T.C. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü

1. T.C. Hacettepe ÜniversitesiEğitim FakültesiBilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü Ders: İnsan Bilgisayar Etkileşimi Ders Sorumlusu: Doç. Dr. Hakan TÜZÜN Arş. Gör. Sinan KESKİN Hazırlayanlar: Ferhat KONCA, H. Fethi KESİCİ, Fatma SAVAŞ, Yasemin KAHRAMAN, Fatma BAYDAR, Duygu DÖMEN, Merve KARACA Bahar Dönemi, Ankara, 2014

2. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Alanına Genel Bakış

3. İçindekiler • Giriş • İnsan Bilgisayar Etkileşimi (İBE) Nedir? • İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor? • İnsan Bilgisayar Etkileşiminde Dünyadaki ve Türkiye’deki Önemli Gelişmeler • İBE Neden Önemli? • İBE’nin Ana Bileşenleri • Kullanılabilirlik Mühendisliği (UsabilityEngineering) • Kaynakça

4. Giriş • Günümüzde, bilişim sistemleri her yerde, yaşamımızın her alanında bulunmaktadır. Fakat herkes bu teknolojiden yararlanamamaktaveya bu sistemleri kullanmakta zorluk çekmektedirler.

5. Giriş (2) Nedeni: • Sistemi tasarlayan yazılımcılar, tasarım sürecine son kullanıcıyı dahil etmemiş • Kullanılabilirlik çalışması yapılmamış • Üretilen yazılım, üretim sürecinde ve kullanıma sunulmadan önce gerçek kullanıcılarca test edilmemiş • Sadece tasarımcıların varsayımları ya da beğenileri üzerine kurulmuştur.

6. Giriş (3)* • 1970’lerde ortaya çıkıp, 1990’larda yaygınlaşan; yeni, disiplinler arası bir alan olan insan faktörü ve bu faktörün en popüler parçası İBE, bu tür sorunları en aza indirgemeye çalışmakta; mümkünse tamamen ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır.

7. Giriş (4) • İBE çalışmalarına katkı yapan temel alanlar: Bilgisayar Bilimleri Örgütsel Psikoloji Ergonomi İBE Yazılım Müh. Bilişsel Psikoloji Eğitim Grafik ve Endüstriyel Tasarım Sosyoloji Antropoloji

8. Giriş (5) • Üretilen teknolojiler her yaştan kullanıcıya hitap etmeli, tasarımlar kullanıcı dostu olmalıdır.

9. Giriş (6) Kullanılabilirliği yüksek olan ürünler; • Verimli, etkili ve memnun edicidir. • Kolay öğrenilir. • Uzun süre kullanımına ara verilse bile kısa sürede kullanımı hatırlanır. • Kullanıcıların hata yapmasına yol açmaz; olası hata durumlarında çözüm sunar.

10. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Nedir? İnsan Bilgisayar Etkileşimi (İBE) = Human Computer Interaction (HCI)

11. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Nedir? (2) • Etkileşimli (interactive) teknolojilerin tasarımı, geliştirilmesi, değerlendirilmesi ve uygulanması ile ilgilenen disiplinler arası bir çalışma alanıdır.

12. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Nedir? (3)* • İnsan Bilgisayar Etkileşimi çalışma alanı, insan ve bilgisayar arasındaki etkileşimi konu edinmesinden dolayı; insan davranışı, psikoloji, bilişsel bilimler, bilgisayar teknolojileri ve yazılım mühendisliği alanlarının yanında ergonomi, grafik ve endüstriyel tasarım, sosyoloji, antropoloji ve eğitim bilimleri gibi farklı disiplinlerle yakından ilişkilidir (Preece, 1994; Shneiderman, 1998).

13. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Nedir? (4) İBE’nin tek bir tanımı yoktur. İBE tanımının olmazsa olmaz 4boyutu vardır. Bunlar: • Disiplinlerarasıçalışması: Tek bir disipline bağlı değildir, pek çok disiplin, yaşanılan problemlerin çözümüne yönelik olarak katkı sağlar. • Kullanılabilirlik (usability): İBE’nin belki de en temel çalışma konularında bir tanesidir. Teknolojiyi nasıl daha kolay kullanılır hale getiririz, etkileşimi nasıl iyileştirebiliriz gibi konular üzerinde çalışır.

14. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Nedir? (5) • Tasarım: Kullanım ve işlevsellik açısından daha iyi ürünleri nasıl tasarlarız sorusunun cevabını arar. • Etki: Teknoloji insanların yaşamını nasıl etkiliyor, sorusunu anlamaya ve cevaplamaya çalışır.

15. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Nedir? (6) İBE’nin Farklı Görüş Açılarını Barındırması: Avantajdır! • İçerdiği/ uğraştığı problemler tek bir disiplin kapsamında çözülemeyecek karmaşıklıktadır. Sadece makine açısından ya da sadece psikolojik açıdan sorunlara bakmak uygun cevapları bulmak için yeterli değildir. Farklı disiplinlerden gelen bakış açıları, bu karmaşıklığı daha kolay çözebilir hale getirir.

16. İnsan Bilgisayar Etkileşimi Nedir? (7) Dezavantajdır! • Birden fazla görüş açısını barındırabilmek için İBE alanında çalışan kişilerin farklı disiplinler hakkında yeterli seviyede bilgi sahibi olmasını gerektirir. Bu durum kolaylıkla elde edilebilecek bir kazanım değildir.

17. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* İBE konusunda atılan adımlara genel bir bakış • 1945 Vannevar Bush Teorik analog bilgisayar fikri (MEMEX – MEMoryExtender – Bellek Genişletici) AtlanticMonthly Dergisinde yayınlanan “As We May Think – Düşündüğümüz Gibi” Makalesi. • BrianShackel, İBE Alanında önemli akademik çalışmaları başlatan kişi. 1959 yılında yayınlanan “Ergonomicsfor a computer – Bilgisayarın Ergonomisi” adlı makale konu ile ilgili ilk akademik yayın.

18. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (2) • Licklider tarafından 1960 yılında öne sürülen “Man – Computer Symbiosis / İnsan – Bilgisayar Bütünleşmesi” fikri. • LucySuchman’ın daha kullanılabilir bilgisayar sistemlerinin tasarımındansa, insanı anlayan sistemler gerekli olduğunu öne sürmesi.

19. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (3) • 1960’larda, DougEngelbart tarafından gerçekleştirilen “Augmenting Human Intellect - İnsan Zekasının Genişletilmesi” adlı çalışma. • Günümüzde Anlamsal Web (Semantic Web) gibi teknolojilerin gündeme gelmesi. • 1969 yılında “International Journal of Man – Machine Studies” adlı süreli bilimsel yayının kurulması.

20. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (4) • 1970’li yıllarda “kullanıcı dostu” (user – friendly) kavramı ortaya atılmıştır. • 1976 yılında NATO “man – computerinteraction” konulu bir çalıştay düzenlemiştir.

21. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (5) • Weinberg (ThePsychology of computerprogramming ) ve Shneiderman (Software psychology: Human factors in computerandinformationsystems) bu yıllarda konu ile ilgili alk kitaplarını yayınlamışlardır (Shackel , 1997) • 1982 yılında ACM, SIGCHI ve CHI konferanslarını başlatmıştır.

22. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (6) • 1980’lerin sonlarına gelindiğinde ise, İnsan Bilgisayar Etkileşimi alanında dört büyük akademik dergi yayın yapmaktadır. • 90’lı yılların sonlarına doğru, Cornegie Mellon Üniversitesi ve İndiana Üniversitesi gibi birçok üniversitede ilk İBE akademik programları başlatılması.

23. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (7) • 1945 yılında Vannevar Bush AtlanticMonthly Dergisinde yayınlanan “As We May Think” adlı makalesinde MEMEX – MEMoryExtender – Bellek Genişletici adlı makineden bahseder.

24. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (8) • Makalede makinenin insanın bilişsel sistemini nasıl desteklediği ve sadece insan bilgisayar değil aynı zamanda bu makine ile yapılan insan – insan arasındaki etkileşimi de gündeme getirmektedir.

25. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (9) • Makalede araştırmacılar tarihte çok ünlü olan Türk ok ve yayları konusunda araştırma yapmaktadırlar. • Araştırmacılar MEMex’in zengin kütüphanesi üzerinde gerekli bilgiye ulaşmaktadırlar.

26. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (10) • İngiltere’den BrianSchakel, İBE alanında görülen önemli akademik çalışmaları başlatan kişi olarak karşımıza çıkmaktadır. • Shackel’ in, Design dergisinde 1959 yılında yayınlanan “Ergonomicsfor a computer – Bilgisayar ergonomisi” adlı makalesi konu ile ilgili ilk akademik yayın olarak adlandırılabilir. (Shackel, 1997)

27. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (11) • Licklider tarafından 1960 yılında öne sürülen “Man-Computer Symbosis – insan bilgisayar bütünleşmesi” fikri ise hala hayata geçirilememiş devrimci fikirlerden biridir. • Licklider burada insanların bilgisayar ile olan etkileşiminin, insanlar arasındaki etkileşim gibi olmasının gerekli olduğunu söylemektedir.

28. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (12) • Benzer bir yaklaşım daha sonra LucySuchman tarafından da gündeme getirilmiştir. • Suchman, daha kullanılabilir bilgisayar sistemlerinin tasarımındansa, insanı anlayan sistemler geliştirilmesinin gerekli olduğunu öne sürmektedir.

29. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (13) • Son zamanlarda bilişim sistemlerinin geliştirilmesi sürecinde, daha yetenekli yapay zeka yaklaşımları kullanılarak yavaş yavaş bu konuda ilerlemeler sağlanmaktadır.

30. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (14) • 1960’lı yıllarda , DougEngelbart tarafından gerçekleştirilen “Augmenting Human Intellect “ adlı çalışma da bu alanda bir dönüm noktası niteliğindedir. • Engelbart’a göre gelecekteki bilgisayar sistemleri, insan belleğinin genişletilmesi görevini göreceklerdir.

31. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (15) • Günümüzde ise bunların yanı sıra, verinin sınıflandırılması problemine daha etkin çözümler geliştirmek amacıyla Anlamsal Web (Semantic Web) gibi teknolojiler üzerine çalışmalar yapılmaktadır.

32. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (16)

33. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (17) • Bu dönemlerde ilk endüstriyel İnsan Bilgisayar Etkileşimi Laboratuvarları kurulmaya başlanmıştır. • 1990’lı yıllarda web teknolojilerinin gelişmesiyle İBE çalışmaları önemini artırmış ve teknik / tasarımcı tasarımlar yerine kullanıcı merkezli tasarımlar önem kazanmıştır.

34. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (18) • Bu arada teknolojinin ve bilgisayarların sıradan insanların hayatlarına girmeleri nedeni ile günlük basında da kullanılabilirlik konusu gündeme gelmeye başlamıştır.

35. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (19) • Örneğin 29 nisan 1991 tarihli BusinessWeek dergisinin kapağı “Bu kahrolası cihazı çalıştıramıyorum” mesajı ile verilmiştir. • Bu yolla teknolojinin hayatımıza girdiği, ama kullanımda sorunlar olduğu haykırılmaktadır.

36. İBE’nin Kökleri Nereden Geliyor?* (20) • 90’ların sonlarına doğru Carnagie Mellon Üniversitesi ve Indiana Üniversitesi gibi birçok üniversitede ilk İBE akademik programları da başlatılmıştır. • Teknolojik ürünlerin tanıtımında son zamanların sık kullanılan sloganlarından birisi “kolay kullanılabilirlik” olmuştur.

