به نام خدا

1. به نام خدا تهیه کننده : رضا فریدونی میرزا حسن آشتیانی

2. زندگی میرزا حسن فرزند میرزا یوسف آشتیانی بود. خاندان او بیش از یک قرن مقام و لقب مستوفی‏‌الممالکی (وزیر دارائی) داشتند.تحصیلات را در خانه و زیر نظر معلمین خصوصی آغاز کرد. در سال ۱۳۰۱ از طرف شاه لقب مستوفی‌الممالک گرفت و دوسال بعد، پس از درگذشت پدرش، تمام مشاغل میرزا یوسف را به ارث برد. میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر (پسر عموی پدرش) پیش‌کاری او را در اداره امور برعهده داشت.مستوفی در هنگام درگذشت میرزا یوسف، بیش از دوازده سال نداشت ولی شاه به احترام پدرش او را «آقا» خطاب می‏کرد.

3. در نهضت تنباکو آشتیانی در موضوع تحریم تنباکو نقش فعالی داشته است. او از اواخر اوت ۱۸۹۱ مخالفت علنی و آشکار خود را با عملیات شرکت رژی در ایران آغاز نمود. فتوی معروف میرزای شیرازی خطاب به میرزا حسن آشتیانی نوشته شده و برای او به عنوان برجسته‌ترین روحانی پایتخت ارسال شده است. با انتشار این فتوی، ناصرالدین‌شاه ابتدا امین‌السلطان را برای مذاکره با آشتیانی گسیل داشت. ولی به علت ابرام نامبرده بر اجرای فتوی میرزای شیرازی، مذاکرات بی نتیجه ماند. ناصرالدین‌شاه نامه تندی خطاب به وی نوشت و او را با عنوان توهین آمیز «جنابا!» خطاب نمود. این نامه زمینه مکاتبات دوجانبه پیوسته ای را میان شاه و آشتیانی فراهم نمود. ولی این مکاتبات هم نتیجه مورد نظر شاه را فراهم نیاورد.

4. سرانجام شاه تهدید نمود که «یا به منبر رفته و رفع تحریم دخانیات را اعلام بکند و قلیان بکشد، یا از تهران خارج شود.» میرزای آشتیانی آماده سفر شد. خبر حرکت او باعث تحریک مردم شد و بزرگترین راهپیمایی تاریخ ایران با حضور هزاران نفر به راه افتاد. این راهپیمایی با دخالت نظامیان به خون کشیده شد. شاه انگشتری برای میرزای آشتیانی فرستاد و از وی خواست تا سفرش را چند روز به تعویق اندازد. پس از دو روز شاه فسخ امتیاز انحصار دخانیات را به میرزای آشتیانی اعلام نمود.

6. فرزندان و نوادگان •میرزا مصطفی آشتیانی که در مشروطه کشته شد. •شیخ مرتضی آشتیانی که از رهبران مشروطه و از مخالفان رضاشاه پهلوی بود. •میرزا احمد آشتیانی از علمای بزرگ تهران. •هاشم آشتیانی

7. تدریس آیت الله آشتیانی حدود 30 سال در مدرسه سپهسالار و مدرسه میرزا محمدخان قزوینی تدریس داشت. معمولاً روزی سه ساعت و گاهی چهار ساعت تدریس می‏کردند. علامه سید جلال الدین آشتیانی نوشته ‏اند: دوازده دوره الهیات شفا و چهار دوره طبیعیات این کتاب عظیم را تدریس نموده‏اند. تمهید القواعد را پنج بار و شرح فصوص را تا قبل از سال 1316ش در طول هجده سال، شش دوره و مجلدات اسفار را در دوره‏های متوالی درس داده‏ اند.» تسلط ایشان به مبانی حکمت و عرفان و تبحر در آثار ملاصدرا باعث می‏شد تا محفل درس او مورد توجه اهل فضل قرار گیرد. علامه سید جلال‏الدین آشتیانی باز نوشته ‏اند: «مرحوم استاد آقا میرزا مهدی سه سال ایام عید را به مقصد زیارت حضرت معصومه (س) در قم به این شهر مسافرت کردند ؛ و در سفر اخیر مغفور له، حضرت امام خمینی درس اسفار خود را تعطیل کردند و فرمودند، آقای آشتیانی در رتبه اساتید من هستند...»

