Ìîäóëü À.1: ÃÀÇÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÝÐÕǯÉ, ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ

1. Ìîäóëü À.1: ÃÀÇÐÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÝÐÕǯÉ, ÃÀÇÐÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ

2. Åðºíõèéçîðèëãî: ªì÷èéíàøèãëàëòûí, ýçýìøëèéíãàçàðáýë÷ýýðýýàøèãëàõ, õàìãààëàõ, ñàéæðóóëàõõóóëüýðõç¿éíìýäëýãòýéáîëãîõ. Äýäñýäýâ 1.1 Ãàçàðãýæþóâý?, ãàçðûíõàðèëöààíûýðõç¿éãýýðçîõèöóóëàгдäàã асуудлууд 1.1.1.Ãàçðûíòóõàéîéëãîëò À. Ãàçðûíòàëààðòàíäÿìàðîéëãîëòáàéäàãâý? Àëèâàà íýã àæ àõóé, ¿éëäâýðëýë ýðõëýëòèéí ¿íäýñ, ñóóðü íººö áàÿëàã íü ãàçàð áàéäàã. ßëàíãóÿà ÕÀÀ-í ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷ ìàë÷èä, òàðèàëàí÷èä, ôåðìåð¿¿äèéí õóâüä èë¿¿ õàìààðàëòàé ãýæ ¿çäýã. ¯¿íòýé òà á¿ãä ñàíàë íýãòýé áàéíà óó? Ìàë÷èí ãàçðûã àøèãëàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ, ÿìàð ÷ áîëîìæ áàéõã¿é áîë òà ìàë àæ àõóéã ýðõýëæàìüæèðãààãàà çàëãóóëæ ÷àäàõ óó? Ìàë÷èí á¿ðò áýë÷ýýðèéí ãàçðûã òºðèéí ÿìàð ÷ çîõèöóóëàëòã¿é äóðààðàà ºì÷èëæ, ýçýìøèæ, íààä çàõ íü àøèãëàõ õÿçãààðã¿é ýðõ îëãîâîë ÿìàð áàéäàë ¿¿ñýõ áîë? Èðãýí á¿ðò õîòûí ãàçàð íóòàã äýýð þó õ¿ññýíýý õààíà ÷ áàðüæ áàéãóóëàõ ýðõ îëãîæ, áóñàä ãàçàð, îé ìîä, ãàçàðò ñóóðèëñàí áàéãàëèéí áàÿëãèéã ãàçðûíõ íü õàìò äîòîîä ãàäààäûí èðãýí ÿëãàëã¿é ìºí ë ºì÷èëæ, ýçýìøèæ, àøèãëàäàã áàéâàë ÿìàð íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýõ áîë. Эндээс иргэд ба аж ахуйн нэгж төрийн хооронд үүсэх аливаа харилцааг зохицуулах òºðèéí ýðõ ìýäëèéí çîõèöóóëàëò çààâàë áàéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ìàðãàøã¿é íýã ë õàðèóëò áàéíà. Õýí ÷ ãàçàð íóòàã, ýõ îðíîî èéì áàéäàëòàé áàéëãàõûã õ¿ñýõã¿é. Ýðò áàëàð öàãò õ¿í çýðëýã ñ¿ðãýýðээ àìüäàð÷ áàéñàí ¿åä ë èíãýæ äóðààðàà ààøëàõ áîëîìæ áàéñàí áàéõ. Õàðèí õ¿í íèéãýìøèæ îëç àøèã õàéõààñ èë¿¿ õºäºëìºðëºæ ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòäýã áîëñîí öàãààñ ãàçàð íóòãèéí òºëºº òýìöýëäýæ ýõýëæýý. Ýíäýýñ ãàçàð ãýäýã íü õè÷íýýí ¿íýòýé ºì÷ õºðºí㺠áîëîõ íü òàíä òºñººëºãäºõ áèç. Һ𠿿ññýí öàãààñ ýõëýí ãàçàð õýìýýõ õýí á¿õíèé àâ÷ áîëîõ þì øèã áîäîãääîã, øóíàëûã õºäºëãºñºí áàÿëàãèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ ãýæ ÿíç á¿ðèéí àðãà õýðýãëýæ èðñýí. Òºð íü õóóëü áèé áîëãîæ àðä èðãýääýý áèåë¿¿ëýõèéã òóëãàí ýñ áèåë¿¿ëáýë õ¿÷ õýðýãëýäýã äàðàíãóéëëûí íýã çàãâàð. Ýíý çàãâàðò õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é çàõèðàãäàíà. Á¿õ óëñ îðíû ¯íäñýí õóóëüä ãàçðûí õàðèëöààã ÿàæ çîõèöóóëàõ òóõàé çààñíààð òóõàéí óëñûí áóñàä õóóëü çààâàë ò¿¿íòýéãýý íèéöýæ ãàðäàã àæ. Ãàçàð áîë çýðëýã àìüòàíä ÷, õ¿íä ÷ àìüäðàëûí ýõ ñóðâàëæ íü áàéäàã, ÿëãààòàé òàë íü õ¿í ò¿¿í äýýð ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýæ ÷àääàã áîëñîí ÿâäàë.

