BITIRUV MALAKAVIY ISHI

1. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTAMAXSUS TA’LIM VAZIRLIGIZAHIRIDDIN MUHMMAD BOBUR NOMLI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETIGEOGRAFIYA KAFEDRASIХolisova Malohat Shokirjon qizi mavzu: ANDIJON VILOYATIDA CHAQALOQLAR O’LIMI VA UNING GEOGRAFIK JIHATLARIIlmiy rahbar: kat. O’qt. Z. temirovKafedra mudiri: g.f.n. a. isayevANDIJON – 2013 BITIRUV MALAKAVIY ISHI

2. Mavzu: ANDIJON VILOYATIDA CHAQALOQLAR O’LIMI VA UNING GEOGRAFIK JIHATLARI KIRISH BIRINCHI BOB. CHAQALOQLAR O’LIMINI O’RGANISHNING NAZARIY USLUBIY MASALALARI I.1. O’limningdemografikmohiyativao’limsabablarining halqarotasnifi I.2. Chaqaloqlaro’limi, uningdavrlarivahisoblashmetodlari I.3. O’zbekistondachaqaloqlaro’limivaamalgaoshirilayotganislohotlar IKKINCHI BOB. ANDIJON VILOYATIDA CHAQALOQLAR O’LIMINI GEOGRAFIK O’RGANISH II.1. Viloyatdachaqaloqlaro’limikoeffisenti II.2. Chaqaloqlaro’liminihududiyjihatlari II.3. Chaqaloqlaro’liminikamaytirishdagimuammolarvaistiqbollari XULOSA ADABIYOTLAR RO’YHARI

3. Faqat sog’lom onadan sog’lom farzand tug’iladi. Faqat aql-zakovatli, ma’rifatli onalargina komil insonni tarbiyalashga qodir bo’ladi. I.A. Karimov

4. Mavzuning dolzarbliligi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va davlat qurilishi sohalaridagi barcha islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad — aholi turmush farovonligini oshirib borish, har bir fuqaroning kasbiy, intellektual va ma’naviy salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun keng imkoniyatlar yaratishga qaratilgan. Global iqtisodiy inqiroz natijasida ko‘pgina davlatlarda ijtimoiy sohaga ajratilayotgan mablag‘ miqdori kamayib borayotgan bugungi sharoitda mamlakatimizda davlat byudjetining salmoqli qismi ijtimoiy sohaga ajratilmoqda. Aholi salomatligini muhofazalash borasida erishilayotgan bunday natijalar 2011-yili mamlakatimizda o‘tgan “O‘zbekistonda ona va bola salomatligini muhofaza qilishning milliy modeli: sog‘lom ona – sog‘lom bola” mavzuidagi xalqaro simpoziumda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, YUNISEF va dunyoning boshqa eng nufuzli xalqaro tashkilotlari va ellikka yaqin davlatlar tomonidan yuksak baholandi. Mamlakatda tibbiyot sohasida amalga oshirilayotgan izchil islohotlar sog‘lom avlodni voyaga yetkazishda katta ahamiyatga ega. Millat genofondini saqlash, nogironlik va nogiron farzandlar dunyoga kelishining oldini olish hamda tug’ilgan chaqaloqlar o’limini kamaytirish eng ustuvor vazifalardan biridir.

5. BMI obyekti. Andijon viloyatida chaqaloqlar o’limi va uning omillarining hududiy jihatlarini o’rganish masalalari ushbu BMI ning obyektini belgilaydi. BMI predmeti.Mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida chaqaloqlar o’limini Andijon viloyati miqyosida iqtisodiy geografik jihatdan o’rganishdan iborat. BMI maqsadi. BMI ning maqsadi bo’lib andijon viloyatida chaqaloqlar o’limi omillarini o’rganish orqali Andijon viloyatida chaqaloqlar o’limini kamaytirishga erishish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Chaqaloqlar o’limini xisoblash metodlarining nazariy masalalarini o’rganish; - O’zbekistonda chaqaloqlar o’limi sur’atini o’rganish va bu borada amalga oshirilayotgan islohotlarni yoritish; - Andijon viloyatida chaqaloqlar o’limi koeffisentini aniqlash va o’lim sabablarini tahlil qilish; - Viloyatda go’daklar o’limini koeffisentlarini hududiy tafovutlarini aniqlash; - Chaqaloqlar o’limi koeffisentini kamaytirish bo’yicha ilmiy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.

