PROGRAM GELİŞTİRME KAVRAMI

1. Bireyselleştirilmiş Eğitim ProgramlarıUzun Dönemli Amaçlar ve Kısa Dönemli Amaçların Geliştirilmesi

2. Bireyin zayıf ve güçlü yönleri belirlendikten sonra müdahale için bir plan yapmak çok önemlidir. Bu planlamada uzun ve kısa dönemli amaçların da belirlenmesi gerekir. Bu planın geliştirilmesi sonucunda oluşan BEP’te iki aşama söz konusudur. I. Aşamada geniş kapsamlı bir planın hazırlanması gerekir. Buna Tüm Hizmet Planı adı da verilmektedir. II. Aşamada ise; BÖP yani Bireyselleştirilmiş Öğretim Planı olarak adlandırılan uygulama planıdır.

3. BÖP, uzun dönemli amaçlara ulaşılması için kısa dönemli amaçların da belirlendiği plandır. Bu planda öğretim yöntemleri ve değerlendirme süreci açık olarak belirlenir.

4. Uygulama planları ile kapsamlı planlar arasında bir ilişki ne kadar çoksa uzun ve kısa dönemli amaçlar arasında da o kadar yakın bir ilişki vardır. BEP komitesi tarafından kapsamlı plan hazırlandıktan sonra uygulayıcılar da BÖP’ ü hazırlar. Aslında kapsamlı planda da uzun ve kısa dönemli amaçlar vardır. Ancak BÖP bunların ayrıntısıdır.

5. PROGRAM GELİŞTİRME KAVRAMI Uzun dönemli amaçların iyi belirlenmesi kısa dönemli amaçları da etkiler. Buna istendik davranışlar da denilebilir. Bunun yararları şunlardır: • Uygun öğretim yöntemlerin belirlenmesinde • Uygun araç ve gereçlerin belirlenmesinde veya seçilmesinde Bunlar da; • Öğrencinin motivasyonunun artmasını, • Fiziksel ortamların daha iyi düzenlenmesini, • Aile ile iletişimin artmasını • Öğretmenin derse hazırlıklı olmasını sağlayabilmektedir.

6. Uzun Dönemli Amaçların Belirlenmesi (YILLIK AMAÇLAR) UDA bireyin bir yıl sonun da kazanacağı davranışların örüntü olarak ifadesidir. Yani bu amaçlar bir yıl sonunda çocuğun ne kadar gelişiminin olacağını tahmini olarak yansıtılmasıdır. Bir UDA’da şu özellikler olması gerekir: • Bireyin zayıf ve güçlü yönleri bilinerek çocuğun neleri yapabileceği, • Gerçekleştirilebilecek ve çocuğun kazanmasının gerekli olduğu maddelerin ne olduğu, • Çocuğun kazanması gereken davranış örüntüleri çocuğun bütünsel gelişimini sağlayıcı olmalı (Bilişsel, psiko-motor, duyuşsal, mesleki ve özbakım becerileri)

7. Yıllık Amaçları Belirleme Kuralları • Çocuğun o anki gelişimsel özellikleri bilindikten sonra amaçlar belirlenmeli.Bunun için; • Performans düzeyi belirlenmeli • Formal ve informal değerlendirmeler yapılmalı (bağıl testler, öğretmen yapımı testler (ölçüt bağımlı testler, gözlemler)

8. Örneğin: Okuma ile standart testler bağıl testlerdir. Bir öğrencinin okuma düzeyi akranlarından geri ise örneğin, okumayı anlamada geri ise Örnek Hedef I: İbrahim bu yıl sonunda akranları seviyesinde okuduğunu anlar. Bir öğrenci merdivenlerden tırmanamıyorsa, bir öğretmen kendi hazırladığı bir testle çocuğun merdiveni tırmanması için bir hedef belirleyebilir Örnek Hedef II: İbrahim merdivenleri yardım almadan tırmanabilir İbrahim derste yapmaması gereken davranışları sergilemektedir. Örneğin, matematik dersinde kendisine verilen problemleri çözme yerine arkadaşının araç ve gereciyle oynadığı gözlenmektedir. Örnek Hedef III: İbrahim matematik dersinde en az %90 oranında matematikle ilgilenir

