Та´а±асчыттар кыайыыга кылааттара

1. СР µ³рэ±инминистерствота. Тааттаулуу´унµ³рэ±инсалалтатынЭ.К.ПекарскайаатынанИгидэйортооскуолата. Та´а±асчыттаркыайыыгакылааттара ¥лэни толордо: Лопатин Родион,8 кл. Салайааччы: Варламова А.П.

2. Тема актуальна´а: А±а дойду Улуу сэриитин кэмигэр колхозтаахтар к³ðä³ðáµò хорсун быhыыларын µйэ саас тухары ааттатыыга утумнаах µлэни тэнитии. Ааллаах ¥µн к³мµ´µ хостуур бириискэлэригэр та´а±ас та´ыытын суолтатын арыйыы, та´а±асчыттар ааттарын µйэтитии. Сµрµн сыала: Би´иги нэ´илиэк колхозтаахтарыттан та´а±ас та´ыытыгар кимнээх сылдьыбыттарын µ³рэтии, туохха да кэмнэммэт хорсун бы´ыыны к³рд³рбµттэрин сырдатыы. Соруктар: 1. Ахтыылары хомуйуу, кинигэ, музей матырыйаалларын к³рµµ; 2. Сэрии кэминээ±и колхозтаахтар олохторун µ³рэтии; 3. Та´а±асчыттар испиэ´эктэрин наардаа´ын; 4. Маршруту µ³рэтии, карта о²оруу; 5. Хаартыска, ахтыы эбии хомуйуу, Чинчийиллэр объект: Сэрии кэмигэр та´а±ас та´ыыта. Чинчийиллэр предмет: Улахан суолталаах µлэни кимнээх толорбуттара. Са²аны арыйыы: Ааллаах ¥µ²²э Игидэй нэ´илиэгин колхозтарыттан кимнээх бу µлэ±э сылдьыбыттарын сырдатыы бастакы холонуута. Саба±алаа´ын: £ск³т³ та´а±ас та´ыытыгар сылдьыбыттар ааттара чуолкайданна±ына, кинилэр хорсун бы´ыылара о±олорун, сиэннэрин ³йд³бµлµгэр к³лµ³нэттэн-к³лµ³нэ±э сал±анан бэриллэ туруо; кыайыыны уhансыбыт сэрии кэминээ±и колхозтаахтар социальнай к³ìµñêýëê³ðµ²íýðèãýðñýðèèêûòòûûëààõòàðûíêûòòàêûàéûû 65 сылынан сибээстээн тэ²íèèëëýðèãýðáà±àðîлóêáóîëóîíñ³ï. Туттуллубут ньыма:- тыыл ветераннарын кытта ê³ðñµ´µµ,àõòûûëàðûõîìóéóó; - музей матырыйаалларын туттуу; литература ê³ðµµ; - анализ.

3. Килбиэннээх µëýíýí Кыайыыны ó´àíñûáûòòàðà. 1.1.Колхозтар - сэрии кэмигэр. Саха норуота 1941-1945 сылларга олус улаханнык эмсэ±элээбитэ. Фро²²а эмсэ±элэнии диэн биир ³тт³. Ону та´ынан бэйэтин дойдутугар эмиэ элбэх эрэйи, сору-му²у к³рсµбµтэ. Сэрии бэриэмэтигэр колхозтар 52219т. эти, 622020 гектолитр µµтµ, 78 м³л. солк. басты² хаачыстыбалаах тµµлээ±и государство±а туттарбыттар. Ону та´ынан государство±а элбэх балыгы биэрбиттэр. Ыраах тыылга олорор Саха сирин дьоно бэйэлэрин геройдуу µлэлэринэн Улуу кыайыыны у´ансыбыттарын та´ûíàí, тус бэйэлэрин µптэринэн – астарынан, о.д.а. араас к³м³л³рµнэн Кыайыы кµнµн чуга´атыспыттар. Ол курдук оборона фондугар киллэрбит µïòýðèíýí «Советскай Саха сирэ» диэн икки танковай колонна, µñ эскадрилья бойобуой самолеттар о²î´óëëàíñýðèèëý´ýðàðìèÿ±àáýðèëëèáèòòýð. Саха сирин нэhилиэнньэтин ахсаана: Сэрии сылларыгар ³ëµµ-ñµòµµ:

