Boshlang’ich sinf o’qish dars larida o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish usullari

1. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI Boshlang’ich sinf o’qish darslarida o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish usullari ANDIJON VILOYATI PEDAGOG KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI Ma’ruzachi: S.Boltaboyeva 2 soat amaliy Andijon – 2012 y.

2. Maqsad: Tinglovchilarga mavzu haqida to’la ma’lumot berish. REJA Ko’rgazma: Mavzuga oid ko’rgazmalar, tarqatma materiallar. Kutilayotgan natija: O’qish darslarining sifat va samaradorligini oshirish, og’zaki nutqqa e’tibor berish. Tayanch iboralar: Janr, analitik, sintetik, avtomatlashgan. O’qish darsiga qo’yilgan talablar. O’qish darsining mazmuni va vazifalari Yaxshi o’qish malakasining sifatlari va ularni takomillashtirish yo’llari. Janr xususiyatlariga ko’ra o’qish darsi turlari.

3. O’QISH DARSIGA QO’YILGAN TALABLAR • O’quvchilarning ongli, to’g’ri, ifodali, tez va ichdan o’qish malakalarini shakllantirish. • Turli janrdagi asarlar (ertak, hikoya, she’r, masal, topishmoq, maqol) larni farqlash, qatnashuvchilarning hatti-harakatlari maqsadini anglash, voqea-hodisalarning sabab-natijali bog’lanish mohiyatini tushunishga o’rgatish. • Badiiy asar g’oyasi va syujetining to’g’ri idrok etirishini ta’minlash. • Badiiy matnlardagi tasviriy vositalarni o’zlashtirishni ta’minlash: og’zaki bog’lanishli nutqni o’stirish, qayta hikoyalash malakalarini shakllantirish, kitobga havasini kuchaytirish. • Badiiy asar mazmuni va g’oyasi asosida o’quvchilarning fikrlash darajasini o’stirish: ularni yuksak axloqiy ruhda (to’g’rilik, halollik, kamtarlik, samimiylik, fidoiylik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, mardlik ruhida) tarbiyalash.

4. O’qish darslarining mazmuni vazifalari. O’qish darsi o’quvchilar fikrini va nutqini o’stirish, ta’lim-tarbiyani amalgam oshirish hamda o’quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi hususiyatlari bilan boshqa o’quv predmetlari orasida aloqada o’rin tutadi. O’qish darslarida berilgan mavzularning ketma-ketligi sinfdan-sinfga ko’chish bilan chuqurlashtirilib boriladi. O’qish darslarida ta’lim-tarbiya vazifalari o’quvchilarga bilim-ko’nikmalarning ma’lum kompleksini egallatishni, komil insonni shaxsiy sifatlarini shakillantirish bilan bog’lab amalgam oshiriladi. O’qish darslarda berilgan Vatan haqidagi mavzularda Vatan - bu er, suv, o’rmon, tog’, dalagina emas, balki avvallo o’z mehnati bilan el boyligiga boylik qo’shuvchi, xushchaqchaq, erkin hayot yaratuvchi o’z kuci va hayotini ayamasdan dushmanlardan ona yerini himoya qiluvchi kishilar xalq ekanini tushunishga erishadilar. Tabiat va kishilar mehnati haqidagi yuksak badiiy asarlarni o’qib taxlil qilish bilan bolalar o’z bilimlarini borliq haqidagi yangi ma’lumotlar bilan boyitadilar, ularda tabiatga muhabbat tarbiyalanadi, ular tabiat boyliklariga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga odatlanadilar.