9. Genel bir alanın gelişimi için de birden fazla UDA belirlenebilir. Örneğin, sosyal gelişim için alıcı ve ifade edici dil becerilerinin gelişimiyle ilgili UDA’lar belirlenebilir. Bir UDA belirlenirken şu özelliklerin göz önüne alınması gerekir: • Değerlendirme verileri gerçekte ne anlama gelmektedir, • Hangileri önceliklidir, • Bunlar hangi sıra ile gerçekleştirilmelidir, • Çocuğun gelişim özelliklerine göre nasıl bir gelişim göstereceğinin kestirilmesi, • Çocuğun bütünsel gelişim özelliklerinin durumu nedir?

10. 2. UDA ifadeleri bireyin geçmişte kazandıkları ile o anki performans düzeyini yansıtmalıdır. Birey beceri yada bilgilerini ne kadar kazandığı ve gelecekte neleri başarabileceği iyi bilinmelidir. Örneğin belirlenecek hedefler bireyin ne çok zorlanabileceği ne de çok kolayca başarabileceği dolayısıyla öğrenme hızına göre onun bir anlamda gerçekten belirli bir uğraşı soncu erişebileceği türden olmalıdır. Bireyin o anki performans düzeyi öğretime hangi noktadan başlanacağı konusunda önemli bir ipucudur.

11. Örneğin İbrahim matematikte tek tek rakamları 100’e kadar yazabilmekte ve sayabilmektedir. Bunun için ikinci basamak o öğrencinin üç basamaklı sayıları yazıp sayabilmesidir. Ya da toplamayı bilen bir çocuk için çıkarma işlemini yapabilmeyi öğrenmesidir. Burada ilköğretimdeki normal bir çocuk için belirlenen amaçların da iyi bilinmesi gerekir . Eğer bir çocuk 100’e kadar yazıp saydıktan sonra toplama ve çıkarma işlemlerine başlanmışsa o çocuk için de aynı basamaklar uygulanmalıdır.

12. 3. UDA için öncelikli olduğu düşünülen maddeler yer almalıdır. Bir çocuk eğer öz bakım becerilerini hala bağımsızca yapamıyorsa, bu çocuğa matematiksel işlemlerin öğretilmesi öncelikli olmamalı.

13. Ya da bir çocuk alıcı ve ifade edici dil becerilerini yeteri kadar geliştiremediği halde çocuğa etik kuralların ne kadar önemli olacağı konusunda bir amaç öncelikli olarak verilmemeli

14. 4. Uzun dönemli amaçlarda hedef ifadeleri hem bilişsel, psiko-motor ve hem de duyuşsal alanla ilgili öğrenmeleri içeren bir durumda olmalıdır.

15. Gerekli olursa mesleki becerilerin de kazandırılması ile ilgili hedefler belirlenmelidir. Bloom’un taksonomisinde de belirttiği gibi akademik becerilerin yanında psikomotor beceriler ve onları özümseyecek veya ilgisini çekebilecek hedef ifadeleri de yer almalıdır

16. Örneğin: Bilişsel alanla ilgili hedefler: zihin süreçlerle ilgilidir. Bilme, kavrama , uygulama, analiz ve sentez, değerlendirme gibi bölümleri içerir. Psiko-motor alanla ilgili hedefler için: daha çok motor becerilerden oluşur. Uyarılma, Klavuz denetiminde yapma, Beceri haline getirme, Duruma uydurma, yeni bir beceri meydana getirme. Örneğin, kendi kendine tuvaletini yapma, giyinme, yemek yeme, dengeli yürüme, oyun oynayabilme gibi. Duyuşsal alan: Alma, tepkide bulunma, değer verme , örgütleme, bir değer bütünüyle nitelenmişlik örneğin, derse karşı ilgi duyma, gönüllü olarak okula gelme, öğretmenini dikkatlice dinleme gibi.

