Η νεοφιλελεύθερη μετάλλαξη της κοινωνικής πολιτικής και ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης

1. Η νεοφιλελεύθερη μετάλλαξη της κοινωνικής πολιτικής και ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης Κώστας Δημουλάς Επίκουρος καθηγητής Κοινωνικής Διοίκησης και Αξιολόγησης Προγραμμάτων Κοινωνικής Πολιτικής Πάντειο Πανεπιστήμιο Ίδρυμα Ρόζας Λούξεμπουργκ-Παράρτημα Ελλάδας Δραπετσώνα 27-9-2014

2. Νεοφιλελευθερισμός και κοινωνική πολιτική • Ο νεοφιλελευθερισμός είναι ένα ισχυρό και πλατύ κοινωνικό και πολιτικό ρεύμα που στοχεύει στην αναδιατύπωση των στόχων, την αναδιάταξη των προτεραιοτήτων και την εισαγωγή νέων μεθόδων και εργαλείων εφαρμογής της κοινωνικής πολιτικής. • Οι επιρροές του απλώνονται από τη «νέα δεξιά» που επιδιώκει την αντικατάσταση της δημόσιας κρατικής κοινωνικής πολιτικής από την οικογένεια και τον εθελοντισμό έως την «ήπια σοσιαλδημοκρατία» που προτάσσει τον πλουραλισμό, την αποκέντρωση και την κοινωνική επένδυση.

3. Αφετηριακές παραδοχές του νεοφιλελευθερισμού • Η επέκταση της κρατικής παρέμβασης μέσω και της κοινωνικής πολιτικής, διαβρώνει το χαρακτήρα και το πνεύμα ανεξαρτησίας του ατόμου, περιορίζει την ελευθερία του, την αυτοπειθαρχία και τη δημιουργικότητά του και παρακωλύει την οικονομική ανάπτυξη. • Η θέσπιση και η διεύρυνση των κοινωνικών δικαιωμάτων περιόρισε σημαντικά την κοινωνική ευθύνη και την αίσθηση καθήκοντος των ατόμων απέναντι στο κοινωνικό σύνολο • Η «υπέρμετρη» αύξηση των κοινωνικών δαπανών μετά το 1960 αντίθετα με τις επιδιώξεις των οπαδών του κοινωνικού κράτους δεν περιόρισε τις κοινωνικές ανισότητες, δεν ενίσχυσε την κοινωνική δικαιοσύνη ούτε εξάλειψε τα κοινωνικά προβλήματα αλλά γιγάντωσε τη γραφειοκρατία και την αναποτελεσματικότητα.

4. Με βασικούς θεμελιωτές τον Milton Friedman και τον Lawrence Mead ο νεοφιλελευθερισμός στοχεύει: • Στη συρρίκνωση των κοινωνικών δικαιωμάτων με ταυτόχρονη ενίσχυση της κοινωνικής ευθύνης των ατόμων • Τον περιορισμό ή/και τη συγκράτηση των δημόσιων κοινωνικών δαπανών με την ενίσχυση της αποδοτικότητας και αποτελεσματικότητά τους • Την εγκατάλειψη του καθολικού χαρακτήρα των κοινωνικών παροχών με την επικέντρωσή τους σε ειδικά προβλήματα που δεν αντιμετωπίζονται μέσω του μηχανισμού της αγοράς και σε ιδιαίτερες κοινωνικές ομάδες που χάνουν από την λειτουργία της αγοράς και δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς κοινωνική βοήθεια. • Τη θέσπιση του ελάχιστου (ιδιαίτερα χαμηλού) εγγυημένου εισοδήματος μέσω της αρνητικής φορολόγησης των πολύ χαμηλών εισοδημάτων(Negative income Tax) που εμπνεύστηκε ο Friedman αντί του ελάχιστου κατωφλιού κοινωνικής προστασίας(Minimum social protection floor) που προωθεί η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας.

