روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم بر اساس روش کتاب دکتر محمد علی لسانی فشارکی

2. روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم بر اساس روش کتاب دکتر محمد علی لسانی فشارکی

3. فصل اول : مرحله مقدماتی 1.انتخاب عنوان تحقیق موضوعی و کلید واژه های آن 2.آماده سازی اوراق اولیه تحقیق موضوعی 3.نگارش صفحه عنوان و ثبت گزارش آغاز تحقیق 4.تدارک فهرست آیات اصلی 5. تدارک فهرست سیاق ها 6.ثبت آمار و ارقام مربوط به کاربرد کلید واژه های موضوع مورد نظر در قرآن کریم

4. انتخاب عنوان تحقیق موضوعی و کلید واژه های آن • انتخاب عنوان مناسب نخستین مرحله و مهمترین مرحله تحقیق می باشد و اگر در انتخاب عنوان مناسب دقت نشود روند تحقیق با مشکل مواجه خواهد شد و به نتیجه مناسب نمی رسد. • ابتدا باید موضوع تحقیق به طور دقیق مشخص باشد و و هرچه جزئی تر باشد بهتر خواهد بود به عنوان مثال اگر می خواهیم درباره ساختمان در قرآن به تحقیق به پردازیم باید دیدگاهمان نسبت به این موضوع مشخص باشد زیرا در قرآن کریم لغاتی مانند بلد , قریه و مدینه در این رابطه هستند که هریک از زاویه خاص به این مسئله پرداخته اند . • پس شناخت صحیح موضوع مورد تحقیق از همه مراحل مهمتر است زیرا مراحل دیگر وابسته به این مرحله اند و نتیجه تحقیق نیز از این بخش متأثر می شود. • همه موضوعات در قرآن کریم قابل بررسی می باشند زیرا قرآن «تبیاناَ لکل شیء» است به شرط آن که محقق با موضوع تحقیق خود آشنائی داشته باشد . به عنوان مثال کسی که در رابطه با معماری تحقیق می کند ولی با این رشته آشنائی ندارد نمی تواند نتیجه خوبی از آن تحقیق داشته باشد.

5. حال پس از مشخص شدن عنوان تحقیق آن را با استفاده ازکتب لغت به عربی بر می گردانیم البته ممکن است عنوان خود عربی باشد که دیگر نیازی به این کار نیست. • حال دو حالت وجود دارد : • الف : عناوینی که مستقیما از قرآن دریافت می کنیم : اینها عناوینی هستند که از درون قرآن دریافت کرده ایم مانند شرح صدر . در این موارد راه ورود به قرآن و پیدا کردن کلید واژه راحت است. • ب : عناوینی که از خارج به قرآن عرضه می کنیم : اینها عناوینی هستند که به صورت موضوعی گاها برای ما مطرح می شوند و علاقمند می شویم تا نقطه نظر قرآن را نسبت به آن بدانیم . دراین موارد ممکن است برای کلید واژه نیاز به بررسی بیشتری نسبت به حالت قبل باشد زیرا موضوع از متن قرآن نیست مانند موضوع مهدویت. • در این موارد می توان از منابعی که در این موضوعات از آیات قرآن استفاده کرده اند استفاده کرد صرف نظر ازدیدگاه نویسنده , مانند کتب شهید مطهری , دکتر شریعتی و علامه طباطبائی و همچنین از احادیث نیز می توان استفاده کرد.

6. 2. آماده سازی اوراق اولیه تحقیق موضوعی • پس از پیدا شدن کلید واژه مورد نظر باید برای شروع کار قراردادهایی را بپزیریم که برای بهتر نتیجه دادن تحقیق لازمند. • قرار دادن تعدادی کاغذ یکسان برای تحقیق , این مسئله در صورت عدم رعایت موجب از بین رفتن انگیزه کافی برای ادامه تحقیق و سردگمی می شود تا جائی که حتی ممکن است فرد از ادامه دادن تحقیق دست بردارد . • بهتر است نوشته ها در یک طرف کاغذ نوشته شوند تا منظم تر باشند. • در حقیقت این مراحل به ظاهر جزئی سهم زیادی در بهتر پیش رفتن کار تحقیقی دارند .

