JOKABIDEAREN OINARRI BIOLOGIKOAK

1. JOKABIDEAREN OINARRI BIOLOGIKOAK

2. 2.1. Historia genetikoa eta jokabidea • Ezin daiteke uka jokabideak oinarri biologikoakdituenik. • Gregor Mendel • Ile kizkurra ala lisoa, begi beltzak edo urdinak, ezpain estuak edo zabalak eta horrelako ezaugarrien transmisioa lehenbiziz aztertu zuen fraide botanikari alemana. • Berari zor dizkiogu Herentziaren Legeak. • Mendelek ilarrekin egin zuen lan, esperimentaziorako oso egokiak direlako. Hainbat aldiz gurutzatu ondoren, ilar haien ezaugarriak nola transmititzen diren aurkitu zuen. Ezaugarri horiek faktore bikoitzen bitartez kontrolatuta daudela erakutsi zuen. Faktore horiek geneak dute izena eta belaunaldiz belaunaldi transmititzen dira.

3. Herentzia genetikoaren funtzionamendua • Herentzia genetikoak nola funtzionatzen duen ulertzeko, jaio aurretik gertatzen diren garai guztiak aztertu behar dira, espermatozoideak obulua ernaltzen duenetik hasita, hau da, izaki berria eratzen denetik. • Informazio genetikoa gorputzeko zelula bakoitzaren nukleoan dago. • Nukleo horietan 23 bikotetan banatutako 46 kromosoma daude. Obuluak eta espermak kromosoma pare bakoitzetik dagokien erdia hartzen dute. • Horregatik, batzerakoan, obulu ernalduak 23 kromosoma pare ditu; pare bakoitzean, kromosoma bat aitarena da eta bestea amarena. Kromosoma bakoitza ADN (azido desoxirribonukleikoa) molekulez osatuta dago. • ADN molekulen zatiak geneak dira, herentziaren oinarrizko unitateak hain zuzen ere.

4. Desberdintasunak • Gizakiok ditugun geneen erdia amarena da eta beste erdia aitarena; hala ere, orina arte ezin da jakin zein jasotzen diren amarengandik eta zein aitarengandik. Gizaki bakoitzak gene konposaketa desberdina eta bakarra du eta, beraz, bakoitzak ezaugarri desberdinak ditu. • Gizaki bakoitzak hamar bilioi gene ditu; beraz, bikote batenak nahasten baditugu, ehun bilioi seme-alaba desberdin sortzeko aukera zabaltzen zaigu. • 10 000 000  10 000 000 = 100 000 000 000 000 • Hutsak Monosomiak eta trisomiak. Ezagunena Down sindromea • Kanpoko eragina 1986an Txernobil eta 1991n Golkoko gerra • Gaixotasunak Daltonismoa, hemofilia edota miopia. • Jokabideak Lotsatia, depresiboa, baikorra, bortitza izatea. • Herentzia ala ingurua? • Herentziak inguruak baino eragin handiagoa • Beste zenbait ikerketa giroaren eraginaren alde azaltzen dena. • Ingurutik jasotako estimuluek garrantzi ukaezina dute gizakiongan, batez ere ume garaian. • Herentzia garrantzitsua da, baina ez da nahikoa gizakion ahalmenak azaltzeko. Heredatutako gaitasun nabarmena, baina elikadura egokirik ez badu edo kirola egiten ez badu, ez du gaitasun hori garatuko. • Haurdunaldiko gertaerek ere eragina • Inguru egoki batean haziz gero, zerebro horren ahalmen osoa garatzea lor daiteke.

5. Nerbio Sistema Zelula oso espezializatu batzuen artean osatzen duten multzoa da. Funtzio espezifiko batzuen arduradun dira eta, horrela, gizabanakoaren bizia mantentzen dute. • Gure nerbio sistemak betetzen dituen funtzioek bizitza ahalbidetzen digute. Bi betebehar garrantzitsu ditu: • Gorputzaren erabateko funtzionamenduaz jabetzea. • Inguruarekin harremanetan jartzea. • Besteak beste, hurrengo funtzioak dira: • Informazioa eta zentzumenek kaptatu dituzten estimuluak garraiatu. • Estimulu horiei emandako erantzunak organoetaraino bidali. • Organo horien funtzionamendu egokia zaindu: bihotz taupadak, arnas erritmoa, digestioa… • Estimuluak interpretatu eta erantzunak elaboratu (izaki biziduna zenbat eta eboluzionatuagoa izan, orduan eta konplexuagoak). • Goi mailako funtzioak ere burutu: inteligentzia, arrazonatu eta ikasteko gaitasuna, memoria, sentimenduak…

6. Osaketa: • Bi motatako zelulak: • Neuronak: Bere lana informazioa jaso eta gorputzeko beste leku batera eramatea da. • Zelula glialak: Nerbio sistema sendotu eta babestu egiten dute: • Batzuek neuronak mielinaz estaltzen dituzte. • Beste batzuek hildako neuronak desagerrarazten dituzte. • Beste batzuk neuronen euskarriak dira. • Nerbio sistema osoan 12 bilioi neurona daude eta beste horrenbeste zelula glial.