5. Βασικά μέτρα άσκησης της κοινωνικής πολιτικής στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού • Υποχρέωση των ατόμων να εργάζονται προκειμένου να έχουν πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες και αγαθά(workfare) • Θεσμοθέτηση αυστηρών εισοδηματικών και περιουσιακών κριτηρίων καθώς και κριτηρίων συμπεριφοράς προκειμένου τα άτομα να έχουν πρόσβαση στις κοινωνικές παροχές(means-tested) • Εμπορευματοποίηση των κοινωνικών υπηρεσιών μέσω ιδιωτικοποιήσεων, «οιονεί αγορών» και κουπονιών • Αποκέντρωση και μεταβίβαση μεγάλου μέρους των αρμοδιοτήτων άσκησης της κοινωνικής πολιτικής προς το τοπικό κράτος και την κοινότητα • Συρρίκνωση των δικαιωμάτων και παροχών που απορρέουν από την κοινωνική ασφάλιση υπέρ της κοινωνικής βοήθειας και των επιδομάτων πρόνοια.

6. Ποια είναι τα αποτελέσματα του νεοφιλελεύθερου προγράμματος κοινωνικής πολιτικής μετά από 30 και πλέον χρόνια εφαρμογής του; • Η ανισότητα στις χώρες του ΟΟΣΑ μεταξύ του 10% πλουσιότερου τμήματος του πληθυσμού και του 10% φτωχότερου από το 1985 έως το 2010 μεγάλωσε κατά 7 φορές. • Το «παράδοξο»: Στις χώρες που εφαρμόζουν προγράμματα κοινωνικής πολιτικής καθολικού χαρακτήρα η ανισότητα είναι μικρότερη απ’ ότι στις χώρες που εφαρμόζουν στοχευμένα/ επιλεκτικά προγράμματα. «Όσο περισσότερο στοχευμένα είναι τα κοινωνικά προγράμματα τόσο λιγότερο επιτυγχάνεται η μείωση της ανισότητας»(Korpi and Palme-1998) • Η εγκληματικότητα όπως τουλάχιστον αποτυπώνεται στον αριθμό των φυλακισμένων και τις καταγραφές των «εγκλημάτων» από την αστυνομία αυξήθηκε και παραμένει σε υψηλά επίπεδα παρά τις ετήσιες διακυμάνσεις της. Ανοδική ήταν επίσης η πορεία της εφηβικής παραβατικότητας και της σχολικής διαρροής. • Στα κράτη που έχουν υψηλότερες κοινωνικές δαπάνες όπως η Αυστρία, η Δανία και η Σουηδία, τα επίπεδα απασχόλησηςδεν είναι χαμηλότερα (ούτε η ανεργία υψηλότερη) από τα κράτη που έχουν χαμηλότερες κοινωνικές δαπάνες όπως η Ολλανδία, το Ενωμένο Βασίλειο και η Γερμανία. • Το συνολικό ύψος των κοινωνικών δαπανών δεν περιορίστηκε αλλά ανακατανεμήθηκε στο εσωτερικό των επιμέρους κατηγοριών κυρίως σε βάρος των προγραμμάτων κοινωνικής βοήθειας και των προγραμμάτων απασχόλησης και υπέρ των προγραμμάτων υγείας και των συντάξεων • Οι δημόσιες κοινωνικές δαπάνες δεν λειτουργούν πλέον ως μηχανισμός αναδιανομής από τους πλουσιότερους προς τους φτωχότερους αλλά καταλήγουν κυρίως στις ιδιωτικές υπηρεσίες κοινωνικής πολιτικής χάρη στις ιδιωτικοποιήσεις και το μηχανισμό της «οιονεί αγοράς» συνιστώντας ένα νέο χώρο κερδοσκοπίας και συσσώρευσης του κεφαλαίου. • Τα κοινωνικά δικαιώματα συρρικνώθηκαν και ο πολίτης μεταμορφώθηκε σε «χρήστη» και καταναλωτή των κοινωνικών υπηρεσιών • Ο εθελοντικός τομέας και η μη κερδοσκοπικές οργανώσεις πολλαπλασιάστηκαν υποκαθιστώντας το κράτος και λειτουργώντας αρκετές φορές ως το «αμορτισέρ» απορρόφησης των κοινωνικών κραδασμών που προκαλεί στην επέκταση των ιδιωτικών κοινωνικών υπηρεσιών. Τα προβλήματα και η ένδεια πολλαπλασιάστηκαν • Η αποκέντρωση και η μεταβίβαση αρμοδιοτήτων στο τοπικό κράτος δεν οδήγησαν στη σύζευξη των κοινωνικών υπηρεσιών με τις τοπικές κοινωνικές ανάγκες. Αντίθετα αυξήθηκε ο κεντρικός έλεγχοςμέσω αυστηρότερων ρυθμιστικών παρεμβάσεων και διευρύνθηκε η ανισότητα στα επίπεδα και την ποιότητα των κοινωνικών υπηρεσιών