3. ªì÷ëºõ ¯ÍÄÑÝÍ ÝÐÕ • Õóäàëäàõ, õóäàëäàíàâàõ • Áýëýãëýõ • ªâ çàëãàìæëàõ • Ò¿ðýýñëýõ • Áàðüöààëàõ • Ñåðâèòóò • Óçóôðóêò ÄÀÃÀÂÀÐ ÝÐÕ 1.1.2. Ãàçðûíõàðèëöàà Газартай холбогдсон нийгэм, эдийн засаг, эрх зүйн бүхий л харилцааг газрын харилцаа гэнэ. Газрын харилцааг эрх зүйн агуулгаар нь улсын өмчийн газрын харилцаа, хувийн өмчийн газрын харилцаа гэж хувааж болно. Төрөл хэлбэрээр нь хот суурины, хөдөөгийн, зам шугам сүлжээний, тусгай хэрэгцээний, ойн сан бүхий газрын, усны сан бүхий газрын харилцаа гэж ангилдаг. Óëñûí ºì÷èéíãàçðûíõàðèëöààíü- ªì÷ëºõ- Ýçýìøèõ- Àøèãëàõ- Õàìãààëàõãýñýíõýëáýð¿¿äýýðòîäîðõîéëîãääîã. Õóâèéí ºì÷èéíõàðèëöàà

4. 1.1.3. Õóóëü ýðõ ç¿é, газрын харилцааг зохицуулж буй бүх хууль дүрэм журам А. Õóóëü ãýæ þó âý? õóóëü÷èëñàí àêò Õóóëü ãýæ òºðèéí õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëæ, íèéãìèéí àìüäðàëûí ¿íäñýí ãîë àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð òóñãàéëàí òîãòîîñîí îíöãîé æóðìûí äàãóó áàòëàí ãàðãàñàí õóóëü öààçûí äýýä õ¿÷èíòýé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé àêò þì. • 1996 îíû ñ¿¿ë÷ýýñýõëýíòºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýðàæàõóéíãàçàð, îðîíñóóöûãèðãýäýä ºì÷ë¿¿ëýõ, ýäèéíçàñãèéíøèíý÷ëýëèéãýð÷èìæ¿¿ëýõ, íèéãìèéãèë¿¿ àðä÷èëàõ ¿éëàæèëëàãààÿâóóëæýõýëñýíòýéõîëáîãäóóëàíòºðèéí ºì÷èéíãàçðûãèðãýääýýóðòóäààíõóãàöààãààðýçýìø¿¿ëýõ, ò¿¿íèéãòºëáºðòýéáîëãîõ, êàäàñòðûíá¿ðòãýë-çóðàãëàëõèéõ, òºðèéí ºì÷èéíçàðèìãàçðûãìîíãîëóëñûíèðãýääýý ºì÷ë¿¿ëýõýðõèéãíýýõçîðèëãîîðÌîíãîëóëñûíçàñãèéíãàçðààñãàçðûíõàðèëöààíûøèíýòãýëèéíáîäëîãûãáîëîâñðóóëæýõýëæýý. • Ýíý øèíýòãýëèéí áîäëîãûí õ¿ðýýíä Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëü áîëîí êàäàñòðûí çóðàãëàë áà ãàçðûí êàäàñòðûí òóõàé õóóëü áàòëàãäàæ, óã àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé îäîîãèéí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áîëîõ ”Ãàçðûí õàðèëöàà, ãåîäåçè çóðàã ç¿éí ãàçàð”-ûí íýã áîëîõ “Çàñãèéí ãàçðûí òîõèðóóëàã÷ àãåíòëàã-Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí àëáà”-ûã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí øèíýòãýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä 2002 îíä ìîíãîë óëñûí èðãýäýä “Ìîíãîë óëñûí èðãýäýä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé” õóóëèéã óëñûí èõ õóðëààñ áàòëàí ãàðãàñàí íü òîìîîõîí äýâøèë, îëîëò àìæèëò áîëæýý.

5. Õóóëüòîãòîîìæóóä: • . ¯íäñýíõóóëü • .Ñàëáàðõóóëü • . Îëîíóëñûíãýðýý • . Ýðõç¿éíáóñàäàêò • Ãàçðûí òóõàé õóóëü • ÌÓ-ûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü • Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëü • Êàäàñòðûí çóðàãëàë áà ãàçðûí êàäàñòðûí òóõàé õóóëü • Õîò áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëü • Èðãýíèé õóóëü • Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü • Áàéãàëü îð÷íû òóõàé áàãö õóóëèóä В. Ãàçðûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éн зохицуулалт Ãàçàðòàé õîëáîîòîé õóóëèéí íèéòëýã болон онцлог çîõèöóóëàëò Ìîíãîë óëñ ¿íäñýí õóóëü áîëîí ò¿¿íèé õ¿ðýýí äýõ áóñàä õóóëèóäààðàà ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëæ èðñýí. Ìîíãîë óëñûí òºðººñ áàðèìòàëæ áàéñàí õóóëü ýðõ ç¿éí àêò íü õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîòîé áàòëàãäàí øèíý÷ëýãäýí õýðýãæèí èðñýí áèëýý. Øèíý÷ëýãäýæ èðñýí áàéäàë íü ¿íäñýí õóóëüä ãàçðûí òàëààð îðóóëñàí ¿çýë áàðèìòëàëóóä íü äîîðõ áàéäëàà𠺺ð÷ëºãäºæ áàéñàí áàéíà. 1924 îíä áàòëàãäñàí àíõäóãààð ¿íäñýí õóóëüä ãàçðûã óëñûí ºì÷ àðä ò¿ìíèé õ¿ðòýýë áîëãîõûã àíõ óäàà çààí õóâèéí ºì÷ áàéãóóëæ ¿ë áîëíî ãýæýý. Ýíý ¿åä ãàçðûã àâ÷ ¿çýõýýñ èë¿¿ ÕÀÀ-í ãàçàð áýë÷ýýðèéí àøèãëàëòûã òîä çààí õîðøîî àæ ¿éëäâýð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà áýë÷ýýðèéã ¿íý òºëáºðã¿é, õóãàöààã¿é ýäëýõ áºãººä ãàäààäûí èðãýí õàðúÿàëàëã¿é õ¿í ò¿ðýýñýýð ýäëýõ òóõàé çààæýý. 1940 îíä áàòëàãäñàí ÁÍÌÀÓ-í 2-äàõü ¯Õ Á¿õ ãàçàð, îé ìîä, óñ, òýäãýýðèéí áàÿëàã óëñûí ºì÷ áºãººä àðä ò¿ìíèé õºðºí㺠ìºí ãýñýí íü àíõäóãààð ¯Õóóëèéí çààëòèéã õýâýýð áàòàëñàí áàéâ. 1960 îíûõóóëüä ºìíºõõóóëèéíçààëòûãõýâýýðáàòàëñàíûäýýðպ人 àæàõóéíãàçðûãíýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéä ¿íýòºëáºðã¿é, áàéíãàýäë¿¿ëíýãýæòîãòîîñîí. 1921îíîîñõîéøáàòëàãäàíãàðñàíõóóëèóäãàçðûã ¿íýòºëáºðã¿é, õóãàöààã¿é, áóöààíòîðäîíñàéæðóóëàëòõèéõíºõºíñýðãýýëòõèéõàðãàõýìæýýäóòìàã, ãàçàðòºðèéí ºì÷, àðäò¿ìíèéìýäýëäáàéñàíáîë 1990îíîîñõîéøçàõçýýëèéííèéãýìäáàòëàãäñàíõóóëüä ººðººð çààæ ºãñºíþì.