37. İnsan Bilgisayar Etkileşiminde Önemli Gelişmeler • İnsan Bilgisayar Etkileşiminin En iyi ÖrneklerindenStephen Hawking

38. DünyadakiGelişmeler Stephen Hawking Kimdir? • Bir bilim insanı, • Fizikçi, evren bilimci, astronom, teorisyen, yazar. • 1942 doğumlu ve İngiliz, • 51 yıldır ALS hastası olan Stephen şu an sadece sağ yanak kaslarından birisini kullanabiliyor.

39. Dünyadaki Gelişmeler(2) • Peki Ya Hawking Nasıl İletişim Kuruyor?

40. Dünyadaki Gelişmeler (3) • Tekerlekli sandalyesine monte edilmiş özel tablet bilgisayarıyla. • Hawking’ in gözlüğüne monte edilmiş küçük bir alet yanak kasındaki hareketi kızılötesi yardımıyla bilgisayara aktarıyor.

41. Dünyadaki Gelişmeler (4) • Bilgisayarında Word plusinc tarafından yazılan EZ Keys programını kullanıyor. • EZ Keys kelime tahmini algoritması içeriyor. • Kızılötesi yardımıyla hareketler bilgisayardaki imleci hareket ettiriyor, Mouse tıklaması işlemlerini yapabiliyor ve kelime seçmesini sağlıyor. • Seçtiği kelimelerle oluşturduğu metin bir metin okuyucu(text-to-speech)tarafından seslendiriliyor.

42. Dünyadaki Gelişmeler(5) • Google Glass

43. Dünyadaki Gelişmeler (6) Google Glass Nedir? • Ona sizin gözlük şeklindeki kişisel asistanınız da diyebiliriz. • Siz söyleyin o dilediğiniz yapsın. • Android işletim sistemine sahiptir.

44. Dünyadaki Gelişmeler (7) • İşlevsellik olarak iPhone’dakiSiri’yebenzetebiliriz. • Portatif olması ve elleri kullanmaya gerek bırakmaması en albenili özellikleri arasında.

45. Dünyadaki Gelişmeler (8)

46. Dünyadaki Gelişmeler (9) Google Glass’ıdaha detaylı incelemek için bir infografik inceleyelim • http://www.droid-life.com/2013/04/09/this-is-how-google-glass-works-infographic/

47. Dünyadaki Gelişmeler (10) • Gözlüğün sağ yanında ses ve görüntü alıcılarının yanı sıra veri işleyicilerde yer alıyor. • Bu bölümde yapılan parmak hareketleri de işlem menüleri arasında geçiş yapmayı sağlıyor.

48. Dünyadaki Gelişmeler (11) Google Glass Nasıl Kullanılır? • "Okay Glass " anahtar kelimesi. • Anahtar kelimenin ardından ‘arama yap’, ‘mesaj gönder’, ‘adres tarifi al’, ‘fotoğraf çek’ gibi komutlar vererek dilediğiniz işlemi yapmasını sağlıyorsunuz.

49. Dünyadaki Gelişmeler (12) Google Glass’layapılan farklı çalışmalar ve işleyişi üzerine videolar • http://www.dvice.com/2013-8-20/video-controlling-drone-google-glass • http://www.dvice.com/2013-5-1/video-google-glass-how-shows-how-device-works • http://www.dvice.com/2013-8-21/video-interactive-augmented-reality-google-glass • http://www.dvice.com/2013-3-12/google-glass-will-have-its-own-library-voice-controlled-apps

50. Türkiye'deki Gelişmeler • Türkiye'deki ilk insan ve bilgisayar etkileşimi laboratuvarı 2006 yılında; ODTÜ Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığına bağlı olarak TÜBİTAK desteğiyle kurulmuştur.