7. Oinarrian bi sistematan banatzen da, eta sistema horietako bakoitzak bere funtzioa du: • NSZ (Nerbio Sistema Zentrala): Buruko eta bizkarrezurreko organoek osatzen dute. Organismotik kanpo edo barruan gertatzen diren aldaketak jasotzen ditu eta erantzuna sortarazten du. • NSP (Nerbio Sistema Periferikoa): Hau bi sistematan banatzen da: • Sistema Somatikoa: Nerbioen betebehar nagusia kanpoaldearekin harremanak izatea da. . • Sistema Autonomoa: Erraien jarduera erregulatzen du. Batez ere, hiru funtzio ditu: • Gorputzeko muskuluen uzkurdura/erlaxazioa. • Barne organoen estimulazioa/inhibizioa. • Sistema endokrinoaren hormona jarioaren kontrola.

8. Nerbio Sistemako zelula espezializatuak neuronak dira. Neuronak Ezagutzen diren zelula espezializatuenak dira. Beste funtzio batzuk burutzeko gaitasuna galdu dute eta ezin dira erditu, edo elikatu, edo defenditu… Hori dela eta, beste zelula batzuen ardura dira funtzio horiek guztiak; zelulalaguntzaileak deritzaie hauei.

9. Neuronak • Nerbio sistemaren oinarrizko unitate funtzionala da. • Ez dira birsortzen. Jaiotzen garenean neurona kopuru zehatz bat daukagu eta suntsitzen direnak betiko galtzen dira. Nerbio sistemaren kalte gehienak ezin dira sendatu! • Gizakiok ezin konta ahal neurona ditugu (Autore batzuen ustez, zerebroan 15 000 milioi. Beste batzuen iritziz 100 000 milioi). Sare handietan kateatuta daude eta nerbio sistema osoan zehar banatzen dira.

10. Neuronaren forma konplexua da. Luzapen fin-finak dituzte, dendritak (sarrera), eta luzapen lodiago bat, axoia (irteera). Monopolarrak Luzapen bakarra dute, norabide bikoitzekoa. Aldi berean dendrita eta axoi dira (Sarrera eta irteera). Multipolarrak Gehienak horrelakoak dira. Sarrerarako luzapen ugari dute eta irteerako bakarra, axoia. Bipolarrak Bi luzapen dituzte, bat sarrera, dendrita, eta bestea irteera, axoia.

11. Funtzionamendua: • Nerbiobulkadadendritetan hasten da, estimulu fisikoren batek edo beste neurona batzuen estimuluek eraginda. Axoiak ondoko beste neurona batera igortzen du nerbio bulkada. Beraz, nerbio korrontea dendritetatik sartzen da eta axoiatik irteten da. • Nerbio bulkadak norabide bakarra du: dendritetan hasten da eta, axoitik pasatuz, adar muturretaraino doa. • Nerbio bulkadak abiadura handia du; batzuetan 100 m/segundoraino irits daiteke. • Tresna bereziak erabiliz, nerbio bulkada hauek detekta daitezke, korronte elektrikoak baitira. Adibidea: elektroentzefalograma.

12. Sinapsia: • Nerbio bulkada neuronaren axoi bukaerara iristean, hurrengo neuronara salto egin behar du, neuronak ez baitaude erantsita. Tarte txiki bat dago, espazio sinaptikoa. Salto hau neurotransmisoreen lana da. • Bada zenbait sustantzia benetako neurotransmisoreen lana ordezka dezakeena eta nerbiobulkada faltsuak eragiten dituena: droga aluzinogenoak (LSD, peiote…). • Beste zenbait drogak Nerbio Sistema atzerarazi egiten du, edo blokeatu: opiazeoak (heroina…). • Beste zenbait drogak Nerbio Sistema kitzikatueta aktibatu egiten du: kokaina, droga sintetikoak, kafeina… • GOGORATU: neuronak ez dira birsortzen. Neurona bat galtzen denean, betirako galtzen da. Ez da sekula errekuperatuko.