6. Газрын эрх зүйн зохицуулалтын арга Хэрэв газрûí ýðõ зүйн зохицуулах зүйл нь тодорхой төрлийн харилцаа байдаг áол зохицуулалтын арга нь уг харилцаанд хэрхэн яаж хандах, түүнийг ямар байдлаар тохируулах тухай асуудал болно. • Зөвшөөрөх - Ýíý àðãà íü òºðººñ ãàçàð ýçýìøèã÷, àøèãëàã÷äàä ýðõýëæ áîëîõ ¿éë àæèëëàãààíóóäûã çºâøººðºí áàòàëãààæóóëñàí õóóëü áîëîí õóóëü÷èëñàí àêò ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ áîëäîã. Æèøýý íü áýë÷ýýðèéí ãàçðûã áýë÷ýýðýýð àøèãëàõààñ ãàäíà áóñàä ÕÀÀ-í áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðüæ àøèãëàæ áîëíî ãýõ ìýò. • Зөвлөх - Òºð ýñâýë îëîí íèéò, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ ãàçàð ýçýìøèã÷ àøèãëàã÷äàä ãàçàð àøèãëàõ àðãà áàðèë, ýçýìøèõ, àøèãëàõ áîëîí áóñàä ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéí òàëààð ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíä íèéö¿¿ëýí çºâëºìæ ºãºõ àðãà þì. Àøèãëàæ áóé áýë÷ýýðýý óëèðëûí õóâààðüòàé àøèãëàõ ãýõ ìýò. • Заалт өгөх - Ãàçàð ýçýìøèã÷ àøèãëàã÷èä ãàçàð àøèãëàõ, ýçýìøèõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä õÿçãààð òàâüñàí çààëòóóäûã ºã÷ áîëíî. Æèøýý íü òóõàéí áýë÷ýýðò áàéæ áîëîõ ìàëûí òîî òîëãîéí õýìæýýã çààæ ºãºõ ãýõ ìýò. • Боломж өгөх - Ãàçàð ýçýìøèæ àøèãëàæ áóé ñóáüåêòýä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä òóñãàéëñàí áîëîí íèéòëýã áîëîìæ ºãºõ, ýñâýë ¿¿ðýã áèåë¿¿ëýõ àðãà áîëãîí áîëîìæ ºãºõ. • Тэгш эрхийг хангах - ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí çàð÷èìä òóëãóóðëàí òýãø ýðõýýð õàíãàãäàõ íü ãàçðûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éä ÷ òóñãàëàà îëæ áàéõ. • Давуу эрхийг хангах - Äàâóó ýðõèéã õàíãàíà ãýäýã íü ãàçðûí õàðèëöààíä îðîëöîæ áóé ñóáüåêò¿¿äýä òýäãýýðèéí ýðõëýõ àæ àõóé ãàçàð àøèãëàëòûí òºðºëòýé õàìààðàëòàéãààð òîäîðõîé òºðëèéí ãàçðóóäàä äàâóó ýðõèéã ýäë¿¿ëæ áîëîõ çàð÷èì þì. Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéã, òàðèàëàí÷èä òàðèàëàíãèéí ãàçðûã ãýõ ìýò • Ñîíãîí øàëãàðóóëàëò ÿâóóëàõ - Ñóáüåêò¿¿äèéí ýçýìøèõ, àøèãëàõ ñîíèðõîëûí äàâõöàë ºíäºðòýé, ýñâýë òóñãàéëñàí øààðäëàãà á¿õèé ãàçðóóäûã ýçýìøèã÷ àøèãëàã÷èéã ñîíãîí øàëãàðóóëàëòààð ñîíãîõ. • Äóóäëàãà õóäàëäàà ÿâóóëàõ - Íèéãýìä òóõàéí ãàçðûí ýðýëò ºíäºð áàéõ íºõöºëä àíõíû áóþó äîîä ¿íý òîãòîîí ¿íý õàÿëöóóëàõ õýëáýðýýð ãàçðûã ýçýìøèë àøèãëàëò ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõ. Эдгээр арга нь үндсэн арга боловч нийгмийн хөгжлийн явцад газрын харилцааны эрх зүйн зохицуóлалтын бусад аргыг сонгож буюу хослуулан хэрэглэж болно.