7. Ορισμένα Ενδιαφέροντα στοιχεία(πηγή: Επεξεργασία στοιχείων από ΟΟΣΑ και Eurostat):

8. Στο νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα η Τοπική αυτοδιοίκηση και η κοινότητα διαδραματίζουν κομβικό ρόλο Αναλαμβάνουν να υλοποιήσουν το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνική πολιτικής που δεν εντάσσεται στο θεσμό της κοινωνικής ασφάλισης αλλά αποτελεί κοινωνική βοήθεια ενώ ταυτόχρονα είναι περιχαρακωμένοι από τις προδιαγραφές που θέτει το κεντρικό κράτος: • Χρηματοδότηση-Πακέτο(block-grants) αντί για την χρηματοδότηση ανάλογα με τις ανάγκες • Ανάθεση υπεργολαβιών μέσω προγραμματικών και άλλης μορφής συμβάσεων • Εποπτεία της ιδιωτικής αγοράς κοινωνικών υπηρεσιών στο τοπικό επίπεδο • Ανταγωνισμός με ιδιώτες παρόχους υπηρεσιών (κουπόνια, «προγράμματα ανταγωνιστικού χαρακτήρα») • Σύστημα Διοίκησης με βάση τους στόχουςκαι εκτεταμένη λογοδοσία • Κινητοποίηση του τοπικού εθελοντισμού και των ιδιωτών χορηγών

9. Το τρίγωνο της κοινωνικής πολιτικής στην ΤΑ στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού Υπολειμματικές παροχές «Οιονεί αγορά» Εθελοντισμός

10. Τ.Α. και μέτρα κοινωνικής πολιτικής στην Ελλάδα • Προγράμματα «οιονεί αγοράς»: • Κουπόνια για παιδικούς σταθμούς • Πρόγραμμα «Βοήθεια στο σπίτι» • Προγραμματικές συμβάσεις με ΚΕΚ και άλλους φορείς • Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί/επιχειρήσεις • Προγράμματα «εθελοντισμού»: • Δημοτικά και κοινωνικά Ιατρεία • Κοινωνικά Παντοπωλεία • Συσσίτια • Προγράμματα υπολειμματικής πρόνοιας: • Επιδόματα πρόνοιας/απορίας • Βιβλιάρια Ανασφάλιστων/ κάρτες αναπήρων • ΚΑΠΗ/ΚΗΦΗ • Ξενώνες και κέντρα φροντίδας και φιλοξενίας αστέγων και άλλων ευπαθών ομάδων

11. Προτερήματα και μειονεκτήματα του εθελοντισμό και της κοινοτικής αλληλεγγύης

12. ….και κάποια ενδεικτικά στοιχεία • Τα πρώτα μέτρα προστασίας από την ανεργία θεσπίστηκαν στο τοπικό επίπεδο από Δημοτικές Αρχές: • Στη Βέρνη (Ελβετία) το 1893 ως εθελοντικό πρόγραμμα • Στην Κολωνία (Γερμανία) το 1896 ως εθελοντικό πρόγραμμα • Στην Γκεντ (Βέλγιο) το 1901 ως υποχρεωτική Κοινωνική Ασφάλιση • Το 1986 που μεσουρανούσε ο νεοφιλελευθερισμός στις ΗΠΑ ζούσαν μόνο στους δρόμους της Νέας Υόρκης περίπου 60.000 άστεγοι (πολλοί από τους οποίους ήταν παιδιά και μωρά) • Οι ΜΚΟ αποτελούν έναν από τους μεγαλύτερους τομείς οικονομικής δραστηριότητας στις ΗΠΑ (Πηγή: Krager-Stoez-2005, Rothstein-Steinmo-2002) • Το 1998 απασχολούσαν 10.9 εκ. άτομα ως προσωπικό και οι εθελοντές τους αντιστοιχούσαν με 9.3 εκ. άτομα πλήρους απασχόλησης. • Οι οικονομική δραστηριότητα των ΜΚΟ το 1998 ήταν 225.9 δις δολάρια ΗΠΑ • Το 1977 υπήρχαν 1.2 εκ. ΜΚΟ και το 1998 έφτασαν στις 1.62 εκατομμύρια οργανώσεις • Επιπλέον, το έργο των ΜΚΟ εξαρτάται όλο και περισσότερο από την κρατική χρηματοδότηση και χάνεται η αυτοτέλεια και ανεξαρτησία τους • To 1984 οι Επίσκοποι της Αμερικάνικης Καθολικής Εκκλησίας που είναι κατεξοχήν οπαδοί της ιδιωτικής φιλανθρωπίας σε κοινή τους δημόσια επιστολή δήλωσαν ότι «….η φιλανθρωπία δεν μπορεί και δεν πρέπει να υποκαταστήσει τη δημόσια πολιτική….. Την ευθύνη της κοινωνίας για την αντιμετώπιση της φτώχειας θα πρέπει να τη φέρει μία κυβέρνηση που δρα για το κοινό καλό» «Catholic Social Thinking and the U.S. Economy”

