Δούλοι, οι αόρατοι της Ιστορίας

1. Δούλοι, οι αόρατοι της Ιστορίας Προσεγγίζοντας τα μελανά σημεία μιας λαμπερής αρχαιότητας ΕΥΗ ΠΙΝΗ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΚΑΙ ΝΗΣΩΝ ΓΡΑΦΕΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

2. Τι μαθαίνουμε για τους δούλους; Βιβλίο Ιστορίας Δ’ Δημοτικού Βιβλίο Ιστορίας Α’ Γυμνασίου Η δουλεία στα σχολικά βιβλία Ιστορίας

3. Τι δεν μαθαίνουμε; Η συμβολή και η συμμετοχή δούλων στις μεγάλες μάχες της αρχαιότητας. ➢ Στις Θερμοπύλες Κάθε ένας από τους 300 επίλεκτους Σπαρτιάτες είχε μαζί του Τουλάχιστον έναν είλωτα. Πολέμησαν μαζί με τους κυρίους τους στην τελική μάχη. Αναφέρεται μια περίπτωση είλωτα που το έσκασε για να γλιτώσει. ➢ Στη Σαλαμίνα Ο Θεμιστοκλής εμπιστεύτηκε στον δούλο του τον Σίκιννο το παράτολμο σχέδιο της παραπλάνησης των Περσών. ➢ Στις Πλαταιές Μαζί με τους 5.000 Σπαρτιάτες συμμετείχαν και 35.000 είλωτες (7 ανά οπλίτη) ➢ Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ▪ 424 π.Χ. οι «Βρασίδειοι», σώμα ειλώτων υπό τον Βρασίδα, πολέμησαν στη Θράκη. ▪ 421 π.Χ. στη Σφακτηρία εθελοντές είλωτες μετέφεραν κολυμπώντας εφόδια στους αποκλεισμένους Σπαρτιάτες. ▪ 418 π.Χ. στη μάχη της Μαντίνειας πολέμησαν 2 λόχοι απελευθερωμένων ειλώτων (νεοδαμώδεις) Η δουλεία στα σχολικά βιβλία Ιστορίας

4. Και τι δεν συνειδητοποιούμε; ➢ Η αρχαία ελληνική κοινωνία στηρίχθηκε κατά βάση στην εργασία των δούλων. ➢ Η δουλεία ήταν ένα τεράστιο κεφάλαιο που πάνω του στηρίχτηκε η οικονομική άνοδος, η κοινωνική και πολιτιστική ακμή των μεγάλων πόλεων – κρατών. ➢ Το να είναι κανείς ελεύθερος ή δούλος πολύ συχνά ήταν θέμα τύχης! ➢ Η δουλεία και ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής, δεν ξένιζε κανέναν, ούτε τους ίδιους τους δούλους. Η δουλεία στα σχολικά βιβλία Ιστορίας

5. Οι (σκοτεινές) πηγές της δουλείας ➢ Ο πόλεμος και η κατάκτηση εδαφών (δορυάλωτοι δούλοι και υπόδουλοι πληθυσμοί) ➢ Η πειρατεία ➢ Οι απαγωγές ελεύθερων παιδιών και γυναικών ➢ Τα απλήρωτα χρέη (Στην Αθήνα όχι μετά το 594 π.Χ.) ➢ Η έκθεση ανεπιθύμητων βρεφών ➢ Η γέννηση δούλων ➢ Δικαστικές αποφάσεις Πώς ένας άνθρωπος μπορούσε να γίνει δούλος;

6. Ανδράποδο: ο άνθρωπος - αντικείμενο ❖ Οι δούλοι πωλούνταν και αγοράζονταν όπως κάθε εμπόρευμα στην Αγορά ❖ Αγορές δούλων υπήρχαν σε όλες τις μεγάλες πόλεις ❖ Στην Αθήνα ▪Αγορά δούλων στο Σούνιο ▪Αγορά στην Αγορά του Άστεως, μια φορά τον μήνα Η πώληση γινόταν με πλειστηριασμό Η αξία των δούλων ήταν ανάλογη με την ηλικία, το φύλλο, την μόρφωση ή την γνώση κάποια τέχνης κλπ. ❖ Στην Σπάρτη Η βασική πηγή δούλων ήταν ο υπόδουλος πληθυσμός των ντόπιων κατοίκων της Λακωνίας και Μεσσηνίας Πώς ένας άνθρωπος μπορούσε να γίνει δούλος;

7. ± Οι δούλοι στα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις + 1000 δούλοι ▪Ιδιοκτησία μιας εξαιρετικά πλούσιας οικογένειας ▪Εκτός από όσους χρησιμοποιούσαν στις επιχειρήσεις τους και στο σπίτι, τους υπόλοιπους τους νοίκιαζαν σε άλλους ιδιοκτήτες ή στο κράτος. ± 50 δούλοι ▪Ιδιοκτησία εύπορης οικογένειας ± 10 δούλοι ▪ Ιδιοκτησία μέσης οικογένειας 1 – 2 δούλοι ▪Ιδιοκτησία φτωχής οικογένειας Κανένας δούλος ▪Πολύ φτωχή, άπορη οικογένεια Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