7. Газрын эрхзүйн харилцааны субьект ба обьект Ãàçðûíýðõç¿éíõàðèëöàà Ñóáüåêò Îáüåêò Òºð Ìîíãîëóëñûíá¿õãàçàð Èðãýí Èðãýí, àæàõóéííýãæ, áàéãóóëëàãàäîëãîãäñîíòîäîðõîéõýìæýýíèéãàçàð Àæàõóéííýãæ, áàéãóëëàãà

8. Ãàçðûíõàðèëöààíûîáüåêò, ñóáüåêòèéíòóõàé

9. Ã. Ãàçðûíõàðèëöààõàðèëöàíàäèëã¿éõºãæñºíóëñîðíóóäûíæèøýý Ãåðìàí Ãåðìàí óëñûí êàäàñòðûí àëáàíû òóõàé: Ãàçðûí áàéð ç¿éí çóðàãëàë, ãàçàð ºì÷ëºã÷ ýçýìøèã÷èéí ýçýìøèõ ãàçðûí õèë õÿçãààðûã òîäîðõîéëîõ àæëûã ã¿éöýòãýíý. Êàäàñòðûí àëáàíû ãîë ¿¿ðýã íü ãàçðûí òàëáàéí çóðàãëàëûã òºëºâëºæ õàðóóëàõàä îðøäîã. Êàäàñòðûí àëáàíû ¿¿ä õ¿í á¿ðò íýýëòòýé áàéõ ¸ñòîé. Ãýõäýý ãàçðûí ºì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷ ýñâýë ãàçðûí õóðààìæ ãýõ ìýò íàðèéí ìýäýýëë¿¿äèéã ºãºõã¿é. Êàäàñòðûí àëáà íü õîòûí çàõèðãàà ýñâýë îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíä õàðüÿàëàãääàã áàéíà. Ãåðìàí óëñûí ãàçðûí á¿ðòãýëèéí òóõàé: Ãàçðûí á¿ðòãýë íü ãàçðûí á¿ðòãýëèéí æóðìûí äàãóó ÿâàãäàíà. Ãàçðûí á¿ðòãýëèéã îðîí íóòãèéí ãàçðûí àëáà çîõèîí áàéãóóëíà. Ãàçðûí á¿ðòãýë íü àøèã ñîíèðõëûí äàãóó ãàçðûã õóóëèéí äàãóó ºì÷ áîëãîõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëäàã. Á¿ðòãýëèéã çàð÷ìûí äàãóó òóñãàé äýâòýð äýýð õèéõ áºãººä íýãæ òàëáàð á¿ð íü ýçýøèã÷èéí íýð ðåãèñòðèéí äóãààð çýðýã õîëáîãäîõ ìýäýýëë¿¿äèéí õàìò á¿ðòãýëèéí äýâòðèéí íýã õóóäàñ äýýð á¿ðòãýãäýíý. Á¿ðòãýëèéí ýðõèéí áè÷èã íü õàòóó òîãòîîñîí æóðàì íºõöëèéí äàãóó õèéãäýõ áºãººä õýðýâ õ¿ñýëò ãàðãàã÷ íü ººð÷ëºëò õèéëãýõèéã õ¿ñâýë á¿ðòãýë äýýð ë ººð÷ëºëòèéã õèéíý. Õ¿ñýëò á¿ð íîòàðèàòèàð áàòëàãäñàí áàéõ ¸ñòîé. Á¿ðòãýëèéí ýðõèéí áè÷èãò õýä õýäýí äàðààëàë áàéäàã. • Ãàçðûã õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ýòãýýä áîëãîõ • Ãàçàð ýçýìøèã÷èéã õóóëèéí äàãóó ýçýìøèõ ýðõòýé áîëãîõ • Ãàçàð ýçýìøèæ áàéãàà ýòãýýäýä òóõàéí ãàçðûí õèë õÿçãààðûã ÿã çºâ òîäîðõîé ãàðãàæ ºãºí õóóëèàð çºâ øóäàðãààð ýçýìøèõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ

