Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Prawo dziecka do zdrowia”

1. 100-lecie uzyskania dyplomu lekarza przez Janusza Korczaka Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Prawo dziecka do zdrowia” 17-19 listopada 2005, Konstancin – Jeziorna Ministerstwo Edukacji Narodowej i Nauki Polskie Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka

2. Janusz Szymborski„OCHRONA ZDROWIA DZIECI I MŁODZIEŻY W POLSCE I W EUROPIE” 100-lecie uzyskania dyplomu lekarza przez Janusza Korczaka Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Prawo dziecka do zdrowia” 17-19 listopada 2005, Konstancin – Jeziorna

3. Wg.Child Health Indicators of Life and Development (CHILD),

4. Dzieci i młodzież w Polsce (Wg GUS 2003 r.) ------------------------------------------------------------------ Wiek w latach Liczba w mln ------------------------------------------------------------------ 0 – 4 1 821 176 5 – 9 2 129 304 10 – 14 2 629 691 15 – 19 3 105 666 --------------------------------------------------------------------------- Ogółem 9 685 837

6. Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dziecii młodzieżyprzyjęta na 55 Sesji Europejskiego Komitetu Regionalnego Światowej Organizacji Zdrowia, Bukareszt, Rumunia, 12 – 15 września 2005 Dlaczego dzieci i młodzież? 1. Moralny i prawny obowiązek (Konwencja, MCR) 2. Inwestowanie w dzieci i młodzież dziś jest najbardziej efektywną inwestycją w zdrowie, pomyślność socjalną i postęp ekonomiczny całego społeczeństwa jutra i każdego obywatela 3. Choroby i zaniedbania w opiece nad dziećmi w każdej fazie ich rozwoju mają wielorakie, negatywne skutki zdrowotne, społeczne i ekonomiczne dziś i w następnych pokoleniach

7. Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży a Milenijne Cele Rozwoju • Zmniejszenia o połowę liczby ludzi cierpiących głód ( MCR 1 ) • Zmniejszenia o dwie trzecie umieralności dzieci ( MCR 4 ) • Zmniejszenia o trzy czwarte umieralności matek w okresie okołoporodowym (MCR 5 ) • Zwalczania HIV/AIDS, malarii i innych chorób ( MCR 6 ).

8. Strategiczny cel programu poprawy zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży • Umożliwienie dzieciom i młodzieży w Regionie Europejskim realizowania pełnego ich potencjału dla zdrowia i rozwoju a także zmniejszenie chorobowości i umieralności z przyczyn, które poddają się zapobieganiu • Zamierzeniami długofalowymi są: - poprawa sytuacji zdrowotnej pokolenia osób dorosłych; inwestycja w zdrowy rozwój młodego pokolenia dziś, jutro zaowocuje postępem ekonomicznym - pomoc krajom członkowskim w wypełnieniu zobowiązań w ramach MCR Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, 55 Sesja Europejskiego Komitetu Regionalnego WHO, Bukareszt, 12 – 15 września 2005

9. Problemy i propozycje ich rozwiązania z perspektywy wieku rozwojowego • Okres ciąży i okres okołoporodowy( okres okołokoncepcyjny, ciąża i poród, cztery pierwsze tygodnie życia ): zdrowy start do życia • Pierwszy rok życia: zdrowe wzrastanie i rozwój w najbardziej niebezpiecznym okresie • Okres wczesnego dzieciństwa: osiągnięcie gotowości szkolnej • Okres późnego dzieciństwa: zdrowy rozwój przed wiekiem pokwitania • Okres młodzieńczy: zdrowy nastolatek przygotowany do wejścia w dorosłość Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, 55 Sesja Europejskiego Komitetu Regionalnego WHO, Bukareszt, 12 – 15 września 2005

10. Siedem priorytetów ŚOZ Regionie Europejskim 1. Zdrowie matki i noworodka 2. Odżywianie 3. Choroby zakaźne 4. Urazy i przemoc 5. Środowisko naturalne 6. Zdrowie młodzieży 7. Rozwój psycho-społ. i zdrowie psych. Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, 55 Sesja Europejskiego Komitetu Regionalnego WHO, Bukareszt, 12 – 15 września 2005