6. BMI nazariy uslubiy asoslari-bo’lib Respublika prezidentining aholini muhofaza qilishga doir farmon va farmoyishlari, iqtisodiy geografik nazariyalar, Respublika va viloyat statistika bosh boshqarmalari malumotlari, aholini hisoblashga doir metodlar hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida demografik – statistik guruhlash, taqqoslash, bashoratlash uslublari qo’llanildi. BMI ni yozishda mavjud ilmiy adabiyotlardan, Andijon viloyati statistika boshqarmasi, Andijon viloyati sog’liqni saqlash markazi malumotlari hamda internet ma’lumotlaridan keng foydalanildi. BMI ning ilmiy yangiligi eng avvalo viloyatda chaqaloqlar o’limini o’rganishda o’z aksini topgan. Bundan tashqari BMI ning ilmiy yangiligi quyidagi masalalarni o’rganishda ham o’z ifodasini topgan: - viloyatda chaqaloqlar o’limi koeffisentlari xisoblab chiqildi; - chaqaloqlar o’limi va uning sabablari ilmiy o’rganildi va tahlil qilindi; - chaqaloqlar o’limini hududiy jihatlari yoritib berildi va tafovutlarni yuzaga kelish sabablari aniqlandi; -godaklar o’limini oldini olish va o’lim sur’atini pasaytirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.

7. Chaqaloqlar o’limi aholi salomatligining asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblanib, u mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini, aholining demografik holatini, tibbiy hizmat sifatini, sanitariya epidemalogiya, profilaktika va davolash ishlarining samaradorligini ko’rsatuvchi muhim bir mezondir. Chaqaloqlar o’limi deganda, bir yoshgacha bo’lgan (ya’ni, 0 oydan 12 oygacha) bolalar o’limi tushuniladi. Bolalar o’limi deganda 1 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan aholi guruhining o’limi tushuniladi. Perinatal davr- homilaning 28 haftasidan boshlanib, chaqaloq hayotining dastlabki 7 sutkasigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. “Perinatal o’lim” tushunchasi birinchi marta S. Refler tomonidan qo’llanilgan bo’lib, tarjima qilganda “tug’riq atrofidagi yo’qotish” degan ma’noni bildiradi.

11. 3,65%

12. Chaqaloqlaro’liminibaholashmezoni Yer shari aholisi kuniga 237 ming 748 nafarga ko‘paymoqda. Yer yuzida har sеkundda kamida 4 nafar chaqaloq tug‘ilishi to’g’ri keladi. YuNISЕF ma'lumotlariga ko‘ra, jahonda 2011 yilda 6,9 million nafar, inson, shundan har kuni 19 ming nafar 5 yoshgacha bo‘lgan bola nobud bo‘lganini inobatga olsak, bu hozirgi kundagi dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Bu chora-tadbirlar O‘zbekiston uchun Mingyillik rivojlanish maqsadlaridan hisoblangan 2015 yilga kelib chaqaloqlar va 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar orasida o‘limni uchdan ikki qismga kamaytirish, onalar o‘limini uchdan bir qismga kamaytirish vazifalarini amalga oshirish uchun ishonchli zamin yaratdi. Natijada chaqaloqlar va 5 yoshgacha bolalar o‘limi yil sayin kamayib bormoqda.

13. Viloyatdaaholiningreproduktivsalomatliginiyahshilash, onava bola salomatliginimuhofazaqilish, sog’lomavlodtug’ilishivachaqaloqlaro’liminikamaytirishbo’yichabirqanchaishlaramalgaoshirilmoqda. Ushbuislohatlarhozirgikundajuda ham dolzarbhisoblanadi. Boisi, viloyatdatug’ishyoshidagiayollarsoniyilsayinortibborishinikuzatishmumkin. Bu ko’rsatkichniortibborishinimustaqillikgaerishgandatslabkiyillardatug’ilishsur’atiniyuqoribo’lganligibilanizoxlashmumkin. 2003 yildaviloyatdatug’ishyoshidagiayollarsoni 569875 kishinitashkiletganbo’lsa, 2012 yildabu ko’rsatkich715446 kishinitashkiletdi, yokiqariybo’nyildavomidatug’ishyoshidagiayollarsoni 125% gaortganiniko’rishmumkin. Shungamuvofiqtarzdatug’ilganlarsoni ham ortibbordi.

14. Viloyatdatug’ishyoshidagiayollarsa’mog’iningo’shishdinamikasiViloyatdatug’ishyoshidagiayollarsa’mog’iningo’shishdinamikasi