7. 3. نگارش صفحه عنوان و ثبت گزارش آغاز تحقیق • در صفحه اول عنوان دقیق موضوع تحقیقمان را می نویسیم آنگاه مراحلی را که برای یافتن کلمه یا کلمات قرآنی مربوط به موضوع انجام داده ایم گزارش می کنیم • به عنوان نمونه : «محبت و عشق در قرآن» در این رابطه اولین کلمه ای به ذهنم رسید کلمه محبت و مشتقات «حب» بود . شکی نبود که کلید واژه این موضوع همین لغت حب است از این رو آیات مربوط را پیدا کردم و شروع به کار تحقیق نمودم ولی پس از گذشت چند ردیف احساس کردم این کلید واژه بیشتر به مسئله عرفان و سلوک قرآنی مربوط می شود تا محبت و عشق . مساله را با یکی از کارشناسان علوم قرآنی در میان گذاشتم و به اسن نتیجه رسیدم که در انتخاب کلمه کلیدی قدری عجله کرده ام . کلید واژه اصلی تحقیق من کلمه « وَد ّ» و « مودت » و مشتقات آن بوده است که در صفحات بعدی فهرست آیات مربوط به آن خواهد آمد.

8. 4. تدارک فهرست آیات اصلی (فهرست مرتب شده نشانی آیاتی که کلمه موضوع عینا و یا به صورت کلمات هم خانواده در آنها به کار رفته است) در این مرحله با مراجعه به کتاب «المعجم المفهرس» نشانی آیاتی را که کلمه یا کلمات موردنظرمان عینا و یا به صورت کلمات هم خانواده در آنها به کار رفته اند , روی یک کاغذ فرعی پیاده می کنیم و آیات را به ترتیب شماره سوره هایش از آخر به اول قرآن مرتب می کنیم حتی بهتر است در مواردی که دو یا چند آیه در یک سوره قرار دارد آنها را نیز از به ترتیب از آخر به اول سوره مرتب می کنیم . زیرا به این ترتیب به ترتیب نزول آیات پیشرفت می کنیم . اگر کلمات هم خانواده کلید واژه مورد نظر در قرآن زیاد باشند می توانیم از میان آنها برخی موارد که به موضوع نزدیکترندرا گزینش کنیم. پس از مرتب کردن آیات فهرست آنها را در صفحه دوم تحقیق می آوریم و یک شماره دریف از یک به یعد به این فهرست آیات که گرد آورده ایم می دهیم تا هریک از آیات شناسه خود را تا پایان تحقیق داشته باشند بنابراین فهرست آیات اصلی باید یه این صورت در بیاید :

9. در اینجا نمونه ای از فهرست آیات با کلید واژه عبرت آمده است:

10. 5. تدارک فهرست سیاق ها قرآن کریم بر حسب تعلیم پیامبر اکرم «ص» به 555 واحد موضوعی ( رکوعات یا سیاق های قرآنی ) تقسیم شده است . پس فهرست دیگری که باید تهیه کنیم فهرست شماره آیات ابتدا و انتهای سیاق ها می باشد . در این فهرست محدوده سیاق آیاتی را که در فهرست پیشین استخراج کرده ایم و نیز تعداد آیات هر سیاق را به صورتی که مشاهده می شود مشخص می کنیم که به صورت زیر خواهد بود : البته می توان این فهرست را از ابتدا به ضمیمه فهرست آیات اصلی در آوریم و هردو فهرست را به صورت یک فهرست تنظیم کنیم که به صورت زیر خواهد بود : فهرست رکوعات قرآن در صفحه 59 کتاب آمده است.

11. 6. ثبت آمار و ارقام مربوط به کاربرد کلید واژه ها در قرآن • دراین مرحله تعداد آیات هر فهرست و همچنین تعداد کلماتی را که در رابطه با موضوعمان در آیات سراسر قرآن به کار رفته است و نیز تعداد کل آیاتی را که با توجه به فهرست سیاق ها در تحقیق موضوعی مان بررسی خواهیم کرد ارائه می کنیم. • غالبا در این آمار ها نظم اعجاز آمیز قرآن به صورت شگغت انگیزی جلوه می کند . باید دقت کنیم هرگونه نظم و هماهنگی را که در این آمار ها مشاهده می کنیم ثبت نماییم. • نمونه ای از این مرحله به شرح زیر است : جنگ از دیدگاه قرآن : در هفده سوره قرآن سخن از قتال به میان آمده است و از میان 114 سوره قرآن سوره چهل و هفتم قتال نام دارد که پیش از سوره فتح قرار گرفته است . اگر بیادآوریم اولین جنگ رویارویی مسلمانان با کفار که به پیروزی معجره آسای مسلمانان پایان پذیرفته جنگ بدر است که در روز هفدهم رمضان سال دوم هجرت به وقوع پیوسته است .