10. Øâåä Øâåä óëñûí õóóëèéí ãàçàð ºì÷ëºëèéí á¿ðòãýëèéí òóõàé: • 1. ¯ë õºäëºõ õºðºíãèéã íàñàí òóðøäàà ºì÷ëºõ ýðõèéã îëæ àâñàí ýòãýýä íü õóóëüä çààñàí õóãàöààíû äîòîð ãàçàð ºì÷ëºëèéí á¿ðòãýëèéã õèéëãýíý. Õýðýâ òóõàéí õîñ õàìòðàí àìüäðàã÷èéí ãýðëýëòèéí ºì÷èíä õóâèàðëàãäñàí ãàçðûã ºìíº íü ººð õîñóóä ºì÷èëæ ýçýìøèæ áàéñàí áîë ýíý ãàçðûã á¿ðòãýõ áîëîìæã¿é. • 2. ªì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷èéí á¿ðòãýë íü ýçýìøèõ áàðèìò áè÷èã áýëýí áîëñíîîñ õîéø 3 ñàðûí õóãàöààíä øèéäýãäýíý. Ýíý õóãàöàà íü äîîðõ ¿åýñ ýõëýí òîîöîãäîíî. • - Ýçýìøèõ àñóóäàë á¿ðýí ã¿éöýä øèéäâýðëýãäñýí ¿åä (àëáàí ¸ñíû çºâøººðºë îëãîãäñîí, ÿìàð íýã íºõöºë áàéäëààñ õàìààðàëã¿é áîëñîí áàéõ) • - ªì÷ á¿ðýí øèëæèãäñýí ¿åä (íàñ áàðñàí õ¿íýýñ ºì÷ øèëæñýí áàéõ) • - Ãàçàð õºðºíãèéí á¿ðòãýëä îðñîí ¿åýñ • - Òóõàéí ãàçàð õóóëèéí äàãóó ºâ õºðºí㺠íü áîëñîí ¿åýñ • - Ãàçðûí òàëààðõ àëèâàà ìàðãààí,ø¿¿õ àæèëëàãàà äóóññàí ¿åýñ • Õýðýâ ãàçàð ýçýìøèã÷ýýð á¿ðòã¿¿ëýã÷ íü òóõàéí õóãàöààíä áè÷èã áàðèìòàà á¿ðä¿¿ëýýã¿é áîë ãàçðûí á¿ðòãýëèéí àëáàíààñ òîðãóóëü îíîãäóóëæ áîëíî. • 3. Õýðýâ õóäàëäàí àâàã÷èéí ýçýìøèã÷ýýð á¿ðòã¿¿ëýõ õ¿ñýëò íü ºìíºõ ýçýìøèã÷èéí á¿ðòãýë äýýð ¿íäýñëýæ áàéãàà áîë, ìºí ºìíºõ ýçýìøèã÷èéí á¿ðòã¿¿ëýõ õóãàöàà íü áîëñîí áàéãàà áîë õóäàëäàí àâàã÷ ìºí àäèë ýçýìøèã÷ýýð á¿ðòã¿¿ëýõ õ¿ñýëò ãàðãàæ áîëíî. • 4. Õýðýâ ºì÷ íü àëáàäàí õóðààëãàñàí ýñâýë àëáàí æóðìààð õóäàëäàãäñàí ýñâýë ÿìàð íýãýí ºð çýýëä áàðüöààíä òàâèãäñàí áîë õýíä õàðüÿàëàãäàõ íü õàìààã¿é õóäàëäàí àâàã÷ íü ýçýìøèã÷ýýð á¿ðòãýãäýõ ýðõèéã àâíà. • Äàðààõ òîõèîëäëóóäàä õ¿ñýëò öóöëàãäàíà. • - ªìíºõ ãàçàð ýçýìøèã÷ýýñ ýçýìøèõ áè÷ãèéã àâààã¿é áîë • Ãàçàð ýçýìøèõ áè÷ãèéã õóóëèéí äàãóó á¿ðä¿¿ëýýã¿é áîë • ªì÷èéí øèëæ¿¿ëýëò íü ºì÷ øèëæ¿¿ëýã÷èéí ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà áîë ºì÷ øèëæ¿¿ëýã÷ ºì÷ºº øèëæ¿¿ëýõèéã çºâøººðºõã¿é áàéãàà áîë • ªì÷ ýçýìøèõ ýðõ õóðëààð áàòëàãäààã¿é áîë • Ãàçðûã õóäàëäàí àâàõ, áýëýãëýõ, ñîëèõ òîõèîëäîëä ýçýìøèõ áè÷èã áàðèìòàí äýýðõ ãàðûí ¿ñãèéã 2 ãýð÷ áîëîí, ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíààð áàòàëãààæààã¿é áîë • Íèéë¿¿ëýã÷ íü á¿ðòãýãäñýí ýçýìøèã÷ áèø áîë • Õóóëü ø¿¿õ õóðëààð ºì÷èéã ýçýìøèõ ýðõèéã õàññàí áîë • Êàäàñòð áîëîí õóóëü ýðõ ç¿éí àñóóäàë íü õóóëèàð áàòàëãààæààã¿é áîë

11. Дэд сэдэв 1.2 Газрын харилцаанд оролцогч иргэн, ÀÀÍ, áàéãóóëëàãûíэрх, үүрэг 1.2.1 Ýðõ ¿¿ðãèéí òóõàé îéëãîëò À. Ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéí òóõàé îéëãîëò • Ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ íü îáüåêòèâ, ñóáüåêòèâ øèíæòýé áºãººä îáüåêòèâ óòãààðàà ãàçàð ºì÷ëºëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé á¿ðäýë, ñóáüåêòèâ óòãààðàà ãàçðûã çàõèðàí çàðöóóëàõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ òàëààðõè ãàçàð ºì÷ëºëèéí öîãö þì. • “Ìîíãîë óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé” õóóëüä /2002 îí/ çààñíààð èðãýíä ãàçðûã ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé, àæ àõóéí çîðèóëàëòààð ãýñýí ¿íäñýí 2 çîðèóëàëòààð ºì÷ë¿¿ëíý. ªì÷ë¿¿ëýõäýý ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð òºð, îëîí íèéòèéí õÿíàëòûí äîð èë òîä ÿâóóëíà. Òóõàéí èðãýí õ¿ñýëò ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëíý. Òóñ óëñûí èðãýíòýé ãýð á¿ë áîëñîí ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿íä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõã¿é. • Ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ òîäîðõîé íºõöºëä òîãòîîñîí æóðìààð ¿¿ñ÷, äóóñãàâàð áîëíî. Ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã õóóëü ¸ñíû áà õóóëü áóñ ãýæ àíãèëäàã. Ãàçðûã ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ, õ¿÷ýýð àâàõûã õóóëü áóñ ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ ãýíý. Õàðèí òóõàéí óëñ îðîí ººðèéí òºðººñ ýðõ ç¿éíõýý äàãóó ãàçàð ºì÷ëºõ íü õóóëü ¸ñíûõ áàéíà. Èðãýí òóõàéí ãàçðûã äóóäëàãà õóäàëäààãààð, áýëãýíä, ºâ çàëãàìæèëæ, íýã óäàà ¿íý òºëáºðã¿é ºì÷ëºõ çýðýãò ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñíý. Èðãýíä ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçðûí õýìæýý íü áàéðøèë çîðèóëàëòààñ õàìààð÷ äàðààõ øèíæòýé áàéíà. • /Дээрх 7.1 дэххэсэгт 2008 оны 5 дугаарсарын 22-ны өдрийнхуулиарөөрчлөлторуулсан/ • Òºðèéí ºì÷èéíãàçðûãèðãýíä ºì÷ë¿¿ëýõ, õóâü÷ëàõíü ¿íýòýé, ¿íýã¿éãýñýí 2 õýëáýðòýéáàéäàã.