5. Vatan posbonlari, o’tmishni o’rganish burchimiz bo’limiga oid materiallar o’quvchilarni juda ko’p voqea-hodisalar bilan tanishtiradilar. Vatanimiz qaxramonlari, vatan posbonlarining kuch-qudrati haqida bilimga ega bo’ladilar va vatanga bo’lgan sadoqati, muhabbati ortadi. Jaloliddin Manguberdi va Shiroqdek qo’rqmas, botir bo’lib yetishishga undaydi. O’quvchilarni axloqiy va estetik tarbiyalash “Go’zal fazilat-inson husni” mavzusida boy materiallar berilgan. Bolaga quruq nasihat qilish emas, balki ma’lum fazilatlarni keltirib chiqaradigan aniq hayotiy vaziyat yaratish hal qiluvchi tasir ko’rsatadi. Badiiy adabiyot o’quvchilarga kuchli tasir etadi, ularda qatnashuvchi shaxslardan biri tomonida turib voqealarga ishtirok etish xoxishini uyg’otadi. Asarni o’qish va taxlil qilish o’quvchilarda qatnashuvchilarning hatti-harakatini ijobiy va salbiy tomondan baholash ko’nikmasini shakllantirishga, shaxs sifatida uning o’sishiga yordam beradi. Shunday qilib o’qish darslarining ta’lim-tabiyaviy ahamiyati bir-biri bilan uzviy bog’langan.

6. Sinfda o’qish darslarining vazifasi quyidagilar: • O’qish malakasini takomillashtirish. O’quvchilarda ya’ni o’qish sifatlari: to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish malakalarini shakllantirish. • Bolalarda kitobga muhabbat uyg’otish, kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimni olishga o’rgatish, ya’ni kitobni sevuvchi, kitob bilan ishlashni biladigan chuqur fikrlovchi sermulohaza kitobxonlarni yetishtirish. • O’quvchilarda atrof muhit haqidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirish. • O’quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan va mehnatga muhabbat ruhida tabiyalash. • O’quvchilar nutqi (asosan og’zaki nutqi)ni va tafakkurini o’stirish. • Adabiy tasavvur elementlarini shakllantirish.

7. Yaxshi o’qish malakasining sifatlari tez to’g’ri ongli ifodali O’qish malakasini takomillashtirish deganda esa o’quvchilarda o’qish malakasini shakllantirish tushuniladi. O’qish sifatlari bir-biri bilan o’zaro uzviy bog’liq bo’lib, ongli o’qish asosiy hisoblanadi: o’quvchi tez o’qisa-yu, anglab o’qimasa, o’zi ham, boshqalar ham tekst mazmunini tushunmaydi; to’g’ri o’qish ham ongli o’qishga xizmat qiladi: to’g’ri, tez va ongli o’qish ifodali o’qishning asosi hisoblanadi. Yaxshi o’qish malakasini egallash maktabda o’qitiladigan barcha predmetlardan muvoffaqiyatli o’qishni muhim sharti hisoblanadi. O’qish faoliyatining asosiy turi bo’lib, O’quvchilarni g’oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutq jihatidan rivojlantirish uchun katta imkoniyat yaratadi. Bular o’qish malakasini o’stirish va takomillashtirish ustida muntazam va maqsadga muvofiq ishlash zarurligini ta’kidlaydi. O’qish malakasi murakkab malaka bo’lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi.

8. Psixolog T.G.Egorov o’zining “Bolalarni o’qishga o’rgatish psixologiyasi bo’yicha ocherklar” asarida o’qish malakasini shakllantirish jarayonini uch bosqichga bo’ladi: I bosqich II bosqich III bosqich analitik sintetik avtomatlashgan Bu bosqich savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi: bunda so’zni bo’g’in-xarf tomonidan taxlil qilish va bo’g’inlab o’qish malakasi shakllantiriladi. Ushbu bosqich uchun so’zni sidirg’a o’qish xarakterlidir: Bunda so’zni ko’rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so’z ma’nosini anglansh bilan asosan mos keladi. O’qish so’z ma’nosini idrok qilish bilan birga amalga oshadi. O’quvchilar sintetik o’qishga 3-sinfda o’tadilar. Keyingi yillarda o’qish avtomatlasha boradi. O’qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish ya’ni o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltirilsin.