17. Örneğin; Bilişsel alanla ilgili UDA’lar: İbrahim bölme işlemlerinde tek basamaklı bölme işlemleriyle giderek artan oranda çift basamaklı sayıları böler İbrahim cümleleri yazarken noktalama ve imla kurallarını doğru kullanır

18. Psiko-motor alanla ilgili UDA: İbrahim yardım almadan yemeğini kaşıkla/çatalla yiyebilir Duyuşsal alanla ilgili UDA: Ahmet oyun etkinliklerine gönüllü olarak katılmada isteklilik gösterir Hatice oyun kurallarına uymaya özen gösterir.

19. UDA’lar öğrencinin o anki yapabildiklerinden daha üst bir durumda olmalıdır. Ayrıca yıllık amaçlara öğrencinin gelişim hızına göre tekrar gözden geçirilerek ekleme yapılabilir ya da tekrar ifadeleri değiştirilebilir.

20. Kısa Dönemli Amaçlar Öğretimsel amaçlar olarak da ifade edilen kısa dönemli amaçlar (KDA) bireyin o anki performans düzeyi ile uzun dönemli amaçları arasında ölçülebilir, ara basamaklar olarak tanımlanır.

21. UDA’lar genel olmasına karşın KDA’lar daha özel ve ayrıntılıdır. Bu hedefler bireyin bulunduğu yerden uzun dönemli amaçlara nasıl ulaşılabilir sorusuna yanıt vermelidir. BEP de KDA’lar öğretim etkinliklerinin ve değerlendirme yöntemlerinin seçilmesine temel oluştururlar. Hedefler belirlendikten sonra öğretmenin içerik ve yöntem seçebileceğini ve tüm bunların da istenen amaca ulaşmada gerekli olduğunu belirtmektedirler.

22. Kısa dönemli amaçlar aşağıda belirtilen üç bölümden oluşmalıdır. Bunlar; • İstenilen performansın tanımlanmasını • İstenilen performansın hangi koşullar altında gerçekleşmesinin gerektiğini, • Kabul edilir performans için gerekli ölçütlerin sıralanmasını KDA’ lar eğitsel açıdan da anlamlı olmalı ve bireyin bütünsel gelişimine katkıda bulunmalıdır.

23. Kısa Dönemli Hedefleri Belirleme Kuralları Kısa dönemli hedefler bireyin gösterdiği son davranıştan başlamalı ve davranışsal açıdan yazılabilir olmalıdır. Davranışsal amaç ifadelerinin yazılmasında uygun eylemler seçmek gerekir. Uygun eylem ise, yoruma daha az olanak tanıyan açık ve gözlenebilir davranışlar olarak tanımlanır. Kısa dönem amaçların yazılmasında uygun olan ve olmayan eylemler listesi

24. Uygun eylemlerUygun olmayan Yazmak Bilme Çizmek Anlama Betimlemek Anlama Listelemek İsimlendirmek Dinleme Karşılaştırmak Beğenme Tanımak Hoşlanma Ayırt etmek Tanımlamak Ayırmak Eşleştirmek Saymak

25. Kısa Dönemli hedefler yapılacak işin hangi koşullar altında olacağını açıkça belirtmelidir. O davranışın nerede, ne zaman ve nasıl gerçekleştirilmesi beklendiği öğrenciye açıkça belirtilmelidir. Yani bu hedefi okuyan birisinin öğrencinin ne yapacağını açıkça bilmelidir. Örneğin, Zeynep bastonsuz merdivenleri 15 basamak çıkabilir.