11. PRIORYTETY W OCHRONIE ZDROWIA DZIECI I MŁODZIEŻY W POLSCE • Priorytet zagrożony - opieka okołoporodowa; noworodek (WHOp1) • Priorytet niedokończony - zwalczanie chorobowości i umieralności dzieci (WHOp2-5) • Priorytet ignorowany - zdrowie młodzieży; medycyna szkolna (WHOp6,7)

12. „POLSKA DLA DZIECI” 1. cel strategiczny: „Poprawa jakości prokreacji, dbałość o zdrowie i harmonijny rozwój młodego pokolenia” • Priorytet zagrożony - opieka okołoporodowa; noworodek

13. Umieralność okołoporodowa/1000 urodzeń Źródło: European health for all database.WHO, Regional Office for Europe. Czerwiec 2005

14. Zgony noworodków/1000 ur.ż. Źródło:European health for all database.WHO, Regional Office for Europe. Czerwiec 2005

15. Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych Źródło: European health for all database.WHO, Regional Office for Europe. Czerwiec 2005

16. Zalecenia w okresie okołokoncepcyjnym(Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży 2005 ) • Ciąże planowane • Suplementacja pokarmu kwasem foliowym • Poradnictwo genetyczne • Ciąża bez tytoniu, alkoholu, narkotyków • Właściwe odżywianie (mikroelementy) • Szczepienia (tężec; różyczka) • Przygotowanie do rodzicielstwa • Wczesne potwierdzenie ciąży • Zapobieganie zakażeniom HIV i ZPDP

17. Zalecenia w okresie ciąży(Europejska strategia zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży 2005) • Dostęp do kwalifikowanej opieki med. • Zapobieganie i leczenie anemii • Zapobieganie i leczenie zakażeń(ZPDP) • Ochrona przed szkodliwą ekspozycją • Wczesne wykrywanie i leczenie powikłań ciąży oraz wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu płodu • Przygotowanie do porodu

18. Zalecenia w okresie porodu(Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży 2005) • Bezpieczny poród z udziałem wykwalifikowanego personelu • Wczesne wykrywanie i leczenie powikłań płodowych • Właściwa opieka nad noworodkiem i resuscytacja • Opieka położnicza w przypadku powikłań • Wczesny kontakt matka – dziecko i wczesne rozpoczęcie karmienia piersią • Specjalistyczna opieka i leczenie noworodków z niską masą urodzeniową i n. chorych • Zapobieganiu transmisji HIV od matki do dziecka

19. Zalecenia podczas pierwszego miesiąca życia(Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży 2005) • Kontynuacja wyłącznego karmienia piersią • Diagnostyka i leczenie chorób u noworodków • Stały kontakt dziecka z opiekunami • Szczepienia ochronne • Zapobieganie i wykrywanie depresji poporodowej, opieka nad matkami z DPP • Zapobiegania transmisji HIV od matki do dziecka.

20. „POLSKA DLA DZIECI” 1. cel strategiczny: „Poprawa jakości prokreacji, dbałość o zdrowie i harmonijny rozwój młodego pokolenia” • Priorytet zagrożony- opieka okołoporodowa; noworodek - dezorganizacja systemu nadzoru - przerwanie realizacji programów pzp - niedocenianie profilaktyki - ignorowanie zagrożeń i problemów - pozorowanie działań naprawczych

21. Niska masa urodzeniowa niemowląt (poniżej 2501g) według wykształcenia matek, (Polska 1999) • Wyższe 4,2% • Policealne i średnie 4,8% • Zasad. zawodowe 6,2% • Podstawowe 9,6%

22. Palenie kobiet w ciąży według wykształcenia, Polska 1990* Wyższe 11.1% Średnie 21.7% Zas. Zawodowe 29.7% Podstawowe 41.9% * Województwo poznańskie

23. „POLSKA DLA DZIECI” 1. cel strategiczny: „Poprawa jakości prokreacji, dbałość o zdrowie i harmonijny rozwój młodego pokolenia” • Priorytet niedokończony- zwalczanie chorobowości i umieralności dzieci

