SES BİLGİSİ

1. SES BİLGİSİ Ali MUTLU

2. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU(Kalınlık-İncelik Uyumu) • Çok heceli kelimelerde ünlüler hep kalın ya da hep ince olmalıdır.Buna kalınlık incelik uyumu denir. çocuklar → Hepsi kalın ünlülerden oluşmuştur. bekledim → Hepsi ince ünlülerden oluşmuştur. • Ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde vardır. Anne, kardeş, hangi, elma… • Türkçede bazı ekler(-ken, -leyin, -daş, -yor, -imtrak, -msi, -gil) kimi kelimelerde uyumu bozar. Koşarken, akşamleyin, geliyor… • Tek heceli kelimelerde ve birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.

3. Küçük Ünlü Uyumu • Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak (u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir. • *** (Kelimenin ilk hecesinde) (Diğer Hecelerde) Düz ( a-e-ı-i) → Düz(a-e-ı-i) Yuvarlak(o-ö-u-ü) Düz-geniş(a-e) Dar-yuvarlak(u-ü)

4. Küçük Ünlü Uyumu • B. Ünlü uyumu incelenirken kelimelerin tüm heceleri dikkate alınır. Yani dört heceli bir kelimede ilk üç hece büyük ünlü uyumuna uyarken, son hece uyumu bozuyorsa, bu kelimeler kurala uymamış olur. Getiriyor, otururken... Küçük ünlü uyumunda ise yan yana gelen her hece dikkate alınır. Örneğin, “kolaylık” kelimesinin tüm hecelerine bakarsak ilk hecedeki yuvarlak sesli o’dan sonra ikinci hecede düz-geniş –a-, son hecede düz sesli –ı- yer almıştır. Birinci ve üçüncü heceyi dikkate aldığımızda yuvarlaktan sonra düz sesli geldiği için kelimenin k.ünlü uyumuna uymadığını sanabiliriz. Halbuki bu kelime k.ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü yuvarlaktan sonra düz-geniş, düzden sonra düz sesli harf kullanılmıştır. Ko – lay – lık (Yuv.-düz/geniş-düz)

5. Öğretmen ö: Yuvarlak e: Düz-Geniş e:Düz e:Düz Uyar Kolonya o: Yuvarlak o: Geniş-Yuvarlak Uymaz Arkadaşlık a:Düz a:Düz a: Düz a:Düz a:Düz ı:Düz Uyar. Uyarı : Yağmur, çamur, kavun gibi kelimeler Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uymaz Örnekler

6. ÜNLÜ DÜŞMESİ • İki heceli kimi kelimeler ünlüyle başlayan bir ek alınca, kelimenin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer. Buna hece düşmesi denir. Omuz-u → omzu ağız-ı → ağzı • Yapım eki almış bazı kelimelerde de ünlü düşmesi görülür. sarı-ar-mak → sararmak devir-ik →devrik Koku-la-mak →Koklamak Yanıl-ış →Yanlış • Bazı birleşik kelimelerin oluşumu sırasında ünlü düşmesi görülür. Kayıp etmek →kaybetmek ne için →niçin kahve+altı →kahvaltı • İki heceli kimi yabancı kökenli kelimelerde de ünlü düşmesi görülür. şehir-i →şehri hüküm-ü →hükmü

7. ÜNLÜ AŞINMASI(Hece Düşmesi) • Yer bildiren bazı Türkçe kelimelere ünsüzle başlayan bir ek gelince, kelimenin son hecesindeki ünlü düşer. ileri-de → ilerde bura-da → burda

8. Bazı Türkçe kelimeler sonlarına –cik/-cık ekini aldıklarında bir ünlü türemesi olur. bir-cik → biricik dar-cık →daracık genç-cik → gencecik “a” “e” ünlüleriyle biten fiillerden sonra –yor eki gelirse fiilin son ünlüsünde daralma olur. başla-yor → başlıyor gelme-yor → gelmiyor Ünlü Türemesi ve Ünlü Daralması

9. Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Ünlüyle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse, araya y,ş,s,n seslerinden biri girer. Bu olaya kaynaştırma denir. elma-y-ı, aklı-n-ı, altı-ş-ar Uyarı: İki ünlü arasına girmeyen bu sesler kaynaştırma değildir. Ünsüzle biten bir kelimeden sonra, ünlüyle başlayan bir kelime gelirse, ilk kelimenin son sesi ikincinin ilk hecesine bitişik okumaya ulama denir. Seni bir gün çekipaldılar benden. Benzedin köksüz birağaca Önce öğrettiler sona uygunadımı Kaynaştırma ve Ulama

10. Ünsüzlerle İlgili Özellikler • Türkçedeki ünsüzlerin özellikleri: Ünsüzlerle ilgili başlıca ses olayları şunlardır:

11. Sert Sessiz Benzeşmesi(Sertleşme) • Dilimizde sert ünsüzle(f,s,t,k,ç,ş,h,p)biten kelimelere c,d,g ile başlayan bir ek getirildiğinde c,d,g ünsüzleri sertleşir, ç,t,k’ ye dönüşür. Bu olaya sertleşme denir. hafif-ce →hafifçe balık-cı →balıkçı piş-gin → pişkin Not: Sertleşme rakamların sonuna getirilen eklerde de aranır. 1923’te, 1960’ta

12. Sert ünsüz Yumuşaması(Yumuşama) • P,ç,t,k seslerinden biriyle biten bir kelime ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşar; b,c,d,g(ğ)’ye dönüşür. dolap-ı → dolabı ilaç-a → ilaca yoğurt-un → yoğurdun renk-e →renge bildik-i →bildiği git-en →giden Uyarı : Özel isimlerde yumuşama olmaz. Zeynep’i, Tarık’ı… * Tek heceli Türkçe kelimelerin çoğunda ve kimi yabancı kelimelerde yumuşama olmaz. at-ı, hukuk-u, devlet-e, ok-un…

13. Ünsüz Düşmesi • Türkçede k sesiyle biten kelimelerden sonra – cik eki gelirse kelimenin sonundaki k sesi düşer. Küçük-cük → küçücük ufak-cık → ufacık minik-cik → minicik yaprak-cık →yapracık Not :“ufak, yüksek, alçak…” kelimelerinden (–e)l ekiyle türetilmiş fiillerde de ünsüz düşmesi görülür: ufak-l →ufal- yüksek-l →yüksel-

14. Yardımcı fiille yapılmış bazı birleşik fiillerde bir ünsüzün türediği görülür. his etmek → hissetmek af etmek → affetmek zan etmek → zannetmek Türkçede bazı kelimelerde ünsüzlerin yer değiştirdiği görülür. Yerel söyleyişlerden kaynaklanan bu durum yazı dilinde görülmez. kibrit → kirbit ekşi → eşki… Ünsüz Türemesi ve Göçüşme