9. TO’G’RI O’QISH. To’g’ri o’qish deganda xato qilmasdan, yangilanmasdan o’qish tushuniladi, ya’ni to’g’ri o’qish so’zning tovush-harf tarkibini, grammatik formasini buzmasdan, so’zdagi biror tovush yoki bo’g’inni tushurib qoldirmay, ortiqcha tovush yo bo’g’in qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay aniq talaffuz qilib, so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qishdir. To’g’ri o’qish so’zning uzun-qisqaligiga o’quvchining so’z bilan qanchalik tanishligi va uning leksik ma’nosini qanchalik bilishiga, so’zning bo’g’in va morfemik tarkibiga ham bog’liq. O’quvchilar ko’pincha ma’nosini tushunmaydigan so’zlarni o’qishda xatoga yo’l qo’ldilar. Undosh tovush so’znini o’rtasida va oxirida kelgan (yoqin bo’g’inli) so’zni o’qishda qiylanadilar. Xato o’qishning oldini olish uchun: • Tekistni o’qishdan oldin uning mazmunini, tushunishni qiyinlashtiradigan so’zlarning leksik ma’nosini tushuntirish. • O’qilishi qiyin bo’g’inli yoki morffemik tarkibli so’zlarni tekistni o’qishan oldin bo’g’inlab o’qitish: • Vazifalarni tushunarli qilib topshirish orqali darsda tekistni diqqat-e’tibor bilan o’qish uchun sharoit yaratish. • Oldin tekistni ichda o’qish. • Tekstt mazmunini tushunish va ovoz chiqarib o’qishga tayyorlanish maqsadida, O’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, ularning o’qishini muntazam teksthirib turish. • Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to’g’ri tuzatish, masalan o’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani noto’g’ri o’qisa, o’quvchini o’qishdan to’xtamasdan xatoni to’g’rilash mumkin: xato o’qish bilan gapning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usuludan foydalaniladi o’qilgan, tekstt mazmuni yuzasidan savol beriladi, o’quvchi qo’yilgan savolga javob berish uchun gapni ehtibor bilan qayta o’qiydi.

10. TEZ O’QISH. Tez o’qish normal tezlikda o’qish demakdir. Normal tezlikda o’qish tekist mazmunini tushunishni, o’qishning ongliligini ta’minlaydi. Juda tez o’qish yoki o’ta sekin o’qish tekist mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi. O’qish tezlgi barminutda o’qshadigan so’zlar soni bilan belilanadi. prorammaga asosan o’qish tezligi. 1-sinf oxirida minutiga – 30 – 40 so’zga 2-sinf oxirida - 60 – 70 so’zga 3-sinf oxirida - 70 – 90 so’zga 4-sinf oxirida - 90-120 so’zga O’qish tezligi uch yil davomida to’g’ri va ongli o’qish bilan bog’liq xolda asta ortib boradi. O’qish tezligini teksthirganda O’qituvchi o’qiladigan materialning xarakterini, ya’ni g’oyaviy-tematik murakkabligini, so’z va gaplarning tuzilishini, ularning bolalar nutqida qaydaraja ishlatilishni, shuningdek o’qishning to’g’ri va ongli bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilarning o’qish yezligini bir xillikka keltirish uchun ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish bilan erishiladi. O’qish tezligi ortishiga avvalo, O’quvchilarning o’qishga qizqishi, xohishi yordam beradi. Bundan tashqari dialogni ikki o’quvchi o’qitish, tekstt qismlarini navbat bilan o’qitishdan foydalanish ham o’qish tezligini oshiradi. ONGLI O’QISH. Ongli o’qish ya’ni o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o’qish o’qilgan tekistning aniq mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishni, obrazlarini va badiiy vositalarning rolini tushunib o’qish, shuningdek, asarda asvirlangan voqea-hodisalarga o’z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o’qish, o’z navbatida, O’quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so’zning leksin ma’nosini, gapda so’zlarning o’zaro bog’lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog’liq. Hozirda ongli o’qish termini ikki ma’noda: birinchidan, o’qish texnikasi, ikinchidan, o’qish sifatlaridan biri mahnosida qo’llaniladi. Teksttni ongli o’qish uchun O’quvchilar o’qish texnikasini egallagan bo’lishlari va o’qish jarayonida qiynalmasligi, normal tezlikda o’qish talab qilinadi. Ular teksttni ongli o’qishlari uchun tekstt mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. SHunday qilib, ongli o’qishning muhim sharti asarning qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi.