4. £лµµ сµрµн т³рµ³тµнэн 1941-43 сыллардаа±ы сут-кураан, аччыктаа´ын буолбута. РСФСР наркомздравын отчуотуттан: «1943 сыл атырдьах ыйыгар врачтар биригээдэлэрэ Таатта оройуонун чинчийэригэр бы´аарда: 1942 сылга колхозтар барылара 50-тан 6-тан уратылара, µлэ кµнµгэр бурдугу букатын да ылбатахтар. Колхозтаахтар оройуон лимиититтэн мээккэ бурдугу биир ки´иэхэ тиксэринэн 42 грамы ылбыттар…, 1942 сылга куобах ки´иэхэ 8-тыы устуука тиксибит». («Саха сирэ», 28.11.1996с. Д. Кустуров). Мин э´эм Лопатин П.И. кэпсээбитинэн, сэрии сылларыгар рабочай, сулууспалаах карточканан норма ылар буолла±ына, колхозтаахха оннук норма суо±а, µлэ кµнµгэр (трудодень)-эт, арыы, бурдук биэрэллэрэ, сэрии са±ана онтукайдара да суох буолбут, нолуок т³л³бµрµгэр, заем²а, оборона фондугар аа´а турар эбит. «20-чэ µлэ´иттээх «Сарда²а» колхозка биир кы´ын 8 ки´и хоргуйан ³лбµтµн биир ии²²э кистээбиттэрэ»- диэн эбэм Елена Егоровна о±олоругар кэпсээбит. Мин оонньуур-к³рµлµµр Кулаада сайылыкпар оччотоо±у «Кы´ыл Кулаада» колхуоска 14 ки´и хоргуйан ³лбµтµн Ку´а±ан алааска к³мпµттэрэ µ´µ диэн били²²э дылы кэпсииллэр. 86 саастаах Иовлев Самуил Нилович ахтыыта: «1942с. ПЗО-±а барбытым. Куоракка мас эрбиир заводка рабочайынан µлэлээбитим. Онно кµ²²э 800 гр. килиэп, ыйга 800гр арыы, сахар, 1кг. круппа дуу, макарон дуу, кµ´µн хортуоска биэрэллэрэ. 400с. хамнас биэрэллэрэ. Ас атыыла´ан эбинэрим. Ас сыаната ыарахан этэ. Эт 100 солк, арыы 200 солк. буолара».

5. Т³´³ да ыар усуолуобуйа±а олорон тыа сирин µлэ´иттэрэ то²ору-хатары, аччыктаа´ыны аахсыбакка µлэни сэрии фронун курдук санаан туран бэйэни харыстаммакка µлэлэбиттэрэ. Холобура 1940-1943сс. дааннайдарынан колхозтаахтар государство±а туттарбыттара: Музейга баар матырыйааллар кэпсииллэринэн мин э´элээх эбэм µлэлээбит колхозтара «Сарда²а» 1941с. 43800литр µµтµ, 25,37ц. эти туттаран былаанын 100% толорбут. Бурдук поставкатын толорууга былаанын 84,6% , оту 41 тонна 645 кг. туттарбыт.(П.Кузьмин ыст. 1941 с., «Коммунист»). 1943 сылга, хоргуйан ³лµµ µгэннээн турар кы´ыныгар, тµ´ээн бы´ыытынан, к³мµс бириискэлэригэр та´а±ас та´ыытыгар колхозтартан 8300 атынан 2180 кэриэтэ ки´и сылдьыбыта (Кустуров Д.В. «Биир таблица таабырыннара»). Би´иги нэ´иэлиэкпит олохтоо±о Лопатина Александра Николаевна (1919-98сс.) ахтыытыгар: «Саамай ыарахана Ааллаах ¥µн та´а±а´ыгар к³л³нµ, ки´ини булуу олус ыарахан буолара. Ол курдук ат к³л³ а±ыйа±а, ырыгана, ас-та²ас кырыымчыга, ки´и тиийбэтэ сµрэ бэрдэ».

6. 1.2. Бириискэлэргэ та´а±ас та´ыытын суолтата. Ааллаах ¥µн-диэн тугуй? 1939с Ааллаах ¥µннээ±и кы´ыл к³мµ´µ хостуур управление кыа±а улаатан, бириискэлэр ахсааннара µксээн, уларыйан «Джугджурзолото» трест тэриллибитэ. Дойду кы´ыл к³мµ´µн фондун ха²атар сыалтан Алдан ³рµс у²а биэрэгэр, былыргы Ааллаах ¥µнтэн киирэр айан суолун т³рдµгэр, Охотскай Перевозка баарсанан кэлэр та´а±а´ы тутар-саамылыыр база тэриллибитэ. Бу кэлбит та´а±а´ы кы´ы²²ы кэм²э, алтынньы ортотуттан муус устар бµтэ´ик кµннэригэр диэри, ат к³л³н³н бириискэлэргэ та´ыахтаахтара. Ити ыарахан соругу толорууга Саха сирин колхозтарын кытыннарбыттара. Хас колхоз аайыттан биригээдэлэр тэриллэллэр. Бу трест µлэ´иттэрэ сэрии ма²найгы кµнµттэн µлэ дьиссипилиинэтин тупсаран, кини о²орон та´арыытын µрдэтэргэ, барыга бары кытаанах кэмчилээ´ини олохтуурга охсуспуттара. Трест µгµс рабочайдара µлэ нуорматын 200-300% толороллоро. 1941 сыллаа±ы µлэ программатын атырдьах ыйын 20 кµнµгэр толорбуттара, оттон 1942 сыллаахха ССРС £²н³³х металлургия±а министерствотын предприятиеларыгар ма²найгы миэстэни ылбыта итиэнэ 1943 сыллаахха бу трест µлэтэ 9 т³гµл хай±аммыта. («Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат». Луковцев В.Н., стр. 36). Онон колхозтар к³мµсчµттэр кыайыыны у´ансыбыттарыгар сµдµ кылааты киллэрсибиттэрэ.