8. Οικέτες, οι οικιακοί υπηρέτες Αν σε ένα σπίτι υπήρχαν πολλοί οικέτες, τότε αυτοί θα είχαν ειδικότητες και διαφορετικά καθήκοντα: ▪Θυρωρός ▪Μάγειρος ▪Παιδαγωγός, παραμάνα ▪Δούλες για τις δουλειές του σπιτιού, για την υφαντική ▪Δούλοι και δούλες για τις αγροτικές εργασίες ▪Προσωπικός υπηρέτης στις εκστρατείες Όταν δεν υπήρχαν πολλοί οικέτες, τότε έκαναν οι ίδιοι όλες τις δουλειές ▪Δούλευαν στα κτήματα την περίοδο της συγκομιδής, έκαναν τις δουλειές του σπιτιού, μαγείρευαν και φρόντιζαν τα παιδιά. ❖Τελετή υποδοχής ενός οικέτη στο νέο του σπίτι ▪Η τελετή ήταν ανάλογη με την υιοθεσία και η οικογένεια δήλωνε ότι ο δούλος γινόταν πλέον μέλος της και θα είχε την ίδια θρησκεία. Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

9. Η δύσκολη ζωή ενός οικέτη ❖Δεν είχε προσωπική ζωή ❖Δεν μπορούσε να παντρευτεί με νόμιμο γάμο. ❖Παιδιά μπορούσε να αποκτήσει μόνο αν το επέτρεπε ο κύριός του. ❖Τα παιδιά των δούλων γίνονταν δούλοι. ❖Ο ιδιοκτήτης μπορούσε να κρατήσει τα παιδιά των δούλων του στο σπίτι του, να τα πουλήσει σε άλλη οικογένεια, στο κράτος ή και σε άλλη πόλη. ❖Ο κύριος μπορούσε να εκμεταλλεύεται σεξουαλικά τον δούλο την δούλη του. Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

10. Χωρίς οικούντες, αυτοί που μένουν χωριστά ❖Δεν έμεναν στο σπίτι του κυρίου τους ▪Εργάζονταν για λογαριασμό του ιδιοκτήτη τους ▪Οι ιδιοκτήτες μπορούσαν να νοικιάσουν τους δούλους τους ▪ Κατέβαλαν το μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους στον κύριό τους, αλλά κρατούσαν και ένα δικό τους μερίδιο. ❖ Οι χωρίς οικούντες εργάζονταν: ▪Στα καταστήματα της αγοράς ▪Στις βιοτεχνίες και στα εργαστήρια ▪Στις τράπεζες ▪Στα αγροκτήματα και στα κοπάδια ▪Σε οικοδομές, δημόσια έργα ❖ Ζούσαν σε καθεστώς σχετικής αυτονομίας ❖ Αν κέρδιζαν πολλά χρήματα μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

11. Οι δημόσιοι δούλοι ❖ Ήταν ιδιοκτησία του κράτους Εργάζονταν: ▪Ως κλητήρες σε διάφορες υπηρεσίες ▪Ως υπάλληλοι στην εκκλησία του Δήμου, στην Βουλή, στα δικαστήρια και σε διάφορους Άρχοντες ▪Ως αστυνομικοί ▪Ως γραμματείς και αντιγραφείς στα κρατικά αρχεία ▪Κήρυκες σε διάφορες δημόσιες υπηρεσίες ▪Δήμιοι ▪Εργάτες στην αποκομιδή των σκουπιδιών ▪Τεχνίτες στο νομισματοκοπείο ❖Ζούσαν περίπου αυτόνομοι, μια σχετικά υποφερτή ζωή, είχαν μισθό και δικαίωμα να κάνουν οικογένεια Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

12. Οι δούλοι στα μεταλλεία ❖Οι μεταλλευόμενοι ▪Ιδιοκτήτες τους ήταν οι πολίτες που εκμίσθωναν τα μεταλλεία ▪Ήταν η χειρότερη περίπτωση δουλείας ▪ΟΙ δούλοι εργάζονταν σε απάνθρωπες συνθήκες ▪Το περιβάλλον ήταν ανθυγιεινό και πολύ επικίνδυνο ▪Το προσδόκιμο ζωής τους ήταν πολύ μικρό 4 – 5 χρόνια το πολύ ❖ Στα μεταλλεία κατέληγαν οι απείθαρχοι δούλοι ❖Τους σημάδευαν με καυτό σίδερο ❖Οι πολύ σκληρές συνθήκες προκάλεσαν δύο τουλάχιστον εξεγέρσεις και μαζικές αποδράσεις δούλων ▪Την περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου: Δραπέτευσαν με την βοήθεια των Σπαρτιατών Πολλούς τους συνέλαβαν Βοιωτοί και τους πούλησαν ξανά ▪Τον 2οαιώνα π.Χ. Οι επαναστάτες κατέλαβαν την ακρόπολη του Σουνίου Τελικά η επανάσταση πνίγηκε στο αίμα Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

