Fonetyka akustyczna w badaniach nad językiem

1. Fonetyka akustyczna w badaniach nad językiem Ida Krzemińska-Albrycht Weronika Piotrowska

2. Plan • Podstawy fonetyki akustycznej • Sposób prowadzenia badań • Możliwe zastosowania: • badania dialektologiczne • badania polszczyzny poza granicami kraju, badania nad mową dzieci 4. Baza Mazak

3. Fonetyka akustyczna • Fonetyka akustyczna to dział fizyki obejmujący zjawiska związane z powstawaniem, propagacją i oddziaływaniem fal dźwiękowych. • Fale te powstają w wyniku pracy narządów mowy, które wprawiają w drgania cząsteczki powietrza.

4. Fonetyka akustyczna • Drgania wytwarzane przez wiązadła głosowe są w określonych częstotliwościach wzmacniane przez odpowiedni układ narządów mowy. • W konsekwencji na skutek rezonansu akustycznego dochodzi do koncentracji energii w niektórych pasmach częstotliwości.

5. Fonetyka akustyczna • Pasma częstotliwości, w których doszło do koncentracji energii, to formanty dźwięku. • W przypadku samogłosek zależności między kształtem kanału ustnego a częstotliwościami dwóch pierwszych formantów przedstawiają się następująco: • częstotliwość formantu pierwszego (F1) jest tym wyższa, im większy jest stopień otwarcia jamy ustnej. Należy się więc spodziewać niskich wartości przy głoskach tj. [i] czy [u], natomiast stosunkowo wysokich przy głosce [a], przy artykulacji której masa języka wypełnia dno jamy ustnej, nie zwężając jej szczególnie. • Jeśli zaś chodzi o częstotliwość formantu drugiego (F2), podnosi się ona w miarę przesuwania się masy języka ku wylotowi jamy ustnej. A zatem wartość F2 rośnie w kolejności [u], [o], [a], [e], [y], [i].

6. Fonetyka akustyczna Poszczególne samogłoski różnią się między sobą w sposób istotny częstotliwościami formantowymi, przede wszystkim wartościami dwóch pierwszych formantów. A zatem uzyskanie dzięki analizie fali głosowej wartości formantów F1 i F2 pozwala na obiektywną analizę materiału dźwiękowego.

7. Czworobok artykulacyjny

8. Analiza akustyczna • Bazuje na wiedzy o budowie akustycznej mowy ludzkiej. • Wykorzystuje: komputery, programy, sprzęt do nagrań.

9. Sprzęt • dyktafon pozwalający nagrywać w formacie Linear PCM z częstotliwością próbkowania 44 kHz (bliska oryginału, gdyż obejmuje cały zakres pasm częstotliwości słyszanych przez człowieka); • mikrofon – zaleca się, aby nie zbierał dźwięków otoczenia

10. Etapy badań akustycznych 1. nagranie w formacie WAV (bez kompresji) 2. segmentacja 3. analiza formantowa w programie PRAAT 4. przygotowanie tabel i wykresów 5. opis i wnioskowanie

11. Autorzy programu: Paul Boersma i David Weenink z Uniwersytetu Amsterdamskiego Program bezpłatny, można go pobrać ze strony Uniwersytetu PRAAT

12. Oscylogram i spektrogram • Oscylogram to wykres przedstawiający zapis przebiegu amplitudy drgań cząsteczek fal głosowych. • Spektrogram to wykres przedstawiający amplitudę drgań w każdej chwili (t) trwania dźwięku.

13. Metoda akustyczna • Dzięki wykorzystaniu dostępnych współcześnie narzędzi jest to obiektywna metoda badania struktury fonetycznej głosek. • Umożliwia uchwycenie zjawisk wykraczających poza percepcję ludzką. • Może być zastosowana do różnorakich studiów nad zasobem fonetycznym języka.

14. Badania dialektologiczne • Sytuacja gwar nie jest łatwa do określenia. • Wiadomo, że gwary współcześnie zanikają, na co wpływa kontakt z językiem ogólnym. • Dawniej kontekst badań był prostszy – w niektórych społecznościach mówiono tylko odmianą terytorialną języka.

15. Metody tradycyjne • odsłuch indywidualny (po II wojnie światowej) – badanie subiektywne; • odsłuch zespołowy (lata 60. XX w.) – badanie częściowo obiektywne. • Przewaga metody akustycznej polega na jej obiektywizmie, braku zależności od indywidualnej percepcji badacza.

16. Badanie gwary • analiza mowy 5 mieszkanek wsi Samoklęski (województwo lubelskie); • nagranie swobodnej wypowiedzi; • próba badawcza – po 20 wyrazów; • samogłoski w kontekście neutralnym – obustronne sąsiedztwo spółgłosek twardych i niesonornych

17. Samoklęski – lokalizacja źródło: maps.google.pl

18. Cel badania • porównanie mowy informatorek z polszczyzną ogólną • co modyfikuje „czystość” gwary: kontakt z językiem ogólnym, wykształcenie

19. Możliwe wyniki • wymowa będzie się mieścić w normach ogólnopolskich; • wymowa będzie się różnić od norm ogólnopolskich; • wymowa zwykle będzie się mieścić w normach ogólnopolskich, ale będą się zdarzać odchylenia

20. Wykres dla samogłoski [a] Akcentowana samogłoska [a] w porównaniu z normą dla [a], [o] i [e]

21. Samogłoska [a]

22. Badanie języka za granicą • analiza mowy pięciu Polek pochodzących z Białorusi • nagranie informatorek czytających listę wyrazów • próba badawcza – 50 wyrazów • samogłoski w kontekście neutralnym – obustronne sąsiedztwo spółgłosek twardych i niesonornych

23. Cel badania • porównanie mowy informatorek z polszczyzną w kraju oraz z językami białoruskim i rosyjskim • próba ustalenia, które wpływy są dominujące w idiolekcie badanych kobiet

24. Czworoboki artykulacyjne

25. Możliwe wyniki • samogłoski w mowie respondentek przynależą do zasobu fonetycznego języka polskiego • samogłoski pochodzą z repertuaru języków interferujących • rozchwianie artykulacji

26. Czworobok artykulacyjny – AK

27. Pola samogłoskowe – AK

28. Czworobok artykulacyjny – TS

29. Pola samogłoskowe – TS

30. Badania nad mową dzieci

31. Baza Mazak – merytorycznie • Akustyczna baza danych gwar mazowieckich; • 10 regionów na Mazowszu, przynajmniej 6 informatorów z każdego regionu; • 3 grupy wiekowe: 20-40, 40-60, 60-80 lat; • Kobiety i mężczyźni.

32. Podlasie i Suwalszczyzna Uwzględnieni zostaną wszyscy informatorzy z tych regionów; Przedmiotem badania będą samogłoski ustne zarówno akcentowane, jak i nieakcentowane. Możliwość porównania mowy ze względu na wiek, płeć, a także uwzględnienie wpływu sąsiednich języków obcych.

33. Baza Mazak – technicznie • Wyszukiwanie: • Konkretne zapytania, np. bab, kot • Poprzez określenie kontekstów: twardy, miękki, sonorny • Możliwość filtrowania: wiek, płeć, pochodzenie informatora... • Do rozwikłania: • baba, babcia [bapća] • czapka, copka • kiedy, kedy • ...