24. Zmiana wskaźników względnego ubóstwa w krajach OECD w dekadzie lat 90.UNICEF Innocenti Research Centre, 2005

25. URAZY U DZIECI JAKO PROBLEM ZDROWIA PUBLICZNEGO1. W całej Unii Europejskiej i w każdym krajuczłonkowskim więcej dzieci umiera z powodu urazów niż z powodu wszystkich pozostałych chorób łącznie 2. Notuje się istotny gradient społeczno-ekonomiczny występowania, i następstw wypadków u dzieci na niekorzyść ubogich3. Jedynie prewencja znacząco zmniejsza umieralność pourazową u dzieci; nastawienie naleczenie z pominięciem prewencji, nie wpływa na spadek umieralności dzieci natomiast zwiększa wskaźniki trwałej niepełnosprawności.

26. URAZY U DZIECI JAKO PROBLEM ZDROWIA PUBLICZNEGO W POLSCE • Wysoki udział w umieralności i chorobowości • 24% uczniów w wieku 11, 13 i 15 lat co najmniej 1x w ciągu ostatnich 12. m-cy korzystało z pomocy medycznej z powodu wypadków w szkole/6%/ w domu/6%/, na ulicy/3,5%/w obiekcie sportowym,/4,5%/, inne/4%/ • Częsta przyczyna niepełnosprawności • Wysokie koszty leczenia • Niekorzystne porównania międzynarodowe • Możliwe zapobieganie - gdyby wdrożyć znane procedury prewencyjne, można byłoby uratować życie połowy ginących z powodu urazów dzieci, tj. życie ok. 900 dzieci rocznie

27. Główne przyczyny urazów u dzieci w Polsce Przyczyna wiek w latach (0-12m) 1 - 4 5 -14 15 -19 Komunikacyjne 6,5% 34,1%48,8% 51,5% Utonięcia nl 23,0%19,3% 10,1% Zadławienia 63,2% 7,0% 3,6% nl Zatrucia nl 7,8% 4,2% 3,8% Upadki 3,4% 5,5% 3,9% 3,7% Samobójstwa - - 6,3%18,1% Zabójstwa 11,1% 4,6% 1,8% 2,6% Nl=nieliczne

28. Zgony dzieci w wieku 0-14 lat z powodu urazów ogółem w UE Injury deaths for children (0-14 years) in the EU

29. Zgony dzieci w wieku 0-14 lat z powodu wypadków drogowych w krajach UE

30. Zgony dzieci w wieku 0-14 lat z powodu utonięcia w krajach UE

32. Ogólna liczba zgonów dzieci poniżej 15 lat oraz niemowląt z powodu maltretowania w ostatnim 5-leciu lat 90. UNICEF Innocenti Research Centre, A LEAGUE TABLE OF CHILD MALTREATMENT DEATHS IN RICH NATIONS, 2003

33. UNICEF Innocenti Research Centre, A LEAGUE TABLE OF CHILD MALTREATMENT DEATHS IN RICH NATIONS, 2003

34. Uzasadnienie łącznego podejścia do wypadków zamierzonych i niezamierzonychWHO Regional Committee for Europe 2005 • Uwypuklenie rangi problemu oraz szans jego ograniczenia • Synergistyczny systemu nadzoru medycznego i społecz. • Podobne uwarunkowania i czynniki ryzyka ( np. alkohol), także szczególne narażenie tych samych grup w populacji • Analogiczny wymóg podejścia wielosektorowego w celu ograniczenia czynników ryzyka • W obu rodzajach urazów interwencje opartych na dowodach i na ewaluacji • Zbliżone wymagania etyczne (sprawiedliwość społeczna i równość), gdy rozważane są problemy populacji szczególnie podatnych na urazy • Ten sam personel medyczny sprawuje opiekę nad ofiarami obu rodzajów urazów np. ratownictwo, ośrodki leczenia urazów i zatruć, wsparcie psychologiczne w celu zwalczania zespołu stresu pourazowego, rehabilitacja

35. WHO Regional Committee for Europe, Fifty-fifth session, Bucharest,Romania, 12–15 September 2005;Injuries in the WHO European Region: Burden, challenges and policy response Urazy jako problem zdrowia publicznego i opieki medycznej - przyczyny niepowodzeń • brak świadomości co do rzeczywistej skali problemu • brak świadomości co do możliwości skutecznego zapobiegania urazom • niechęć do wzięcia współodpowiedzialności w ramach niezbędnych działań wielosektorowych: transport, wymiar sprawiedliwości, polityka społeczna, mieszkalnictwo • niedostateczna uwaga poświęcana opartemu na dowodach postępowaniu medycznemu