26. Kısa dönemli hedefler bir performansın standardını da ortaya koymalıdır. Burada davranışın hızı, niteliği ve oluşu önemlidir. Davranış düzeyi için ölçütler oluşturulurken iki öğrenme türü dikkate alınmalıdır. Bunlar: mutlak ve bağıl öğrenmelerdir.

27. Mutlak öğrenme: bireyin ne kadar öğrendiği ile ilgilidir. Örneğin, bireyin tek saylarla toplama işlemini yapması gibi Bağıl öğrenmede ise, bireyin bir davranışı, kendi akranlarıyla karşılaştırıldığında ne kadar kazandığıdır. Bu öğrenme türünde norm genelde sınıf düzeyi ya da yaş düzeyi temel alınır. Örneğin birey spor etkinliklerinde minderde diğer arkadaşları gibi takla atar.

28. Kısa dönemli hedeflerin yazılmasında bir ölçüt koymakla beraber kabul edilebilir bir ifade ile de yapılması gerekir. Bunun için; 1. zaman sınırlarını belirlemek 2. kabul edilecek doğru davranış sayısını belirlemek 3. doğru cevap yüzdesini belirlemek 4. davranışta belirleyici öğeyi tanımlamak

29. Kısa dönemli hedeflere örnekler: Farklı ölçülerde dört nesne verildiğinde (koşul) öğrenci onları en küçükten en büyüğe doğru (davranışın tanımı) %75 oranında (performans ölçütü) yerleştirir. Hatice kendi adı ile çağrıldığında %90 oranında yüze bakar ve ve göz kontağı kurar. Kısa dönemli hedefler eğitimsel olarak anlamlı olmalıdır. Gereksinim duyulmayan davranışın verilmesi düşünülemez.

30. Örneğin, Türkçe dersinde öğrencilerin isim ve eylemleri ayırt etmesi beklenir. Cümlede geçen kelimelerin altını çizmek bir hedef olamaz. Ancak bu şöyle bir hedef halinde yazılabilir Ayşe verilen basit eylemleri yazılı cümlelerde %90 oranında doğru olarak kullanır.

31. Uygun olan durumlarda öğrencinin gelişim hızı da dikkate alınarak daha yüksek bilişsel düzeylerde pratik yapma olanağı sağlanmalıdır. Kısa dönemli hedeflerin geliştirilmesinde alan ve sıra tablosu ile beceri analizleri yapmak da yararlı olabilir.

32. Alan ve sıra tablosu kapsamlı bir biçimde oluşturulursa öğretimsel amaçların hazırlanmasında çok uygun araçlar olabilir. Bu tablo özel olarak belirlenmiş öğretim alanlarında becerilerin hiyerarşik tanımı olarak verilebilir. Alan öğretilecek beceriyi sıra ise becerideki sıralamayı ifade eder.

33. Örneğin, okuma ve yazma becerisi gibi. Yani iki ya da üç aylık bir bebeğin dil becerisini sergileyen bir birey için uygun kısa dönemli hedef 3-4 aylık çocuk için belirlenen becerilerden alınarak yapılır. Örneğin, eğer çocuktan sürekli konuşmacıyı takip etme becerisi oluşması bekleniyorsa buna uygun kısa dönemli hedef ‘Aile üyelerinin sözel ifadelerine tepki olarak ihsan 10 denemenin 8’inde konuşmacı ile göz kontağı kurar. Herhangi bir ölçüte ya da norma bağlı kalmadan kısa dönemli hedef belirlemek zaman kaybına yol açabilir.

34. Beceri Analizi Bu yöntem kısa dönemli hedeflerin belirlenmesinde kullanılan yöntemdir. Beceri analizi, bir süreci belirli bazı beceri ve parçalara bölerek bireyin daha kolay öğrenmesini amaçlayan yöntemdir. Beceri analizi bir bütünün kendisinden daha küçük parçalara ayrılabilmesine ve dikkatli bir sıralama yapılabilirse, öğrenme daha kolay gerçekleşir temeline dayanır. Örneğin, bireyin ayakkabısını çıkarma becerisi birkaç basamaktan oluşur. Bu basamaklar, elini ayakkabısının üzerine koyma, diğerlerini beraber yapalım….

