolunur.

18. Mikroaqqlütinasiyareaksiyasınıqoymaqüçünmüxtəlifserolojiqrupdanolanleptospirlərindirikulturasındanistifadəedilir. Reaksiyanıaqqlütinasiyalövhələrindəvəyasınaqşüşəsindəaparırlar. Əvvəlcəsınaqşüşələrindəyoxlanılanserumunfiziolojiməhluldamüxtəlifdurultmadərəcələrihazırlanır. Sonrahərsınaqşüşəsinəleptospirozunkulturasıəlavəedilir, qarışdırılırvətermostatda 30° temperaturda 2 saatsaxlayırlar. Hərsınaqşüşəsindənbirdamlagöturülərəkəzmədamlaüsuluiləmikroskopaltındayoxlanılır. Bu zamanleptospirlərinbir-birinəyapışmasıvətopaşəklindəgörünməsimüşahidəedilir. Reaksiya 4 müsbətballaqiymətləndirilir. 1:400-də reaksiyamüsbət, 1:200-də isəreaksiyaşübhəlihesabedilir. • Makroaqqlütinasiyareaksiyasınıaparmaqüçünmüxtəlifserolojiqrupa aid olanvəformalinləöldürülənqatıleptospirlərantigenindənistifadəolunur. Reaksiyaəşyaşüşəsiüzərindəotaqtemperaturuşəraitindəaparılır. Şüşəüzərinə 1:100-də fiziolojiməhluldaduruldulmuşbirdamla serum tökülürvəbunundaüzərinə 1 damla antigen əlavəedilir. Şüşəçubuqvasitəsiləqarışdırılır. Əgərserumdaspesifikantitellərvarsabuzamanbirneçəsaniyədən 10 dəqiqəyəqədərmüddətdəaqqlutinasiyanəzərəçarpır. Reaksiyanınnəticəsiniaydıngörməküçünüzərindədamlaolanəşyaşüşəsialtdanxüsusiişıqlandırıcıvasitəsiləişıqlandırılır. Bu zamanpambıqvarıtopalaşmamüşahidəedilir. Reaksiyanınnəticəsi 4 müsbətballaqiymətləndirilir. 2 müsbətvədahayuxarıheyvanınxəstəolmasını, 4 müsbətisəşübhəlihesabedilir. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyiniribuynuzluheyvanlardapiroplazmozdan, yamankataralisitmədən, atlardainfeksionanemiyadan, donuzlardabrusellyozvəsalmonellozdantəfriqetməklazımdır. Niroplazmidozlardaperiferikqanınmüayinəsişişiqanparazitləriningörünməsi, yamankataralisitməəsasənbaşnahiyəsindəkiselikliqişalarıniltihabıvəburadayüksəktemperaturnəzərəalınmalıdır. Bakteriolojimüayinənəticəsizdir. Infeksionanemiyazamanıqanazlığı, daimivəresidivlitemperatur, ürək-damarsistemininfəaliyyətininpozulmasıvəyalnıztəkdırnaqlıheyvanlardamüşahidəedilməsiəsasdır. • Donuzlarınbrusellyozuzamanıboğazlığın 2-3 aylığındabalasalma, endometrit, mastitvəmüxtəliforqanlardaabseslərnəzərəçarpır. Həmçininbakteriolojimüayinəzamanıbruselləraşkaredilir. • Donuzlarınsalmonellyozuzamanıbağırsaqlarınfəaliyyətininpozulmasıvəağciyəriniltihabınəzərəalınır. Həmçininbakteriolojimüayinəzamanı salmonella qrupuna aid olanmikroorqanizmləraşkaredilir.