36. Ochrona zdrowia dziecka jako konsumenta Ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. ogólnym bezpieczeństwie produktów art. 32 ust. 8 (Dz.U. Nr 229, poz. 2275) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobu działania krajowego systemu monitorowania wypadków konsumenckich

38. „POLSKA DLA DZIECI” 1. cel strategiczny: „Poprawa jakości prokreacji, dbałość o zdrowie i harmonijny rozwój młodego pokolenia” • Priorytet ignorowany - zdrowie młodzieży; medycyna szkolna

39. Równość w zdrowiu dzieci i młodzieży • Analiza sytuacji zdrowotnej dzieci i młodzieży z uwzględnieniem grup wiekowych • Zajęcie się podstawowymi uwarunkowaniami złego stanu zdrowia dzieci ( np.nieodpowiednie odżywianie) • Priorytet dla stadiów rozwoju dziecka najbardziej podatnych na niebezpieczeństwo ( ciąża, niemowlęctwo, okres dorastania ) • Inwestowanie w zapobieganie i zwalczanie chorób, które nieproporcjonalnie często dotykają dzieci biedne • Inwestowanie w gospodarstwa domowe wystawione na największe zagrożenie • Poprawa jakości podstawowej i szpitalnej opieki nad dziećmi i młodzieżą • Ustalenie właściwych mierników równości oraz celów działania Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, 55 Sesja Europejskiego Komitetu Regionalnego WHO, Bukareszt, 12 – 15 września 2005

40. Wzmocnienie systemu informacji • dane demograficzne i zachowaniowe do analizy potrzeb; • dane o chorobowości i umieralności do oceny wskaźników zdrowia • dane na temat uwarunkowań i czynników ochronnych do podjęcia kroków zapobiegawczych lub naprawczych • dane na temat polityki publicznej do ustalenia rodzaju i zakresu podejmowanych dotychczas działań, m.in. w polityce zdrowotnej i społecznej • dane środowiskowe do oceny stanu środowiska społecznego i naturalnego oraz ustalenia zagrożeń i szans tkwiących w środowisku; • dane programowe do śledzenia zmian zachodzących w toku realizacji programów; • dane wyjściowe do ukazania bezpośrednie rezultatów • dane wynikowe do pomiaru efektów Europejskastrategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, 55 Sesja Europejskiego Komitetu Regionalnego WHO, Bukareszt, 12 – 15 września 2005

41. Pierwsze kroki realizacyjne I. Punktem wyjściowym do działania musi być podzielanie przekonania przez wszystkie sektory rządowe i społeczne, co do konieczności zintegrowanego podejścia do problematyki zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, wkomponowanego w ogólnonarodową strategię obejmującą najważniejsze priorytety. II. Strategia taka przyjęta przez rząd i parlament powinna zawierać przejrzyste kierunki działań na rzecz zdrowia narodu i ściśle określać udział różnych sektorów społecznych i ekonomicznych. III. Powołanie międzysektorowego ośrodka koordynującego złożonego z przedstawicieli kluczowych ministerstw, agencji, organizacji pozarządowych i środowisk zawodowych, do opracowania strategii, będzie pomocne w przydzieleniu poszczególnych priorytetów, planów i systemów monitorowania.

42. Rola sektora zdrowia • Kluczowa rola nie tylko jako dostawcy świadczeń, ale także jako stymulatora działań całego rządu na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży • Politycy mają do dyspozycji szeroki wachlarz instrumentów, przykładowo: inicjatywa legislacyjna, regulaminy, zmiany organizacyjne, kształcenie zawodowe, opracowywanie podstaw programowych dla szkół, edukacja publiczna, środki fiskalne, alokacja środków budżetowych, finansowanie akcji medialnych, polityka społeczna, ochrona środowiska • Często politycy skupiają się wyłącznie na przeprowadzaniu zmian organizacyjnych, edukacji publicznej, kształceniu zawodowym i badaniach naukowych. Tymczasem w celu osiągnięcia rzeczywistego postępu w możliwie najkrótszym czasie przy optymalnym wykorzystaniu środków finansowych, konieczne jest sięgnięcie po szersze spektrum instrumentów. • Politycy, zwłaszcza zarządzający ochroną zdrowia, muszą także sprawdzić, czy w samym sektorze zdrowia potrzebom dzieci i młodzieży nadaje się odpowiednią rangę. Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, 55 Sesja Europejskiego Komitetu Regionalnego WHO, Bukareszt, 12 – 15 września2005