7. II. Ааллаах ¥µíòà´à±àñ÷ûòòàðà. 2.1. Кимнээх сылдьыбыттара. Сэрии иннинэ. «Сарда²а» колхозтан: Бояров М.В., Гермогенов К.И., Горбунов Я.Н., Никифоров П.А., Бояров А.Л., Варламов А.Е., Лопатин А.А., Павлов Н.-Дырадый Ньукулай ,Тарасов А.Я. «Кы´ыл Кулаада» колхозтан: Марков И.Н., Петров И.И. Сэрии кэмигэр. «Сарда²а»колхозтан: Гермогенов К.И., Ермолаев Н.П., Е.Н., Матаннанов Я. П., Матаннанов Х.П., Ордахов И.П., Павлов И.Н.-та´а±асчыттар биригадирдара, Лопатин П.И. «Тµìñµµттэн»: БояровП.Г., Варламов А.Н., Максимов Е.Н., Нестеров И.Е.  «Кы´ыл Кулаадаттан»: Кычкин П.А., Кузьмин С.Т., Варламов П.Г Сэрии кэнниттэн. «Сарда²аттан»:  Лопатин П.И.-бригадир,Максимов Д.П., Унаров Ф.А., Ордахов М.А., Унаров Ф.А. «Тµìñµµттэн»: Иовлев Л.И., Заблоцкай И.Н., Ермолаев П.П., Кузьмин В.Н.

8. Т.Л.Седалищева –дьахталлартан со±отох айанньыт. Айа²²а ки´и тиийбэт буолан дьахталлар эмиэ сылдьаллар эбит. Бу бэйэтэ ту´унан героизм. Би´иги нэ´илиэктэн Седалищева Т.Л. оччотоо±у «Сталин» колхозтан (Ч³рк³³х) µс сыл устата эр дьоннуун тэ²²э у´ун кы´ын устата та´а±ас та´ыытын курдук ыарахан µлэни толорбута. Кини В.С. Вырдылин о±онньордуун µ´µ³ та´а±аска сылдьыбыт. Сµрдээх кµµстээх, кыайыгас µлэ´ит эбит: биирдии центнер ыйаа´ыннаах мас буочукалаах туустаах балыгы, сµ³´µ а²арын со±ото±ун сыар±а±а уурара,-диэн М. Соров ахтыытыгар суруллубут. Оччолорго Ааллаах ¥µн та´а±а´ыгар сэттэ к³л³´µнµн тохпут дьахтар республика±а со±отох кини. Т.Л.Седалищева Ааллаахха сылдьан би´иги нэ´илиэкпит олохто±о Д.П. Максимовтыын билсэн ыал буолан Дэбдиргэ±э олохсуйбуттара. 6 о±олоро, 17 сиэннэрэ, хос сиэннэрэ кинилэр олохторун сал±ыыллар, ааттарын ааттаталлар.

