ASO Teknoloji Üssü Yeni Nesil Sanayi ve Teknoloji Ekosistemi Fizibilite Raporu

1. ASO TEKNOLOJİ ÜSSÜ Yeni Nesil Sanayi ve Teknoloji Ekosistemi Fizibilite Raporu

2. ISBN No: Yayın Sayısı: ASO TEKNOLOJİ ÜSSÜ Yeni Nesil Sanayi ve Teknoloji Ekosistemi Fizibilite Raporu Nisan, 2025 PROJE YÖNETİCİSİ VE EDİTÖR Prof. Dr. Mehmet Cansız Ankara Sanayi Odası Genel Sekreteri, ASO Teknopark Genel Müdürü ASO PROJE EKİBİ Dr. Ahmet Dinçer Seda Aydın Damla Çıldır Buse Yılmaz PAL PROJE EKİBİ Esen Çağlar Emre Koyuncu Fırat Çetin Merve Acar Ekin Erdolu Ali Sami Seçkin KENTSEL TASARIM EKİBİ Prof. Dr. Olgu Çalışkan Efekan Doğanay Senanur Yaman ASO REDAKSİYON EKİBİ Dr. Ahmet Dinçer Oktay Yaman Dr. Serkan Bürken Uğur Uygun Seda Aydın Damla Çıldır Buse Yılmaz AKADEMİK DANIŞMAN EKİBİ Prof. Dr. İbrahim Semih Akçomak Prof. Dr. Nuri Yavan Politika Analiz Laboratuvarı Bu çalışma, Ankara Sanayi Odası (ASO) Girişimcilik ve Yenilikçilik Müdürlüğü ve Politika Analiz Laboratuvarı (PAL) tarafından yürütülmüş olup finansmanı ASO Teknopark tarafından sağlanmıştır.

3. ASO TEKNOLOJİ ÜSSÜ Yeni Nesil Sanayi ve Teknoloji Ekosistemi Fizibilite Raporu

4. İÇİNDEKİLER ASO TEKNOLOJİ ÜSSÜ Yeni Nesil Sanayi ve Teknoloji Ekosistemi Fizibilite Raporu Başlarken... 2 Yönetici Özeti 4 04

5. İÇİNDEKİLER BİLEŞEN 1. Yeni ve Farklı Bir TGB’nin Rasyoneli: Arz, Talep ve İhtiyaç 10 1.1. Türkiye’nin Neden Yeni Nesil Bir Teknoloji ve Sanayi Bölgesine İhtiyacı Var? 1.2. Türkiye’nin Yeni Nesil TGB Modelini Hayata Geçirmek İçin Doğru Yer Neden Ankara’dır? 1.3. Türkiye’de Yüksek Yaşam Kalitesini, Sanayi Gelişimini ve Teknoloji Altyapısını Bir Arada Bulunduran Başlıca Şehir Ankara’dır. 10 14 22 i 1 Fizibilite Raporu 2. Ankara Sanayi ve Teknoloji Ekosistemine Bakış 28 2.1. Ankara’nın Sektörel Uzmanlaşması 2.2. Ankara’nın Dış Ticareti 2.3. Ankara’nın Ar-Ge ve Girişimcilik Ekosistemi 2.4. Ankara’da Yakın Dönemde Kurulan Sanayi ve Araştırma Altyapısı 28 38 44 56 3. ASO Teknoloji Üssü’nün Kurgusu ve Odakları 64 3.1. İhtiyaç Analizi Yöntemi 3.2. İleri Teknolojili Üretim ve İhracat Odaklı TGB 3.3. Yaratıcı Sınıfı Çekmek İçin Gerekli İşlev ve Donatılar 3.4. Teknolojik ve Sektörel Odak: Yerel, Ulusal, Küresel ile Uyum 64 76 84 106 4. Finansal Ön Fizibilite ve Kamu Yararı Hesabı 112 4.1. Finansal Ön Fizibilite Yaklaşımı, Proje Fazları ve Gelişim Perspektifi 112 5. Teknoloji Üssü İşlev ve Donatıları için Uygulama Örnekleri 126 5.1. Uluslararası Örnekler 5.2. Yeni Nesil Lojman Çözümleri: Türkiye ve Dünya Örnekleri 5.3. Teknoloji Deneyim/Gösteri Merkezleri: Türkiye’den Seçilmiş Örnekler 126 140 142 i

