Instytut Polityki Społecznej Dr hab. prof. UW Grażyna Firlit - Fesnak

1. Instytut Polityki SpołecznejDr hab. prof. UW Grażyna Firlit - Fesnak Bieda i wykluczenie społeczne w państwach UE: Skala zjawiska i strategie przeciwdziałania

2. Struktura wykładu • Teoretyczne aspekty problemu ubóstwa i wykluczenia społecznego • Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania biedy i wykluczenia społecznego • Analiza wskaźników ryzyka i głębokości ubóstwa w państwach UE • Skutki biedy i wykluczenia społecznego • Strategie UE na rzecz przeciwdziałania biedzie i wykluczeniu społecznemu

3. „Nie ma nigdy zadawalająco dużo szans życiowych dla zadawalająco dużej liczby ludzi” Ralf Dahrendorf „Nowoczesny konflikt społeczny”

4. Bieda a wykluczenie społeczne • Bieda: stan niedostatku, którego wskaźnikiem jest dochód lub wielkość spożycia zaspokajającego podstawowe potrzeby, • Wykluczenie społeczne: 1. Jest procesem dynamicznym i wielowymiarowym prowadzącym do materialnej i niematerialnej deprywacji, 2. Przejawia się brakiem lub niskim udziałem w takich systemach społecznych jak: rynek pracy, edukacja, opieka medyczna, zabezpieczenie społeczne, 3. Odnosi się do drastycznego załamania stosunków społecznych; rodzinnych, społecznych, utraty poczucia sensu życia i tożsamości, 4. Niesie zagrożenie powielania modelu i dziedziczenia cech warunkujących pokoleniowy charakter wykluczenia.

5. Różnica Bieda to brak lub słaby dostęp do dóbr i usług a Ekskluzja społeczna to wykluczenie z miejsca i relacji w społeczeństwie

6. Uwarunkowania • Zmiany na rynku pracy • głęboka polaryzacja Tych, którzy są „w” rynku pracy (insiders ): kurcząca się klasa średnia, coraz węższy udział w strukturze zatrudnionych wysokiej klasy specjalistów i rozdymający się „dół” – underclass – zaplecze gospodarki „opartej na wiedzy” ( w tym pracujący biedni) • Trwałość pozostawania „poza” rynkiem pracy (outsiders) długotrwale bezrobotnych, słabo wykształconych, wczesnych emerytów , kategorii żyjących w biedzie, w izolacji od społeczeństwa, dziedziczących status wykluczonych

7. Uwarunkowania • Brak zrównoważonego rozwoju rozumianego jako rozwój, w którego centrum stawiany jest człowiek, zakładający partycypację – uczestnictwo samych jednostek w kształtowaniu rzeczywistości społeczno-gospodarczej (Human security report, UNDP 2003)

8. „Zły rozwój” współczesnego świata • 1900 r: rozpiętość w przeciętnym dochodzie pomiędzy bogatą Północą a biednym Południem wynosiła 4 do 1, w 2000 r: 30 do 1 • 90% bogactwa światowego koncentruje się w Ameryce Północnej, Europie Zachodniej, Japonii i Australii • 85% światowego bogactwa przypada 10% mieszkańców globu • Na Amerykę Północną - 534 mln. mieszkańców- przypada 33% dochodów, na Indie – 1,15 mld.- przypada 1% dochodów . ( Światowy Instytut Badań nad Rozwojem Gospodarczym ONZ )

9. Uwarunkowania • Polaryzacja i zróżnicowanie społeczne; nierówny podział dóbr, nierówność szans, dyskryminacyjny charakter instytucji społecznych • Różnice jednostkowe w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami

10. Wskaźniki biedy i wykluczenia (UE: Laecken 2001) • Monetarne; m.in.: wskaźnik zagrożenia ubóstwem trwałym, relatywny wskaźnik głębokości ubóstwa, wskaźnik zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych, wskaźnik zróżnicowania dochodów, • Niemonetarne; m. in: gospodarstwa domowe bez osób pracujących, stopa bezrobocia długotrwałego, młodzież nie kontynuująca nauki, wskaźnik trwania życia, wskaźnik oceny stanu zdrowia

11. Analizowane wskaźniki wykluczenia społecznego • Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wg. relatywnej linii ubóstwa: odsetek osób nie uzyskujących 60% rozporządzalnego dochodu ( At-poverty-risk rate) • Relatywny wskaźnik głębokości ubóstwa: „deficyt dochodowy” w odniesieniu do mediany dochodów osób ubogich (relative median at risik-of poverty gap) 3. Gospodarstwa domowe bez osób pracujących ( people living in jobless hoseholdes) • Wskaźnik zagrożenia ubóstwem przed i po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych (At-risk-of-poverty rate before social trnsfer)

12. Zagrożenie ubóstwem w wybranych krajach UE -15 wg. płci i wieku – 2007(Joint Report of. Social Protection on Social Inclusion 2008)