43. Władze zdrowia publicznego szczerze zaangażowane w inwestowanie w zdrowie i rozwój dzieci i młodzieży powinny dopilnować żeby: • została przyjęta całościowa strategia na rzecz zdrowia dzieci i młodzieży albo jako program niezależny, albo jako część innej strategii np. zdrowia narodu lub narodowego programu na rzecz dzieci; • sektor zdrowia miał jasno określoną pozycję w rządzie do angażowania na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży innych sektorów, na przykład edukacji, polityki społecznej; • zapewniono współuczestnictwo dzieci i młodzieży we wszystkich wymiarach ochrony zdrowia; • poprawa zdrowia dzieci i młodzieży była integralnym elementem działalności i oceny sektora zdrowia; • prowadzony był „audyt równości” w celu upewnienia się, że sektor zdrowia programując i realizując politykę zdrowotną nie zaniedbuje potrzeb dzieci i młodzieży ze środowisk upośledzonychspołecznie na przykład żeby dzieci te miały dostęp do właściwej opieki zdrowotnej;

44. Pobudzanie do współdziałania wielu sektorów Zwiększanie świadomości

45. Czynniki decydujące o osiągnięciu sukcesu • Ustanowienie kryterium sprawiedliwości i równości jako jasnych celów polityki zdrowotnej i całościowej polityki państwa • wzmocnienie systemów informacyjnych jako kluczowego elementu rozwoju strategii • uznanie roli działań wielosektorowych i potrzeby koordynacji wysiłków ministerstw, organizacji pozarządowych i sektora prywatnego • zaangażowanie młodych ludzi, rodzin i społeczności lokalnych w proces planowania, realizacji i ewaluacji planów poprawy zdrowia dzieci i młodzieży. Europejska strategia na rzecz zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży, 55 Sesja Europejskiego Komitetu Regionalnego WHO, Bukareszt, 12 – 15 września 2005

46. dr. Władysław Szenajch: "Tymczasowy projekt organizacji opieki nad dziećmi i młodzieżą" Rada Główna Opiekuńcza 1916r. • " Wobec wielkiej śmiertelności dzieci u nas i niedostateczności opieki nad niemi, nasuwa się niezbędna potrzeba rozwinięcia planowej, należycie przygotowanej akcji, któraby obejmowała całokształt tej opieki; a wykluczając wszelkie partyzanckie, odosobnione i nie koordynujące się z całością poczynania, mogła zapewnić pożądane wyniki". Najważniejsze wspólne cechy organizacji są następujące: • Przedewszystkiem opieka nad dziećmi jest to praca społeczna i dlatego nie powinna nosić charakteru filantropijnego, lecz mieć charakter obowiązku społecznego: nie należy traktować opieki nad dziećmi, jako akt dobrej woli, lecz jako obowiązek ogólnonarodowy, od którego spełnienia zależy przyszłość i dobro społeczeństwa. • Dalej, opieka nad dziećmi powinna byćwielostronna: powinna obejmować zarówno niemowlę i jego matkę, jak dziecko w wieku przedszkolnym, dziecko szkolne i młodzieńca; dziecko otoczone opieką rodziców, jak i dziecko opuszczone, nieślubne, występne; zarówno dziecko zdrowe, jak i dziecko chore, dziecko ułomne. Społeczeństwo powinno otoczyć dziecko opieką prawną, jak i wychowawczą i hygieniczno-lekarską; powinno dać mu opiekę w mieszkaniu, w rodzinie, w domu, jak i w różnych zakładach wychowawczych i leczniczych. • Wreszcie, opieka nad dziećmi nie powinna być rozdrobniona. Wszelkie instytucje i organizacje powinny działać w stałym wzajemnym kontakcie, i opieką swą powinny obejmować nie tylko dzieci z wielkich miast, lecz również i dzieci z małych miast, osad i wsi.