35. Bir öğretim materyali seçiminde şu soruların cevaplanması önemlidir. Kısa dönemli hedeflere ulaşmak için öğrencinin nelere gereksinimi vardır, Öğrencinin nereden başlaması gerekir, Öğrencinin tercih ettiği öğrenme biçimi nedir: görsel mi işitsel mi yoksa her ikisiyle mi Öğrenciye en iyi bilgi vermenin yolu nedir, Öğretmen hangi araçları kullanarak daha etkili olacaktır, öğretmenin bilgi yeterliliği ve tercihi de göz önüne alınmalıdır

36. Materyaller öğrencinin bireysel farklılıklarına göre uygun mu, bazen hazır materyal kullanmak öğrenciye beklendik yönde yardımcı olamamaktadır, Materyaller öğrencinin yaş ve gelişim düzeyine göre hazırlanmış olup olmadığı, Materyallerin hedeflerle ilişikli olup olmadığı, Materyaller öğrencinin kendi öğrenme biçimi ile öğrenmesine imkan verip vermediği, Materyalin öğrenciyi öğrenmeye isteklendirip isteklendirmediği (güdelemeyip güdülemediği) soruları cevaplandırmalıdır.

37. BEP’İN İZLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ İzlemek, sistematik olarak uygulayıcılardan bilginin toplanması ve bu bilginin düzenli aralıklarla belirlenmiş olan amaçlarla karşılaştırılmasıdır. İzlemenin iki temel amacı vardır. Bunlar: • BEP’i uygulamakla yükümlü olan uzmanlara, kullandıkları yöntemlerde gerekli değişiklikleri yapmaları için sistematik olarak veri sağlamak, • BEP’in uygulanmasını, planlanmış programın etkinliğini ve uygunluğunu değerlendirmede kullanılacak verileri BEP komitesine sağlamak

38. BEP ekibi yılda en az bir kez öğrenci için değerlendirme yapması gerekir ve izleme işlevi yoluyla BEP ekibi, • Hedeflerin gerçekleşip gerçekleşmediğini • Uygulayıcıların sorumluluklarını yerine getirip getirmediğini • 3. Program değişikliklerinin belli bir bilgi birikimine dayalı yapılıp yapılmadığını belirtir.

39. Değerlendirmede şu sorular çok önemli: • Çocuk BEP aracılığıyla iyi bir gelişme gösteriyor mu, • Ekip BEP’i uygulamada yeterli mi? Eğer çocuk BEP’le yeterli gelişme gösteremiyorsa şu düzenlemelerin yeniden gözden geçirilmesi gerekir • Amaç belirlemede • Zaman sınırlamalarında • Stratejilerde • Yöntemlerde • Materyallerde • Kaynaklarda • Uygulayıcılarda • İzleme sistemlerinde

40. Eğer BEP’in uygulanmasında yeterlimi sorusuna cevap verilemeye çalışılıyorsa o zaman şu sorulara cevap verilmesi gerekir: • Ekip, planın gereklerini sağladı mı • Sorumluluklar yerine getirildi mi • Çocuk programlarda başarılı oldu mu • Ekipteki bireyler iyi düzeyde etkileşimde bulundular mı • Ulaşılan tüm kararların kaydı tutuldu mu • Yerleştirme kararı ne kadar uygun, değişmesi gereken herhangi bir şey var mı • Ne kadar süre geçti ve nereye varıldı • Görevlerden neler beklendiği herkes için açık mı • Ekibin amaçları tüm üyeler tarafından anlaşıldı mı?

41. Yard.Doç. Dr. Hakan SARI’nın seminer notlarından alınmıştır.