19. Müalicə. Spesifikmüalicəvasitələrindənleptospirozəleyhinə serum işlədilirvəxəstəliyinbaşlanğıcındamüsbətnəticəverir. Iribuynuzluheyvanlaraçəkidənasılıolaraq 50-120 ml, buzovlara 20-40 ml, qoyunvədonuzlara 5-30 ml dərialtınavurulur. Antibiotiklərdənstreptomisinatlaravəiribuynuzluheyvanlarahərkqcanlıkütləyə 2000-6000 TV, qoyunlara 10-20 min TV, donuzlaraisə 6000-10000 TV əzələyəvurulur. Bütünnövheyvanlardamüalicəkursu 4 gün, gündəikidəfəinyeksiyadır. Sintomisinhərkqcanlıkütləyə 0,03 q götürülür, gündə 3 dəfədaxiləverilməklə 4 gündavametdirilir. • Leptospirozzamanıorqanizmdəhipoqlikemiyamüşahidəedildiyinəgörə vena daxilinə 40%-liqlükozaməhlulundan, atlaravəiribuynuzluheyvanlara 500 ml, itlərə 5-10 ml, buzovvədayçalara 50-200 ml vurulmalıdır. • Mədə-bağırsaqsistemininatoniyasınaqarşıurotropin, ürəkfəaliyyətininizamlamaqüçünkofeinümumiqəbuledilmişdozalardaişlədilir. • Immunitet. Leptospirlərtəbiətdəgenişşəkildəyayıldığıüçünonlarıntəbiişəraitdəmüxtəlifnövheyvanlarlakontaktıolur. Onagörədəleptospirozinfeksiyasızamanıbütünheyvanlarxəstələnmirvəbunlarınbirqismiimmunlaşmışsubinfeksiyahalındaolurlar. Xəstəlikdənsağalmışheyvanlardayüksəkgərginlikliimmunitetyaranır. Xəstəheyvanlarınqanındaaqqlütininləryüksəktitrdəolurvəuzunmüddətdavamedir. • Xəstəliyəqarşı ilk vaksinS.T.Lyubaşenkotərəfindən 1940-cı ildəhazırlanmışdır. Hal-hazırdafəalpeyvəndvasitəsikimipolivalentfenolvaksinvədepolaşdırılmışpolivalent DENI vaksinikəndtəsərrüfatıvəxəzdəriliheyvanlarınleptospirozunaqarşıişlədilir. Depolaşdırılmışpolivalentvaksinikivariantdahazırlanır. Birincivariantdaleptospirlərinpomona, tarassovi, ikterhemorrakiyavəkanikolaserolojitiplərimövcuddurki, buvaksinlədonuzvəitlərinpeyvəndiaparılır. Ikincivariantdaleptospirlərinpomona, tarassovi, qrippotifozavəhebdomatisserolojitiplərimövcuddurki, buvaksinləirivəxırdabuynuzluheyvanlarpeyvəndedilir. • Peyvənddən 14-20 günkeçmişimmunitetyaranır, körpəheyvanlardaaltıayaqədər, yaşlılardaisəbiriləqədərdavamedir. • Leptospirozagörəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardaməcburipeyvəndzamanıvaksin 7 günfasiləiləikidəfəuyğuntəlimatdagöstəriləndozadatətbiqedilir. • Qeyri-fəalpeyvəndvasitəsikimileptospirozəleyhinəpolivalent serum hazırlanmış, bundanprofilaktikvəmüalicəməqsədiləistifadəedilir. Qeyri-fəalimmunitet 15 gündavamedir.

20. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Xəstəheyvanlarınqeyri-sağlamtəsərrüfatlardansağlamtəsərrüfatlaraverilməsinəicazəverilmirvəxəstəliyəhəssasolanheyvanlaruyğuntəlimatəsasındapeyvəndedilməlidir. Təsərrüfatagətirilmişyeniheyvanlarbir ay müddətindəkarantindəolmalıvəleptospirozagörəyoxlanılır. Gəmiricilərvəaçıqsumənbələriyoxlanılırki, budaxəstəliyinqarşısınınalınmasıüçünmüəyyənroloynayır. • Təsərrüfatdaxəstəlikmüşahidəedildikdəsanitariyaqaydalarınaəsasənbütünheyvanlarhərgünklinikmüayinədənkeçirilməli, xəstəvəxəstəliyəşübhəliləriayrılaraqmüalicəedilməlidir. Müalicəolunmuşheyvanlarpolivalent: vaksinin 2-ci dozasıiləpeyvəndedilməlivəbaşqasağlamheyvanlarisə 7 günlükfasiləilə 2 dəfəpeyvəndedilməlidir. • Xəstəinəklərdənalınmışbala 3 həftəizolyatordasaxlanılırvəpasterizəedilmişsüdləəmizdirilir. Əgərleptospirozotlaqsahəsindəmüşahidəedilirsə, xəstələrayrılaraqizolyatorasalınır, digərheyvanlarisəbaşqaotlaqsahəsinəaparılır. Xəstəheyvanlarotarılmışotlaqsahəsindəbataqlıqlaşmışyerləryoxdursa, heyvanlar 3 günkeçmişoradayemləotarılır. • Leptospirozunitigedişiiləxəstələnmişheyvanlarınkəsilməsinəicazəverilmir. Əgərarıqlamavəselikliqişalardasarılıqzəifdərəcədəgörünürsəbeləheyvanlarbaytarhəkimininnəzarətialtındakəsilməlidir. Xəstəheyvanlarınsüdübişirildikdənsonradigərheyvanlarüçünyemkimiistifadəedilir. Klinikisağlam, lakinserolojireaksiyalariləmüsbətnəticəliheyvanlarınsüdüisəadiqaydaüzrəistifadəedilir. Leptospirozlaxəstələnibsağalmışheyvanlardabütünleptospirdaşıyıcılıqdövründəonlarıntəsərrüfatdankənaraçıxarılmasıqadağandır. • Təsərrüfatdahəryenixəstəheyvanaşkaredildikdənsonrakarantingötürülənəqədər 10 gündənbircaridezinfeksiyaaparılmalıdır. Bu məqsədlə 2%-lixlorluəhəngməhlulu, 2% kükürd-karbolturşusuqarışığı, 5%-lifenollukreolinemulsiyasındanistifadəedilir. • Məhdudlaşmalar, kökəltməkomplekslərindəbütünheyvanlarınkəsiməverilməsivədezinfeksiyaaparılmasındansonra, aditəsərrüfatlardaisəleptospirozəleyhinətədbirlərinaparılmasından 2 ay keçmişvəlaboratoriyamüayinələrininnəticəsininmənfiolmasızamanıgötürülür.