12. Á. Ãàçàðýçýìøèõýðõèéíòóõàéîéëãîëò Ãàçàðýçýìøèõýðõèéã 2 ÿíçààðàâ÷ ¿çýæáîëíî. ¯¿íä: • 1. Ãàçàðýçýìøèõýðõíüõ¿íèéýêîëîãèéíýðõèéíñàëøã¿éõýñýã. ¯¿ãýýðýýñóáüåêòèâøèíæòýé. • 2. Ãàçàðýçýìøèõýðõíüãàçàðýçýìøëèéíõàðèëöààãçîõèöóóëñàíýðõç¿éíõýìõýìæýýíèéèëðýë. ¯¿ãýýðýýîáüåêòèâýðõèéíøèíæòýé. Ãàçàðýçýìøèõýðõãàçàð ºì÷ëºõýðõòýéõàðèëöàíõàìààðàëòàé. Ãàçàðýçýìøèõíü ºì÷èëæáóéí ¿ð äàãàâàðþì. Ò¿¿õýí ¿¿äíýýñàâ÷ ¿çâýëãàçàð ºì÷ëºõýðõýýñóðüòàæãàçàðýçýìøèõýðõ ¿¿ññýíáàéíà. Òóõàéëáàëáàéãàëèéíá¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõõ¿íàíõ ¿¿ñ÷ áèéáîëîîäáàéãàëèàðîðîíãýðýýõèéæ ò¿¿íèé ¿ð øèìèéãõ¿ðòýõáîëñíîîðãàçàðàøèãëàæ, òýðíüõ¿íèéãàçàðýçýìøèõýðõ ¿¿ñýõýäõ¿ðãýæýý. Ãýâ÷ íèéãìèéíõºãæëèéíÿâöàäãàçàðýçýìøèõýðõíüãàçàð ºì÷ëºõýðõýäçàõèðàãäìàëøèíæòýéáîëñîíáàéíà. Ãàçàðýçýìøèõýðõíüõ¿íãàçàðòàéõàðèëöàæ, ò¿¿íèéã ººðèéíõºº ìýäýëäáàéëãàõáîëîìæòîéáàéõÿâäàëþì. Ãàçàðýçýìøèõýðõèéíñóáüåêòíüòºðìºí. Òºðãàçàðýçýìøèõýðõýý ººðèéíáàéãóóëëàãóóäààðäàìæóóëæ, òýäýíäãàçàðýçýìø¿¿ëýõáàéäëààðõýðýãæ¿¿ëäýã. Ãàçàðýçýìøèõýðõèéííýã ÷óõàëñóáüåêòíüèðãýíìºí. Èðãýíãýäýãíüíýãäìýëîéëãîëòáºãººä òóñóëñûíèðãýí, ãàäààäóëñûíèðãýí, õàðúÿàëàëã¿éõ¿íãýñýíòóñãàéîéëãîëòóóäààñá¿ðäýíý. Þíû ºìíº ÌîíãîëóëñûíèðãýíÃàçðûíõóóëüäçààñíààðòóñóëñûíãàçðûãýçýìøèõýðõòýé. Ãàçðûíòóõàéõóóëüäçààñíààðòóñóëñûíãàçðûãýçýìøèõýðõòýéòýãýõäýýãàçàðýçýìøèõýðõç¿éí ÷àäàìæòàéáàéõ ¸ñòîé. “Ãàçðûíòóõàé” øèíýõóóëüä /2002 îí/ çààñíààðãàçðûãýíýõóóëèéíäàãóóòîäîðõîéçîðèóëàëò, õóãàöàà, áîëçîëòîéãîîðãýðýýíèé ¿íäñýíäýýðçºâõºíýðõèéíãýð÷èëãýýãýýðýçýìø¿¿ëíý. Ýðõèéíãýð÷èëãýýíüèðãýíèéãýðá¿ëèéíõàìòûíõýðýãöýýíèé, òºðèéíáàéãóóëëàãûí, àæàõóéííýãæáàéãóóëëàãûíãýñýí ¿íäñýí 3 òºðºëòýéáàéíà. Èðãýíãàçðûãäàíãààð, ãýðá¿ëýýðýýáîëîíõàìòðàíàøèãëàæáîëíî. Èðãýí ººðºº ãàçàðýçýìøèõýýñãàäíàýðõýýáóñäàäøèëæ¿¿ëýõçàìààðàøèãëóóëæáîëíî. Ãàãöõ¿¿ ýíýòîõèîëäîëäýðõá¿õèéòºðèéíáàéãóóëëàãûíçºâøººð뺺ð ã¿éöýòãýíý. Èðãýíãàçðûã ººðèéíàìüäðàõ, àæòºðºõàõóéíºõöºëºº ñàéæðóóëàõçîðèëãîîðýçýìøèíý. ¯¿íèéòóëäãýðîðîíñóóöáàðèõ, õ¿íñíèéíîãîî, æèìñ, æèìñãýíýòýæýýëèéíóðãàìàëòàðèõçýðýãòîäîðõîéçîðèóëàëòààðýçýìøèíý. Ãàäààäóëñûíèðãýíáîëîíõàðúÿàëàëã¿éõ¿íàõóéíáîëîí ¿éëäâýðëýëèéíçîðèóëàëòààðàøèãëàæáîëíî.