13. Nerbio Sistema Zentrala • Entzefaloa • Garun enborra • Zerebeloa • Zerebroa • Dientzefaloa • Bizkarrezur muina • Nerbio Sistema Periferikoa • Sistema Somatikoa • Sistema autonomoa edo begetatiboa • Sistema sinpatikoa • Sistema parasinpatikoa

16. Sistema Endokrinoa • Zer da? hormonak deritzen substantzia batzuk jariatzen dituen guruin multzoa da. • Funtzioa: Hormonak odolera isurtzen dira zuzenean eta eragin zuzena dute zelulen jardueran. Hipofisia: hormona ugari jariatzen ditu eta hormona horietako bakoitzak beste hainbat guruinetan du eragina: giltzurrun gainekoetan, tiroidean eta sexualetan beste batzuen artean. Hipofisia hipotalamoakzuzentzendu

17. Zerebroaren eragina ezagutzan eta jokabidean • Zerebroaren egitura eta funtzioak • ·Zer da? Zerebroak kilo bat inguruko intxaur mamiaren itxura du eta bizkarrezurraren goiko aldean dago. Hainbat egitura berez iditu, besteak beste: sistema linbikoa eta kortex zerebrala (garun azala). • Sistema linbikoa • Guruin endokrinoen hormona jarioa kontrolatuz, emozioetan eta motibazioetan eragiten du. • Sistema linbikoaren egitura nagusia hipotalamoa da, eragina baitu gosean, egarrian, tenperaturan eta sexu jokabidean. Gorputzaren barne-orekaren ardura nagusia ere hipotalamoari dagokio. Adibidez, gorputzeko likidoen neurria edo tenperatura nabarmen jaitsiko balira, hipotalamoa aldaketa horietan ohartuko litzateke eta jokabidean eta fisiologian eragingo luke: jokabidean egarria sentiaraziz, eta fisiologian, nerbio sistema autonomoaren eta sistema endokrinoaren funtzionamendua arinduz. • Tolestura handi baten bidez, ia neurri berdina duten bi hemisferiotan banatzen da. • Zerebroa aztertzerakoan, neurologoek hemisferio bakoitza lau zatitan banatu ohi dute: Lau zati horiek lobuluak dira: • Lobulu frontalak bekokian. • Lobulu parietalak buruaren goialdean. • Lobulu okzipitalak buruaren atzealdean. • Lobulu tenporalak belarrien gainean. Kortexa eta informazioaren prozesaketa

18. Nerbio sistema Zelula oso espezializatu batzuen artean osatzen duten multzoa da. Funtzio espezifiko batzuen arduradun dira eta, horrela, gizabanakoaren bizia mantentzen dute. Están encargados de captar la información del medio, tanto externo como interno, en el que se desarrolla la vida de un individuo. Piensa en ti mismo, en todo lo que tienes a tu alrededor, en la cantidad de cosas que llaman tu atención, la variedad de estímulos que recibes conscientemente, y los que recibes sin darte cuenta, por ejemplo los que vienen de tu propio cuerpo. Esa información siempre provoca una respuesta en el ser vivo, más lenta o más rápida, inmediata o a largo plazo, pero imprescindible para mantener la vida. A esa información que provoca una respuesta le damos el nombre de ESTÍMULO. Los receptores suelen ser neuronas; a veces son células de otro tipo modificadas. Pueden actuar de forma aislada como las de la piel, o en grupo como las del gusto. En ocasiones son ayudadas por otras células y órganos ajenos al Sistema Nervioso, llegando a constituir órganos muy complejos, como los de la vista o el oído. Los receptores son capaces de captar estímulos muy variados, desde la luz y el sonido, hasta calor y frío, presión, moléculas químicas, niveles de O2 y CO2, azúcar en sangre, la posición en el espacio, etc. Según la procedencia del estímulo hay que diferenciar entre: Receptores internos (ENTEROCEPTORES): son terminaciones neuronales que se encuentran distribuidas    por todo el organismo, en todos los órganos y tejidos, captando la información del estado fisiológico del ser    vivo en cada momento. De esta manera, el encéfalo tiene una visión exacta de nuestro funcionamiento de    forma instantánea. Receptores externos (EXTEROCEPTORES): son los más conocidos, puesto que constituyen los llamados ÓRGANOS DE LOS SENTIDOS. Nos permiten vivir en nuestro medio externo y relacionarnos con otros    seres vivos. 8. Los actos involuntarios. Son aquellos que realizamos sin intervención de la corteza cerebral, es decir, que son ajenos a nuestra consciencia, y, por tanto, a nuestra voluntad. Suelen estar controlados por centros de control secundarios, tales como la médula espinal y los ganglios. Dan lugar a lo que llamamos ACTOS REFLEJOS, producidos por muy pocas neuronas que funcionan formando un ARCO REFLEJO. Un ejemplo muy ilustrativo de cómo se produce un acto reflejo lo tienes en lo que sucede cuando te quemas o te pinchas en un dedo: lo retiras antes de que llegues a darte cuenta de lo que sucede, precisamente para evitar males mayores. Esta es la función de estos movimientos reflejos: ser rápidos para evitar mayores problemas.

19. Zerebroa aztetzeko metodoak