47. "Tymczasowy projekt organizacji opieki nad dziećmi i młodzieżą" Rada Główna Opiekuńcza 1916r. – c.d. • Wspólną zaś zasadą, którą winny się kierować Rady/ Opiekuńcze/ przy organizacji opieki, jest zasada następująca: "Nie odbierać dziecku matki", czyli innemi słowy: dla dziecka zdrowego pod względem umysłowym, moralnym i cielesnym najlepszą i najstosowniejszą jest opieka domowa, rodzinna. Matki, których dzieci potrzebują opieki, można podzielić na 3 grupy: • Matki, które nie wiedzą, jak mają swe dzieci chronić, jak je wychowywać, jak je pielęgnować, jak je karmić - stąd wniosek: społeczeństwo winno nauczyć matki, jak mają swe dzieci wychowywać, jak je chronić od wszelkich niebezpieczeństw, jak się niemi opiekować. • Matki, które z powodu różnych okoliczności, a przedewszystkiem złych warunków społeczno-materjalnych nie mogą swych dzieci otoczyć należytą opieką - stąd wniosek: społeczeństwo powinno dać matce moralną i materjalną pomoc przy wychowywaniu dziecka, otoczyć należytą opieką matkę już podczas ciąży, porodu, połogu i w okresie karmienia dziecka, aby zachować ją i dziecko przy życiu i zdrowiu i dać matce możność karmienia piersią dziecka, a następnie wspólnie z matką dać dziecku opiekę wychowawczą i lekarsko-hygieniczną podczas jej zdrowia i choroby w domu i w różnych zakładach wychowawczych i leczniczych. • Matki, które nie chcą opiekować się swemi dziećmi - stąd wniosek: społeczeństwo powinno tym dzieciom opuszczonym dać to, czego matka im dać nie chciała, dać opiekę najczulszą: wychowywać je w obcych rodzinach pod ścisłym nadzorem i ciągłą opieką społeczną, lub dać im w razie potrzeby opiekę wychowawczą i leczniczą w różnych zakładach, znajdujących się również pod ścisłą kontrolą społeczeństwa. W podobnem położeniu są dzieci pozbawione rodziców, sieroty i półsieroty, względem których społeczeństwo ma do spełnienia takież obowiązki, jak i względem dziecka opuszczonego przez matkę. "

48. WYKONANE W LATACH 2000/2001 OPRACOWANIA ANALITYCZNO - PROGRAMOWE DLA POPRAWY BEZPIECZEŃSTWA ZDROWOTNEGO DZIECI I MŁODZIEŻY • Zdrowie naszych dzieci. Uwarunkowania. Zagrożenia i problemy. Kierunki rozwiązań systemowych, 2001 • Koncepcja programu poprawy opieki zdrowotnej nad matką i dzieckiem w Polsce w latach 2002-2005, 2001 • Zdrowie naszych dzieci: Zróżnicowanie szans. Ubóstwo dzieci w krajach bogatych – raport Innocenti UNICEF, 2001 • Zdrowie naszych dzieci: Wypadki, urazy i zatrucia u dzieci i młodzieży w Polsce. Wypadki u dzieci w krajach bogatych – raport Innocenti UNICEF, 2001 • Zdrowie naszych dzieci. Dzieciństwo wolne od tytoniu, 2001 • Zdrowie naszych dzieci. Bezpieczeństwo zdrowotne dziecka jako konsumenta, 2001 • Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Rządowa Rada Ludnościowa: Medycyna szkolna – główne problemy i propozycje rozwiązań systemowych, 2002 • Ogólnopolski Szczyt w Sprawach Dzieci, Rzecznik Praw Dziecka: Polska dla dzieci - dokumenty i materiały, 2003

49. Dzieci nie stanowią części problemów - dzieci są nadzieją na rozwiązanie problemów Polski, Europy, świata Każde dziecko ma prawo do miłości, szczęścia i zdrowia

50. Dziękuję za uwagę!