9. شاگردان اگر چه آشتیانی به علت مسافرت‏های زیاد و کسالت طولانی به صورت پیوسته و شایان نمی‏توانست به افاده بپردازد، ولی حوزه درس و محفل بحث او تا اواخر عمر شریفش ادامه داشت و جویندگان معارف ناب از زلال دریای علومش استفاده‏ها بردند. نام برخی از شاگردان زبده وی چنین است.

10. 1 - آیت الله سید علی سیستانی. 2 - آیت الله میرزا ابوالحسن شعرانی. 3 - آیت الله علامه سید جلال الدّین آشتیانی. 4 - آیت الله دکتر مهدی حائری یزدی. 5 - آیت الله علامه محمد تقی جعفری. 6 - آیت الله آخوند ملا علی همدانی. 7 - آیت الله شیخ ابوطالب تجلیل تبریزی. 8 - آیت الله شهید مرتضی مطهری. 9 - پرفسور عبدالجواد فلاطوری. 10 - استاد بدیع الزمان فروزان‏فر. 11 - دکتر محمد تقی دانش‏پژوه. 12 - دکتر مهدی محقق. 13 - دکتر ابراهیم آیتی.

11. 14 - دکتر محمد صادقی. 15 - دکتر محمد جعفر لنگرودی. 16 - دکتر موسی جوان. 17 - دکتر سید صادق گوهرین. 18 - حکیم حاج شیخ علی محمد جولستانی. 19 - حکیم شیخ محمدرضا ربانی تربتی. 20 - شیخ عبدالکریم روشنا تهرانی. 21 - آقا شیخ جعفر خندق آبادی. 22 - آقا میرزا محمد علی ادیب تهرانی. 23 - آقا شیخ علی محقق کاشمری. 24 - آقا سید مهدی لاجوردی کاشانی. 25 - آقا سید هوشنگ میرمطهری. 26 - آقا سید محمد تقی نقوی. 27 - آقا سید محمد حسین آل طیب شوشتری و بسیاری دیگر

12. آثار و تألیفات‏ آیت الله آشتیانی آثار متعددی در فقه و اصول و فلسفه و حکمت و عرفان از خود به یادگار گذاشته است که بسیاری از آن‏ها هنوز به چاپ نرسیده است. لذا مناسب است اهل فن به این مهم اقدام ورزند و آثار با ارزش آن حکیم فرزانه را که از ذخائر با ارزش معارف اسلامی است احیاء کنند.

13. تألیفات ایشان به این شرح است 1 - حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری (ره) 2 - حاشیه بر کفایة الاصول‏ 3 - حاشیه بر فرائد الاصول‏ 4 - تعلیقه بر حکمت منظومه سبزواری، تهران، 1352. 5 - تعلیقه بر منطق منظومه سبزواری‏

14. سید جلال الدین آشتیانی نوشته ‏اند: تعلیقات آن بزرگوار، بهترین تعلیقه بر شرح منظومه است 6 - تعلیقه بر اسفار اربعه 7 - تعلیقه بر اشارات بوعلی‏ 8 - تعلیقه بر فصوص فارابی‏ 9 - تعلیقه بر شفاء بوعلی‏ 10 - تعلیقه بر فصوص ابن عربی‏ 11 - تعلیقه بر مصباح الانس‏ 12 - اساس التوحید 13 - رساله‏ ای در علم اجمالی و طلب و اراده‏ 14 - رساله در اثبات معراج جسمانی‏ 15 - رساله‏ ای در اثبات معاد جسمانی‏ 16 - رساله‏ ای در شق القمر 17 - شرح حدیث عمران صابی‏ 18 - شرح بر مشکلات حافظ 19 - ترجمه ‏ای بر اشارات بوعلی‏ 20 - ترجمه اسفار اربعه‏ 21 - رساله‏ ای در حقیقت کتاب و میزان به مذاق عرفا، ط تهران، 1352 23 - رساله‏ ای در جبر و تفویض‏

15. درگذشت میرزا حسن آشتیانی در سال 1319 ق در تهران درگذشت.