13. Â. Ãàçàð ýçýìøèõ õàðèëöàà Ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõýýñ ýçýìøèõ ýðõ óðãàí ãàð÷ ò¿¿íýýñ øóóä õàìààð÷ áàéíà. Ýíý óòãààðàà íýã òàëààð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ íü ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëíî. ªºðººð õýëáýë ãàçàð ýçýìøèõ íü ãàçðûã ºì÷èëæ áóéí íýã õýëáýð þì. Ãàçàð ýçýìøèõ ãýð÷èëãýýã çºâõºí Ìîíãîë óëñûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä îëãîíî. Ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð÷èëãýýíèé òºðºë íü • Ãýð á¿ëèéí õàìòûí õýðýãöýýíä • Òºðèéíáàéãóóëàãûí • Àæàõóéííýãæ, áàéãóóëëàãûíãýñýíàíãèëàëòàéáàéíà. Èðãýíäãýðá¿ëèéíõàìòûíõýðýãöýýáàáóñàäçîðèóëàëòààð ¿íýòºëáºðã¿éýçýìø¿¿ëýõãàçðûíõýìæýý Àéìàãíèéñëýë, ñóì ä¿¿ðãèéíãàçàðçîõèîíáàéãóóëàëòàíäýçýìøèæáîëîõîîðçààñíààñáóñàäãàçàðòãàçàðýçýìø¿¿ëýõèéãõîðèãëîíî.

14. Ãàçàðýçýìøèã÷èéíýðõíü: • Ãàçàðýçýìøèõãýðýýíäçààñàíçîðèóëàëòûíäàãóóóããàçðûãýçýìøèæàøèãëàõ • Ãàçðûíòºëºâáàéäàë, ÷àíàðûíóëñûíõÿíàíáàòàëãààããàçàð ºì÷ëºã÷ººñ ãàðãóóëæàâàõ • Ãàçàðòó÷èðñàíõîõèðëûããýìáóðóóòàéýòãýýäýýðòîãòîîñîíæóðìûíäàãóóíºõºíòºë¿¿ëýõ • Ãàçàðýçýìø¿¿ëýõòóõàéøèéäâýðãàðãàñàíýòãýýäèéíçºâøººðºëòýéãýýðýðõèéíãýð÷èëãýýãýýáóñäàäøèëæ¿¿ëýõ, áàðüöààëàõ • Ãàçðûíòóõàéõóóëüòîãòîîìæáîëîíãàçàðýçýìøèõãýðýýíäçààñàí ¿¿ðãýýçîõèõ ¸ñîîðáèåë¿¿ëæèðñýíáîëýðõèéíãýð÷èëãýýíèéõóãàöààäóóñàõàäóããàçðûã ¿ðãýëæë¿¿ëýíýçýìøèõýýðãýð÷èëãýýãýýñóíãóóëàõ • Ãàçàðýçýìøèã÷ íüãàçàðýçýìø¿¿ëýõòóõàéøèéäâýðãàðãàñàíýòãýýäèéíçºâøººðºëòýéãýýðòóõàéíãàçðààá¿ãäèéãáóþóçàðèìõýñãèéãáóñàäàøèãëóóëàõçýðýãáîëíî. Ãàçàðýçýìøèã÷èéí ¿¿ðýãíü: • Ãàçàðýçýìøèõãýðýýíäçààñàííºõöºë, áîëçëûãáèåë¿¿ëýõ • Ãàçðûã ¿ð àøèãòàé, çîõèñòîéàøèãëàõ, õàìãààëàõ, áàéãàëüîð÷íûãõàìãààëàõòóõàéõóóëüòîãòîîìæáîëîíòºðèéíýðõá¿õèéáàéãóóëëàãààñãàçàðàøèãëàëòòàéõîëáîãäóóëàíòàâüñàíøààðäëàãûãáèåë¿¿ëýõ • Ãàçðûíòºëáºðèéãòîãòîîñîíõóãàöààíäòºëºõ • Ãàçðûíòºëºâáàéäàë, ÷àíàðûíóëñûíõÿíàíáàòàëãààãòîãòîîñîíæóðìûíäàãóóõèéëãýæáàéõ • Áóñäûíãàçàðýçýìøèõòýéõîëáîãäñîíýðõ, õóóëü ¸ñíûàøèãñîíèðõëûãçºð÷èõã¿éáàéõ • Õóóëüäçààñíûäàãóóýðõèéããýð÷èëãýýãýýáàðüöààëàõ, øèëæ¿¿ëýõòîõèîëäîëäóëñûíá¿ðòãýëäá¿ðòã¿¿ëýõ