13. Zagrożenie ubóstwem w wybranych krajach UE-10 wg. płci i wieku – 2007

14. Głębokość ubóstwa; wybrane kraje UE – 15 wg płci i wieku, 2007

15. Głębokość ubóstwa; kraje UE-10 (bez Malty i Cypru) wg. płci i wieku , 2007

16. Gospodarstwa domowe bez osób pracujących – kraje o najniższych wskaźnikach 2007

17. Gospodarstwa domowe bez osób pracujących – kraje o wysokim wskaźniku 2007

18. Transfery socjalne a ryzyko ubóstwa – wybrane kraje UE-15

19. Transfery socjalne a ryzyko ubóstwa – kraje UE-10

20. Skutki biedy i wykluczenia społecznego • Tworzenie barier i ograniczeń dla postępu społecznego, • Ogranicza (niszczy) spójność społeczno-gospodarczą, • Dezintegruje społeczeństwo, • Stanowi zagrożenie dla ładu i bezpieczeństwa społecznego (radykalizacja postaw, wykluczeni mogą stanowić zaplecze dla populistycznych i skrajnych sił politycznych),

21. Skutki biedy i wykluczenia społecznego • Pogłębianie nierówności społecznych - polaryzacja społeczeństwa, • Deprywacja podstawowych potrzeb jednostki (pogwałcenie prawa do godnego życia), • Ograniczenie podmiotowości grup i jednostek, • Zrywanie więzi społecznych, zanikanie społecznej aktywności, utrwalanie bierności społecznej , • Dziedziczenie statusu „wykluczonego”.

22. Przeciwdzialania biedzie i wykluczeniu społecznemu w dokumentach UE • Traktat Amsterdamski • Strategia Lizbońska • Cele Nicejskie • Memorandum o integracji społecznej • Program działań na rzecz walki z wykluczeniem społecznym (2002 - 2006) • Społeczno-polityczna Agenda na lata 2006-210

23. Traktat Amsterdamski, Strategia Lizbońska i Cele Nicejskie Traktat Amsterdamski ( art. 137): zwalczanie izolacji i integracji osob wyłaczonych z rynku pracy Strategia Lizbońska : modernizacja europejskiego modelu społecznego, inwestowanie w rozwój edukacji i wiedzy, zwiększenie zatrudnienia, zwalczanie wykluczenia społecznego. Cele Nicejskie: • zapewnienie dostępu do pracy, zasobów, praw, dóbr i usług dla wszystkich; dobre zatrudnienie, szkolenia, łaczenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym, kształcenie ustawiczne, dostep do mieszkań , usług, opieki zdrowotnej etc) • Zapobieganie ryzyku wykluczenia: dostęp do wiedzy, zapobieganie sytuacjom kryzysowym – zadłużeniu, bezdomności, ochrona rodzinnej solidarności i samopomocy • Pomoc najbardziej znarażonym na wykluczenie: społeczna integracja osób zagrożonych trwałym ubóstwem, eliminacja ubóstwa i wykluczenia dzieci, wspieranie obszarów zdegradowanych etc. • Mobilizacja wszystkich „aktorów” życia politycznego, gospodarczego, społecznego do dzialań przeciwdzialających wykluczeniu społecznemu

24. Agenda Społeczna 2006 - 2010 „Europa socjalna w globalnej gospodarce; miejsca pracy i szanse dla wszystkich” Kluczowe hasła: • Dobrobyt • Solidarność • Bezpieczeństwo

25. Zadania dla europejskiej polityki społecznej • Zwiększenie liczby dobrych miejsc pracy • Przeciwdziałanie dyskryminacji • Pomoc wykluczonym społeczniei przeciwdziałanie marginalizacjii biedzie • Modernizacja systemu ubezpieczeń społecznych

26. Przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu- instrumenty • Publikacja stanowiska Komisjiw sprawie regulacji minimalnego dochodu • Modernizacja systemu świadczeń socjalnych • Pokonanie słabości systemu edukacji • Rozwój mieszkalnictwa ( zapewnienie godnych warunków mieszkaniowych) • Eliminacja ubóstwa dzieci

27. Przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu- instrumenty • Dostęp do wysokiej jakości usług społecznych • Eliminacja dyskryminacji grup marginalizowanych w dostępie do pracy i instytucji społecznych • Integracja mniejszości etnicznychi migrantów • Ogłoszenie roku 2010 , Europejskim rokiem przeciwdziałania biedziei wykluczeniu społecznemu

28. Pytania bez odpowiedzi • Czy zawarte w Agendzie społecznej cele i instrumenty działania znajdą poparcie w krajowych systemach polityk społecznych? • Czy przeszkodą w realizacji celów społecznych nie okaże się historyczne dziedzictwo Unii, powstałej na bazie Wspólnoty Europejskiej, powołanej do realizacji celów ekonomicznych? • Czy możliwa jest reorientacja priorytetów Unii Europejskiej; odejście od służebności celów społecznych wobec celów ekonomicznych, od rozpatrywania polityki społecznej w kategoriach strat i zysków? • Czy poza uroczystymi deklaracjami, przyjmowaniem kolejnych dokumentów strategicznych państwa UE będą gotowe realizowac koncepcję flexiciurity , dobrej pracy i godziwej płacy ?

29. Dziękuję za uwagę