13. Ορισμένες προτάσεις για την ενίσχυση της παρέμβασης της ΤΑ στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής • Θεσμική ενδυνάμωση των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και των εκπροσώπων τους αξιοποιώντας τις δυνατότητες συνεργασίας με τα συμβούλια ένταξης των μεταναστών και τον συμπαραστάτη του δημότη. • Δημιουργία διαδημοτικών φορέων κοινωνικής πολιτικής και συντονιστικών οργάνων στο επίπεδο της περιφέρειας με τη συμμετοχή εκπροσώπων των φορέων της τοπικής αλληλεγγύης. • Έκδοση οδηγού για τη διευκόλυνση εκπλήρωσης των κοινωνικών δικαιωμάτων των ευάλωτων ομάδων και όλων των δημοτών με τη συνδρομή της Τ.Α. • Διεκδίκηση στης θέσπισης ειδικού εθνικού κοινωνικού πόρου (π.χ. ποσοστό από κέρδη τυχερών παιχνιδιών) που θα κατανέμεται στους φορείς κοινωνικής πολιτικής των δήμων στη βάση συγκεκριμένων κοινωνικών δεικτών όπως είναι ο αριθμός των ανασφάλιστων, ο αριθμός των απόρων, ο αριθμός των αστέγων , ο αριθμός των ανέργων κ.α.).

14. Βασική Βιβλιογραφίακαι πηγές • Clayton R. and Pontuson J., 1998, “Welfare State Retrenchment Revisited”, World Politics V. 51(1) • Gilbert Neil, 2002, Transformation of the Welfare State, Oxford University Press • Harvey David, 2011, Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη • Krager H.J. and Stoez D., 2005, American Social Welfare Policy. • Korpi W. and Palme J., 1998, “The Paradox of Distribution and Strategies of Equality”, American Sociological Review V.63(5) • Mead Lawrence, 1986, Beyond Entitlement, New York: Free Press • Rothstein B. and Steinmo Sv., 2002, Restructuring the Welfare State, London: Palgrave Macmillan • Sosin Michael, 2012, “Decentralization, Devolution, Financial Shortfalls, and State Priorities in Service Programs in the Early 2000s”, Journal of Public Administration Research and Theory, V.16 • Trattner Walter, 1999(6th ed), From Poor Law to Welfare State, New York: Free Press • OECD, 2014, “Statistics” http://www.oecd.org/statistics/ • ΟΟΣΑ, 2013, Ελλάδα. Μεταρρύθμιση των προγραμμάτων κοινωνικής πρόνοιας.Paris • Κώδικας Δήμων και Κοινοτήτων άρθρο 75, 77 και 78 (Ν.3463/2006) • Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης − Πρόγραμμα Καλλικράτης(Ν. 3852/2010) • Κοινωνική Οικονομίακαι Κοινωνική Επιχειρηματικότητακαι λοιπές διατάξεις.(Ν.4019/2011) • Ρυθμίσεις για την τοπική ανάπτυξη, την αυτοδιοίκησηκαι την αποκεντρωμένη διοίκηση Ενσωμάτωση Οδηγίας 2009/50/ΕΚ. άρθρο 2(Ν. 4071/2012)