15. Ã. Ãàçðûãò¿ðýýñëýõýðõèéíòóõàéîéëãîëò Ò¿ðýýñëýõãýäýãíü– ªì÷ëºã÷ íüàæàõóéí ¿éëàæèëëàãààÿâóóëàõã¿éãýýð ºì÷ëºë人 áàéãàà ¿ë õºäëºõõºðºí㺺ñ îðëîãîîëîõçîðèëãîîðáóñàäñóáüåêòòýéõàðèëöàæáóéõàðèëöààãõýëíý. Ýíýõàðèëöààíüèðãýíèéýðõç¿éíáîëîîäò¿ðýýñèéíãýðýýãýýðçîõèöóóëàãäàíà. Ò¿ðýýñë¿¿ëýã÷, ò¿ðýýñëýã÷ ãýñýí 2 ñóáüåêòòýé. Ò¿ðýýñëýã÷íüãàçðûãýçýìøèæ, àøèãëàæáàéõõóãàöààíäààòºëáºðòºëºõ ¸ñòîéáàãýðýýã 2 æèëýýñäýýøõóãàöààãààðáè÷ãýýðõèéõáºãººä ýíýæóðìûãáàðèìòëààã¿éòîõèîëäîëä ¿éë÷èëæýõýëñíýýñõîéø 1 æèëèéíäàðààäóóñãàâàðáîëíî. Ãýðýýíèéõóãàöàà, òºëáºð, ãýðýýíäíýìýëò ººð÷ëºëòîðóóëàõ, öóöëàõçýðãèéãõóóëèíäçààæ ºãººã¿éòóëãýðýýõèéñýíòàëóóäõàðèëöàíòîõèðîëöîíî. Ò¿ðýýñèéíõàðèëöààíûñóáüåêò¿¿ä õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, ýðõòýéáàéíà Ä. Ãàçðûãõóäàëäàõòóõàéîéëãîëò Õóäàëäàõ, õóäàëäàíàâàõõàðèëöààíüýðõç¿éíîð÷èíñàéíá¿ðäýýã¿éáàéãààòóëèðãýíèéýðõç¿éäõàìààðíà. Õóäàëäàã÷, õóäàëäàíàâàã÷ ãýñýí 2 ñóáüåêòòýéáàéíà. ̺í ò¿¿íèéãõîëáîæ ºãºõçóó÷ëàã÷, õóäàëäààíûòºëººëºã÷ çýðýãîðíî. Ãàçðûíõóäàëäààãçààâàëáè÷ãýýðõèéæýðõá¿õèéáàéãóóëëàãàäá¿ðòã¿¿ëýõ ¸ñòîé. ¯ÕÕ-ã õóäàëäàíàâàõõóäàëäààíüäàðààõøààðäëàãûãõàíãàíà ¯¿íä: • ªì÷ëºõýðõíüíàðèéíòîäîðõîéëîãäñîíáàéíà • Ñàéíäóðûí ¿íäñýíäýýðÿâàãäàõ • ¯íýëãýýãòàëóóäçºâøººðñºíáàéõ • Ìýäýýëýëäýëãýðýíã¿éáàéõ • Ýðõòýãøáàéõ Å. Ãàçðûãáýëýãëýõòóõàéîéëãîëò Áýëýãëýõãýäýãíüººðèéí ºì÷ëºëäáàéãààõºðºíãèéãõ¿ëýýíàâàã÷èéíçºâøººðëèéí ¿íäñýíäýýð ¿íýòºëáºðã¿éøèäæ¿¿ëýõõàðèëöààáºãººä 2 òàëõóóëü ¸ñíûáàéëãàõûíòóëäãýðýýáàéãóóëíà. Ãýðýýãíîòàðèàòààðáàòëóóëæ ¯¯Õ-í óëñûíá¿ðòãýëäá¿ðòã¿¿ëíý. Áýëýãëýã÷, áýëýãõ¿ëýýíàâàã÷ ãýñýí 2 ñóáüåêòèéíõîîðîíäÿâàãäàíà. ¨. Ãàçðûã ºâ çàëãàìæëàõòóõàéîéëãîëò ªâ çàëãàìæëàõãýäýãíü–ªì÷ëºõýðõýýõîé÷ ¿åäýýçàëãàìæëóóëàí ¿ëäýýõýðõýýøèëæ¿¿ëæáàéãààõàðèëöààþì.ªâë¿¿ëýã÷ - ºâëºã÷ ãýñýí 2 ñóáüåêòòýéáàéíà.Õóóëü ¸ñîîð ºâ çàëãàìæëàõ, ãýðýýãýýð ºâ çàëãàìæëàõãýñýíõî¸ðòºðëèéíõýëáýðòýéáà ºâëºã÷ ãýðýýñëýëõèéãýýã¿éòîõèîëäîëä õ¿÷èíòºãºëäºðáóñáàéíà. Æ. Ãàçàðàøèãëàõýðõèéíòóõàéîéëãîëò Ãàçàðàøèãëàõíüãàçàð ºì÷ëºõýðõèéíñàëøã¿éýëåìåíòáºãººä äàíãààðáîëîíãàçàðýçýìøèõýðõòýéõîëáîîòîéãîîðõýðýãæäýã. Ãàçàð ºì÷ëºõíü ò¿¿íèéãçàõèðàíçàðöóóëàõóòãààðõýðýãæäýãáîëãàçàðýçýìøèõíüãàçðûãòóõàéíñóáüåêò ººðèéíìýäýëäáàéëãàõÿâäàëþì. Òýãâýëãàçàðàøèãëàõãýäýãíüãàçðûí ¿ð àøèãòàéòàëûãèëð¿¿ëýíãàðãàõûãõýëäýã. Ãàçðûãçºâõºíçàõèðàíçàðöóóëæáóþóýçýìøèëäýýáàéëãààäáàéõíüãîëáóñ, õàðèíãàçðûãçîõèñòîéàøèãëàõíüãàçàðòàéõàðèëöàõãîëøèíæáîëäîã. Ãàäààäóëñ, îëîíóëñûíáàéãóóëëàãà, ãàäààäûíèðãýíõóóëèéíýòãýýäýäãàçðûãòîäîðõîéõóãàöààãààðò¿ðýýñêîíöåññûíãýðýýãýýðàøèãëóóëàõòàëààðøèéäâýðãàðãàíà. Ãàäààäóëñûíäèïëîìàòòºëººã÷èéíáîëîíêîíñóëûíãàçàð, îëîíóëñûíáàéãóóëëàãûíòºëººëºã÷èéíãàçàðòãàçàðàøèãëóóëàõíºõöºë, æóðìûãÌîíãîëóëñûíîëîíóëñûíãýðýýãýýðòîãòîîíî. Ìîíãîëóëñûííóòàãäýâñãýðäýýð 180 õîíîãîîñäýýøîðøèíñóóãààãàäààäûíèðãýíõóóëèéíýòãýýäýäãàçðûãçºâõºíãýðá¿ëèéíçîðèóëàëòààð 0.05 ãàõ¿íñ, æèìñæèìñãýíýòàðèõçîðèóëàëòààð 0.1 ãàãàçðûãòóñòóñàøèãëóóëíà.