15. Viloyatda 1991-2011 yillardatug’ilishko’rsatkichidinamikasi(har 1000 aholiganisbatan)

16. Chaqaloqlaro’limi(har 1000 nafartiriktug’ilganganisbatan)

17. Bolalar o’limini kasalliklar turi bo’yicha taxlilida nafas a'zolari kasalliklari bilan 46,1 %, pеrinatal davr kasalliklari bilan 37,1 %, tug’ma nuqsonlar bilan 13,3 %, infеktsion kasalliklar bilan 2,3 %, boshqa kasalliklar bilan 1,2 % xolatlarda kuzatilgan. Chaqaloqlar o’limini kamaytirib borishning yana bir omillaridan biri oila qurishni kechiktirish yoki, birinchi farzand ko’rish yoshini uzaytirib borishdir. Jahon mamlakatlarida chaqaloqlar o’limi va onalarni birinchi farzand ko’rish yoshi to’g’risidagi statistik jadvallar taxlili shuni ko’rsatadiki, inson qancha katta yoshda farzand ko’rsa, farzand sog’ligi va barkamol bo’lishi shuncha yuqori bo’ladi. Masalan, Niderlandiya mamlakatida ayollarning o’rtacha birinchi farzand ko’rish Yoshi 29,6 yoshni tashkil etadi. Chaqaloqlar o’limi esa har ming kishiga 4 kishini tashkil etadi. Nigeriyada ayollarning birinchi farzand ko’rish yoshi 19 yoshni tashkil etgani holda 5 yoshgacha bo’lgan bolalar o’limi 145 kishini tashkil etmoqda. 2012 yil davomida 50532 nafar tug’ilish kuzatilgan bo’lsa shundan15 nafari 15-16 yoshdagi ayollarga tog’ri kelgan. 54 nafar yoki 0,11% 17 yoshga, 1802 nafar yoki 3,6 % 18-19 yoshga to’gri kelgan. Tug’ruqning asosiy qismi 20-29 yoshga to’gri kelib jami 40743 nafar yoki 80,8% tug’ilish ushbu yoshga to’g’ri keladi. 30-45 yoshga 15,5% tug’ilish to’gri kelgan.

18. Andijon viloyati shahar va tumanlarida chaqaloqlar o’limi koeffisenti

20. Hulosa -mustahkamoilanishakllantirishvaoilanibarqarorliginioshirishdaertaturmushqurishnioldiniolish. Ma’lumki, O’zbekistondaoilaqurish Yoshi erkaklarga 18 yoshvaqizlarga 17 yoshqilibbelgilangan. Izlanishlarshuniko’rsatmoqdaki, oilabarqarorbo’lishivachaqaloqlaro’liminikamaytirishdaturmushqurishyoshimuhimahamiyatgaega. Masalan, Niderlandiyamamlakatidaayollarningo’rtachabirinchifarzandko’rish Yoshi 29,6 yoshnitashkiletadi. Chaqaloqlaro’limiesaharmingkishiga 4 kishinitashkiletadi. Nigeriyadaayollarningbirinchifarzandko’rishyoshi 19 yoshnitashkiletganiholda 5 yoshgachabo’lganbolalaro’limi 145 kishinitashkiletmoqda. - chaqaloqlaro’liminikamaytirishvabarkamoletukavlodnitarbiyalshdaonalarnifarzandlarko’rishorasidagidavrniuzaytirishmaqsadgamuvofiqdir. Viloyatdatug’ilayotganikkinchivaundankeyingifarzandlarning 50 % iuchyildanortiqvaqtoraligidatug’ilgan. 50 % iesabiryilgacha, ikkiyilgachabo’lgandavroraligidatug’ilgan. Kelgusidabarchatug’ilishlarorasidagiintervalni 3 yilvaundanortiqvaqtgayetkazishgaerishishmaqsadgamuvofiqdir.

21. - viloyatdafarzandko’rishyoshidagiayollarsalmog’iortibbormoqda. 1989 yilma’lumotigako’raviloyatdatabiiyo’sishsur’ati 26,3 promillenitashkilqilgan. Tug’ishyoshidagiayollarsalmog’iortshyoshigayetganayollartug’ilgandavrdatug’lishkoeffisentiyuqoribo’lganligibilanizohlashmumkin.Hozirdatug’ilishkoeffisentinipasayibborishikelgusidatug’ishyoshidagiayollarsalmog’inikamayishigaolibkeladi. Bu esao’znavbatidatug’ilishsoninikamayishigaolibkeladi. Shuboisdan ham chaqaloqlaro’liminikamaytirishyuzasidanchoratadbirlaramalgaoshirilishidolzarbdir. - chaqaloqlaro’liminiasosiysabablarionahomiladorlikvaqtidasodirbo’lgankasallikbilanbog’liqbo’lmoqda. Nikohdanoldingitibbiyko’rikvaonalarnihomiladorlikvaqtidagitibbiyko’riksifatiniyanadayahshilashorqalichaqaloqlaro’liminikamaytirishgaerishishmumkin. - akademiklitsey, kasbhunarkollejlariningbitiruvchikurslaridahamdaoliyta’limmuassasalaritalabayigit-qizlariga “oilamaktabi” o’quvkurslaritashkiletilsavayoshlargaoilamustahkamligi, farzandtarbiyasikabibilimlarioshirilsayanadamaqsadgamuvofiqbo’laredi.

22. E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!