11. IFODALI O’QISH. Ifodali o’qish intonatsiya yordamida asarning g’oyasi va jozibasini to’g’ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. “Ifodali o’qish adabiyotning konkret va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir” deb ta’kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova. Demak, Ifodali o’qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emotsionalligini intonatsiya orqali O’quvchilarga ko’rgazmali qilib ko’rsatishdir. Ifodali o’qishning asosiy printsipi o’qiladigan asar g’oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir. Intonatsiya og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari (urg’u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-balandligi)ning yig’indisidir. O’quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: • Nutq jarayonida nafas olishdan foydalana bilish (nafasni taqsimlay bilish). • Har bir tovushning to’g’ri artikulyatsiyasi va aniq diktsiya (burro gapirish) malakasini egallash. • Adabiy talaffuz normalarini egallash. Bu shartlar faqat o’qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. Ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog’lanadi. Shuning uchun O’qituvchi bolalarni ifodali nutqqa o’rgatayotganda o’z nafaslarini boshqara olish va ovozdan to’g’ri foydalanishga o’rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-past, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsiz xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Ifodali o’qishga o’rgatishda O’quvchilar pauza va logik urg’u bilan ham tanishtiriladi.

12. Ifodali o’qishga tayyorlanish 3 bosqichga bo’linadi. • Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashga shaxslarini xat-xarakatini taxlil qilish, asarning g’oyasini belgilash, ya’ni asarning g’oyaviy-tematik, uning obrazlarini badiiy vositalar bilan yaxlit xolda tushunish. • Tekstti qayrida pauza qilishni, logik urg’uning o’rnini, o’qish tempini belgilab olish. • O’qishni mashq qilish. Avtor fikrini, uning tasvirlangan voqea xodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan bera olish uchun tekstni qayta o’qish. O’quvchilarda ifodali o’qish malakasini shakllantirish uchun asarni o’qituvchining ifodali o’qishi muxim axamiyatga ega. O'qish kitobidagi turli janrlarga xos bo’lgan badiiyasarlarni o'qish va ustida ishlash orqali o'quvchlarning borliq,vo’qelik haqidagi tasavvur tushunchalari kengayadi.

13. Kirish darslari Hikoya o'qish darslari Ilmiy-ommabop maqola о’qish darslari DARS TURLARI She’r o'qish darslari Umumlashti-ruvchi darslari Ertak o'qish darslari Masal o'qish darslari Boshlang’ich sinf o'qish kitobi darsligi turli bo’limlardan iborat bo’lib, janr xususiyatlariga ко'га dars turlari belgilanadi.

14. Boshlang’ich sinf o'qish kitobi darsligi turli bo’limlardan iborat bo’lib, janr xususiyatlariga ко'га dars belgilanadi • Kirish darslari. • Hikoya o'qish darslari • She’r o'qish darslari • Ertak o'qish darslari • Masal o'qish darslari • Ilmiy- omabop maqola о’qish darslari • Umumlashtiruvchi darslari.

15. К I R I S H D A R S L A R I Kirish darsi yangj bo'lim. Uning mavzusi, asosiy g’oyani о’rganishdan ko'zlangan maqsad haqida oqituvchinmg kirish so'zi. Masalan: 3 - sinfda "Ona bitta, vatan yagona" bo’limi kirish darsni quyidagicha boshlash mumkin: Vatan haqida tushuncha, vatan qaeyrdan boshlanadi, mustaqillik haqida mustaqillik ne'matlari, erishilgan yutuqlarimiz, Vatanimiz ramzlari, va Vatan haqida she’r, qo’shiqlar, vatanni sevish, tuprog'ni ko’z qorachig'iday asrash kabi g'oyalar atroflicha tushunladi.