13. Σχέσεις κυρίων και δούλων ❖Συναισθηματικοί δεσμοί ανάμεσα σε δούλους και κυρίους ▪Στις αρχαίες πηγές είναι συνηθισμένο το μοτίβο του πιστού και αφοσιωμένου δούλου, ήταν όμως αλήθεια; ▪Το μοτίβο του πονηρού δούλου που εμφανίζεται στην κωμωδία, ίσως είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα. ▪Ωστόσο, σίγουρα θα υπήρχαν κάποιοι συναισθηματικοί δεσμοί κυρίως ανάμεσα σε οικογενείς δούλους και στους κυρίους τους. ❖Σεξουαλική εκμετάλλευση και σχέσεις μεταξύ κυρίων και δούλων ▪Δεν υπήρχαν νομικοί περιορισμοί, ούτε ηθικοί φραγμοί εκ μέρους των κυρίων. ▪Πολλές δούλες κατέληγαν παλλακίδες των κυρίων τους. ▪Υπήρχε πάντα η απειλή εκ μέρους του κυρίου ότι θα πουλήσει την δούλη/δούλο σε πορνείο. ❖Για να εξασφαλίσουν την αφοσίωση ενός δούλου, συχνά του υπόσχονταν ως ανταμοιβή την απελευθέρωση , με διαθήκη Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

14. Απελεύθεροι ❖Ατομικές περιπτώσεις ▪Ο κύριος σε μια πράξη καλής θέλησης απελευθέρωνε τον δούλο του, είτε ευρισκόμενος εν ζωή είτε, μετά θάνατον, στη διαθήκη του ▪Ο δούλος, έχοντας κερδίσει αρκετά χρήματα, εργαζόμενος στην επιχείρηση του κυρίου του, εξαγόραζε ίδιος την ελευθερία του ▪Εταιρείες απελεύθερων συγκέντρωναν χρήματα με εράνους για να απελευθερώσουν δούλους ▪Με καταβολή λύτρων, από τυχόν συγγενείς (σε περιπτώσεις ατόμων που είχαν πέσει θύματα πειρατείας ή απαγωγής) ❖Μαζικές απελευθερώσεις δούλων ▪Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, κυρίως σε περιόδους πολέμου, απελευθερώνονταν δούλοι που είχαν πολεμήσει στο πλάι των κυρίων τους Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

15. Ειλωτεία, μια ιδιαίτερη περίπτωση δουλείας Είλωτες: υποτελείς πληθυσμοί της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. Μετά την υποδούλωσή τους παρέμειναν να καλλιεργούν τα (πρώην) δικά τους κτήματα. ❖ Καλλιεργούσαν τα κτήματα των Σπαρτιατών κυρίων τους (κύρια απασχόληση) ❖ Δούλευαν στα σπίτια ως οικιακοί υπηρέτες ❖ Δούλευαν στα συσσίτια ❖ Συνόδευαν τους κυρίους τους στον πόλεμο ως προσωπικοί υπηρέτες ❖ Ήταν ο βασικός στυλοβάτης της σπαρτιατικής οικονομίας. ❖ Με την προσωπική τους εργασία συντηρούνταν οι ίδιοι και συντηρούσαν τον Σπαρτιάτη κύριό τους. Οι δούλοι στην αρχαία Σπάρτη

16. Οι είλωτες ❖ Ιδιωτικοί ή κρατικοί δούλοι; Μάλλον ανήκαν στην κατηγορία «ιδιωτικά αγαθά», αλλά υπήρχε μεγάλη κρατική παρέμβαση. Π.χ. ο ιδιοκτήτης δεν μπορούσε να απελευθερώσει ή να πουλήσει τον δικό του είλωτα, εκτός και αν μεταβίβαζε – πωλούσε σε κάποιον την κτηματική περιουσία του, μαζί και τους είλωτες. Την αποκλειστική δυνατότητα απελευθέρωσης την είχε το κράτος χωρίς αποζημίωση του ιδιοκτήτη. Συνεπώς οι είλωτες είχαν διπλή εξάρτηση, από τον ιδιώτη και το κράτος. Οι δούλοι στην αρχαία Σπάρτη

17. Οι είλωτες Ο «εσωτερικός» εχθρός Κάθε χρόνο οι Έφοροι κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων. Με αυτόν τον τρόπο οι δολοφονίες ειλώτων, δεν αποτελούσαν μίασμα. Για τους είλωτες που φονεύονταν στις ασκήσεις της κρυπτείας, δεν αποζημιώνονταν οι ιδιοκτήτες. Οικογενειακή ζωή Δεν απαγορευόταν να έχουν σύζυγο και παιδιά, αντίθετα έπρεπε να κάνουν οικογένεια για να διατηρείται ο πληθυσμός τους. Οι δούλοι στην αρχαία Σπάρτη

18. «Δεσπότες και δούλοι» Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά Το θέμα της δουλείας στα εκπαιδευτικά προγράμματα