12. فصل دوم : مرحله مفهوم یابی 1.نگارش متن کامل آیه 2.تلاوت مکرر آیه 3.بررسی مفاهیم آیه 4.یادداشت سوالات 5.بررسی مفاهیم آیه در سیاق آن 6.یادداشت نظم ها و هماهنگی ها 7.نکات تکمیلی 8.بازنگری سراسری مفاهیم بدست آمده 9.مراجعه به متون تفسیری

13. 1. نگارش متن کامل آیه اصلی با ذکر شماره ردیف و نشانی آن • اولین مرحله مفهوم یابی نوشتن آیه اصلی در بالای صفحه با ذکر شماره ردیف و نشانی دقیق آن . نیازی به علامت گزاری و نوشتن معنای آیه نیست. • مورد زیر به عنوان نمونه ای بر این امر از موضوع عبرت در قرآن می باشد : ردیف 1 26 نازعات 79 ان فی ذلک لعبره لمن یخشی 1- .................................................................................. 2- .................................................................................. 3- ..................................................................................

14. 2. تلاوت مکرر آیه تلاوت مکرر آیه به خاطر ماهیت قرائتی قرآن در یافتن مفهوم آیه به ما کمک می کند. 3. بررسی مفاهیم آیه پس از تلاوت آیه نکات , اشارات و پیام هایی را که از آن برداشت کرده ایم را با شماره زیر آیه اصلی یادداشت می کنیم . نمونه بررسی مفاهیم آیه در موضوع عبرت : ردیف 1 26 نازعات 79 ان فی ذلک لعبره لمن یخشی 1- این عبرت از عهده همگان بر نمی آید (لمن یخشی). 2- فقط افراد خاص اهل عبرتند (لمن یخشی). 3- چرا دیگران نمی توانند این عبرت را دریابند. 4- مراد از «ذلک» چیست ؟ ...........................................................

15. 4. یادداشت سوالات ضمن بررسی و دقت در مفاهیم آیه هرگاه سوالی مطرح شد در همان جا با شماره ای جداگانه در ردیف مفاهیم یادداشت می کنیم. 5. بررسی مفاهیم آیه در سیاق ها ابتدا آیات بعد از آیه اصلی را مورد بررسی قرار می دهیم و سپس آیات قبل از آیه اصلی . سیاق آیه آیه اصلی نسبت کلمه موضوع , آیه اصلی و سیاق آیه با یکدیگر کلمه موضوع

16. 6. یادداشت نظم ها و هماهنگی ها در سراسر تحقیق نظم ها و هماهنگی هایی را که از هر نظر میان آیات قرآنی می بینیم همه را یک به یک یادداشت می کنیم . این نظم ها می توانند از هر جهت مدنظر قرار گیرند اگر چه از جهاتی مانند موارد جدول زیر : • نظم پایانی آیات • نظم تعداد و شماره آیات • نظم تعداد فرازهای آیات • نظم موقعیت کلید واژه در آیه اصلی • نظم مو قعیت آیه اصلی در سیاق • نظم موقعیت سیاق در سوره • نظم موقعیت سوره در قرآن • نظم موضوعات جنبی مطرح شده در کنار موضوع اصلی

17. 7. نکات تکمیلی • به خاطر سپاری مفاهیم و سوالات • از بر کردن آیات اصلی • دست نزدن به دستنویس های تحقیق • 8. بازنگری سراسری مفاهیم • اضافه کردن مفاهیم تازه • تکمیل مفاهیم ناقص • بازنگری در علائم نوشتاری • تفکیک مفاهیم درست از نادرست • ارجاع مفاهیم مختلف به یکدیگر • ارجاع سوالات و پاسخ ها به یکدیگر • 9. مراجعه به متون تفسیری • پس از پایان کار تحقیق مقایسه یافته های تحقیق با تفاسیر دیگر ضریب اطمینان و اعتماد به صحت مطالب تحقیق را بالا می برد .

18. منابع : • فرهنگ معاصر عربی – فارسی . آذرنوش , آذرتاش . تهران : نشر نی , چاپ اول 1379 ش . • معجم مقاییس اللغه . ابن فارس , احمد . تحقیق : عبدالاسلام محمد هارون . قم : دارالکتب العلمیه. • معجم مفردات الفاظ القرآن . راغب اصفهانی , ابوالقاسم حسین بن محمد . تحقیق : ندیم مرعشلی . دارالکتاب عربی. • المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم . عبدالباقی , محمد فواد . تهران : انتشارات اسلامی , چاپ اول 1372 ش. • التحقیق فی کلمات القرآن الکریم . مصطفوی , حسن . انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی . چاپ اول 1416 ق.

19. والسلام