16. HIKOYA O'QISH D A R S I . • O'quvchlarning darsga tayyorgarliklarini ko'rib chiqish. • O'quvchilarning uy vazifalarni qand bajarganilklarni hisobga olish, kamchiliklarini to'ldirish, umumlashtirish va baholash. • Darsda o'iganiladigan hikoya mavzusni va uni avtorini e’lon qilish. Avvalgi darslarda shu avtorning asari o'rganilgan bo’lsa eslatiladi, birinchi marta bo'lsa portireti ko'rsatilib, avtor haqida qisqacha ma’lumot beriladi. • Hikoya tekstti o'qituvchi tomonidan o'qilib mazmuni tushuntiriladi (3-4sinfda o'quvchilar o'qiydilar). • Lug'at ishi notanish so'zlaraing ma’nosi tushuntiriladi. • Hikoya yuzasidan suhbat • Qayta hikoyalash • Hikoya yuzasidan o’quvchilar fikrini to'ldirish,umumlashtirish. • Uy vazifasini tushuntirish.

17. SHE’R O’QISH DARSLARI "O'qish kitobi darsliklarida berilgan she’rlar epik va lirikusulda berilgan. Epik she'rda voqea - xodisalar hikoya qilinadi, lirik she’rda kishilarning his-tuyg'ulari hamda hayajonlari ifodalanadi. Epik she'rniag mazinuni ustida ishlashga etibor berilsa, lirik shr'rni ifodali o'qish va yod olinadi.

18. ERTAK O’QISH DARSI O'quvchilar ertak o’qishga juda qiziqadi, chunki ertak sodda, ravon tilda yoziladi. Ertak oxirida qahramonlar murod -maqsadlariga yetadilar. Ertaklai 2 xil yo’l bilan boshlanadi. 1. Bir bor ekan, bir yo'q ekanqadim zamonda bir boy bo’lgan ekan. 2. Bor ekanda yo’q ekan, och ekanda to’q ekan, bo’ri bo’kovul ekan, tulki yasavul, ekan qarg'a qaqimchi ekan …. …. … Ertaklar janr hususiyatlariga ko’ra turlicha beriladi. She’riy ertaklar ko'proq ifodali o'qiladi hikoya tarzidagi ertaklar taqqoslash, tushuntirish usulida o’rganiladi, dialogli teksttlarni rollarga bo’lib o’qitiladi.

19. MASAL O’QISH DARSI Masal o'qish darsida inson hayoti va faoliyatidan olingan voqea xodisalar hayvonlar parandalar, hashoratlar va o’simliklar tmonidan ifodalanganligini o'quvchilar ongiga etkazish maxim o'rn tutadi. Masalda kishilar qatnashmaydi faqat qushlar, hayvonlar, parrandalar qatnashadi. Shuning uchun majoziy obraz deyiladi. Masal o'qish darsi ham ertak o'qish darsiga o'xshash holda olib boriladi.

20. ILMIY OMMABOP MAQOLA O’QISH Darslikda vatanimiz tarixiga oid, fan va texnikaning ravnaqi,kishilarning mehnat muvaffaqiyatlari va boshqa masalalarni yorituvchi ilmiy-ommabop maqolalar ham berilgan. Voqea xodisalar fakt va turli ommaviy tilda yoritiladi. UMUMLASHTIRUVCHI DARS Bu darsda o'quvchilar bilimi sistemaga solinadi, tasavvurlarini kengaytirish, o’rganilgan materialni taqqoslash bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. Umumlashtirivchi dars suhbat usulida olib boriladi va o’zlashtirishi past o’quvchilarga alohida e’tibor beriladi.

21. Foydalanilgan adabiyotlar 1. M.Yusupov O’qish va yozuv darslari samaradorligini oshirish Toshkent “O’qituvchi” 1994 yil 2. SaImomxo’jayev, A.Zununov Ifodali o’qish asoslari. Toshkent, 1978 yil 3. K.Jo’rayev Ifodali o’qish va hikoya qilish. Toshkent, 1968 yil 4.Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi. “Ta’lim taraqqiyoti” 7 maxsus son, Toshkent “Sharq”, 1999 yil 5.K.Qosimova Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi Toshkent, “O’qituvchi” -1985 yil

22. E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!