9. 2.2. Э´эм ахтыыта. Э´эм Петр Иннокентьевич Лопатин 1926с. т³р³³бµтэ. 1942с. сэттис кылаа´ы бµтэрээт колхозка чилиэнинэн ылыллан Ытык-Кµ³л, Уус-Таатта суолун о²орсон µлэтин са±алаабыт.1944с. кы´ыныгар Павлов Игнатий Никифорович биригэдьиирдээх Ч³рк³³хт³н Охотскай Перевозка та´а±ас тасы´ан кыстаабыт. Эт, у´ааттаах дьэ²кирдэммит арыыны тиэйэн илдьэллэрэ.Сэрии кэнниттэн 1946с. 3 сыл субуруччу Охотскайтан Ааллаах ¥µн, Кинья бириискэлэринэн сылдьыбыт, биригэдьиирдээбит. Ити сылларга колхозка сµктэриллибит былааны аан бастаан толорбуттар. Э´эм: «дойдубутуттан µ´µ³ - т³рдµ³ буолан 12, 16 к³л³ атынан тµ³ртэ – биэстэ баран кэлэрбит. Охотскай Перевозтан Ааллаах ¥µн–230 км. Аара то±ус симиэбийэ баара. Охотскайга Ааллаахтан 14–16 суукканан эргийэн кэлэрбит. Айана ыарахана: тары²наах µрэхтэр, таас дабайыылар. Аттарбыт подковаларын анаан к³рµнэ±ин. Аттары µчµгэйдик к³р³±µн. Оччо±о эрэ сатаан сылдьа±ын. Мин Муоча диэн аттаа±ым… Туох да ааттаах ат! Сайын онтукайбын колхоз µлэтиттэн харыстаан да биэрэрим, бы´а тµ´эримээри»,-диэн о±олоругар кэпсиирэ, ахтыытыгар да суруйбут. Ити кэм²э бииргэ сылдьыбыт дьонун И. Н. Павловы, Х. П. Матаннановы, М.А.Ордаховы, Ф.А.Унаровы, Д.П.Максимовы исти²ник саныыра, до±ордо´оро. Ý´эì сиэннэринээн. Сындал±аннаах у´ун айан кэнниттэн. Ааллаах ¥µí.

10. 2.3. Ааллаахха айан. Охотскай Перевозтан Ааллаах ¥µ²²ý дылы – 230 км. Аара то±ус симиэбийэ баара: Кураанах, Атырдьах, Сиикэй Уу, Кырынаастыыр, Муус Кµ³л, Суордаах, Стрелка, Половинка, Кириэстээх. Сорох сирдэргэ иккилии миэтэрэ, онтон да ордук халы²наах хаары ха´ан айанныырга кµ´эллэллэрэ. Айанньыттары тары²наах араас µрэхтэри туораа´ыннар, кутталлаах тµ´µµлэр – тахсыылар кµµтэллэрэ. Элбэх к³л³нµ к³рµµ-истии, ырбыт аттары солбуйуу, кыара±ас суолга сатаан аасы´ыннарыы, сэрэхтээх буолуу-бу барыта саха ки´итин дьулуурун, тулуурун, хайдах да ыарахантан ча±ыйбатын, булуга´ын к³рд³р³р.

11. III. Ааттара умнуллубатын. Уос номо±ор били²²ээ²²э диэри киирбит Ааллаах айанньыттара ити курдук «Джугджурзолото» трест кы´ыл к³мµ´µ хостуур бириискэлэрин 1935 сылтан 1956 сылга диэри к³л³ кµµ´µнэн а´ынан-та²а´ынан, тутуу матырыйаалларынан, оборудованиеларынан хааччыйбыттара, бэриллибит соругу чиэстээхтик толорбуттара. Маны та´ынан оройуон ис суолталаах та´а±а´ын тиэйии µлэтэ эмиэ баара. Мин эбэм Е.Е.Лопатина оскуоланы са²а бµтэрээт 1944с. кы´ын куораттан Ытык-Кµ³лгэ РПС-ка табаар та´ыытыгар µлэлээбит. Т³рдµ³ буолан биирдиилэрэ 4-тµµ о±у´унан ый аайы биирдиитэ баран кэлэллэрэ. Горбунов Яков Николаеви´ы ааттыыр хайаан да наада. Кини араас сиринэн та´а±ас та´ыытыгар 30 сыл µлэлээбит. Иван Иванович, Константин Иванович Гермогеновтар, Афанасий Лонгинович, Василий Михайлович, Прокопий Григорьевич Бояровтар, Петр Еремеевич Лопатин ааттарын умнарбыт сатаммат. Би´иги колхозтаахтарбыт туохха да кэмнэммэт хорсун бы´ыыны к³рд³рбµттэрин сырдатыы, кинилэр сырдык ааттарын µйэтитии би´иги эбээ´инэспит. А±а дойду сэриитин кэмигэр кинилэр да Кыайыы ту´угар хара к³л³´µннэрин тохтохторо, олохторун, доруобуйаларын толук уурдахтара. Сотору Кыайыы 65 сыллаах µбµлµ³йµн бэлиэтиэхпит. Бэлиэ кµнµ-дьылы к³рс³ араас тэрээ´ин ыытыллар. Бу тэрээ´иннэргэ тыыл ветераннарын, оччотоо±у колхозтаахтары умнубаттара буоллар, кинилэри социальнай к³мµскэл к³рµ²нэригэр сэрии кыттыылаахтарын кытта тэ²нииллэригэр ба±арабын.

12. Бол±омто±ут и´ин махтанабын!