6. Şekiller Şekil 1: Şekil 2: TGB ve Ar-Ge Merkezlerinde Toplam Personel (2002-2024) Şekil 3: Çalışan Başına İhracat, Türkiye, Güney Kore ve TGB’ler (2001-2023) Şekil 4: İl ve Bölgelere Göre Sektörel İstihdam ve Büyüme Oranı (2009-2023, bin kişi) Şekil 5: İl ve Bölgelerin Sektörel GSYH’si ve Büyüme Oranı (2009-2023, Nominal ABD Doları) Şekil 6: Beş İl/Bölgede İmalat Sanayii Çalışanı Başına Üretilen GSYH (2009-2023, 2009=100) Şekil 7: Ankara, İstanbul ve İzmir’de İmalat Sanayii Çalışanı Başına GSYH (2009-2023, Bin ABD Doları) Şekil 8: Ankara’nın Nüfus Projeksiyonu (milyon kişi) Şekil 9: Ankara’nın Mekânsal Gelişimi (1970-2038) Şekil 10: Ankara’nın Gelişim Eksenleri, Sanayi ve Teknoloji Altyapısı Şekil 11: ASO-İLTEK Skorlarına Göre İllerin Teknolojik Gelişmişlik Derecesi Dağılımı Şekil 12: Ankara’da Kayıtlı İstihdama Göre Öne Çıkan İmalat Sektörleri (2023) Şekil 13: Teşvik Sistemi Kapsamında Ankara’daki Yatırım Tutarları ve Türkiye İçindeki Payı (2021-2022, Milyar ABD Doları) Şekil 14: Türkiye’de Yapılan İmalat Sanayii Yatırım Sayısı ve Ankara’nın Payı (2001-2022) Şekil 15: Ankara Uzay ve Havacılık İhtisas OSB Şekil 16: Ankara’nın Teknoloji Sınıfına Göre İhracatı (2018-2023, Milyar Dolar) Şekil 17: Ankara’nın İmalat ve Diğer Sektörlerdeki İhracatı (2002-2023) Şekil 18: Türkiye ve Ankara’da Ar-Ge ve Tasarım Merkezi Sayıları Şekil 19: 1.000 Çalışan Başına Ar-Ge Personel Sayısı (2018-2023) Şekil 20: Çalışan Başına Ar-Ge Harcaması (2018-2023, ABD Doları) Şekil 21: Girişimci Sayısı ve Teknoloji Geliştirme Bölgesi Sayısı (2000-2023) Şekil 22: Girişimcilerin Başlıca Sektörleri (2023, Ankara) Şekil 23: Ankara’da Kurulan Şirketler ve İmalat Sektörünün Payı (2010-2024) Şekil 24: Firmaların Sağlanmasını İstedikleri İnsan Kaynakları Destek Türleri (2022) Şekil 25: Katılımcıların Ankara Ekosisteminin Fırsatlarına İlişkin Görüşlerinin Dağılımını Gösterir Kod Modeli Şekil 26: Katılımcıların ASO Teknoloji Üssü İçin Sundukları Hedef Önerilerine İlişkin Görüşlerinin Dağılımını Gösterir Kod Modeli 69 Şekil 27: Ankara Firmalarının İşlev ve Donatılara İlişkin Değerlendirmesi ve Beklentileri Şekil 28: Firma Gruplarının İşlev ve Donatılara İlişkin Değerlendirmeleri Şekil 29: Firma Gruplarının Detaylı İşlev ve Donatılara İlişkin Değerlendirmeleri - I Şekil 30: Firma Gruplarının Detaylı İşlev ve Donatılara İlişkin Değerlendirmeleri - II (a) Şekil 31: Firma Gruplarının Detaylı İşlev ve Donatılara İlişkin Değerlendirmeleri - II (b) Şekil 32: Ankara 2023 Raylı Sistem Haritası ve Gelişim Potansiyeli Şekil 33: Şekil 33: Yatırım Geri Dönüş Süresi ve Toplam Sosyal Katkı Hesaplanmasına İlişkin Yaklaşım Şekil 34: Proje Alanı İçerisinde Yer Alan Yapılaşabilir Alanlar Şekil 35: Proje Uygulama Etapları Şekil 36: ASO Teknoloji Üssü Karakter Alanları Şekil 37: Konsept Ana Plan Çalışmasından Eskiz Şekil 38: 1. Etap için Uluslararası Kredi ile Yatırım Senaryosu Türkiye’de Ar-Ge Harcamaları ve Özel Sektör Payı (2002-2023) 11 11 13 15 16 17 17 18 20 21 25 29 31 31 35 38 39 49 49 49 51 51 53 55 67 95 98 101 102 103 105 115 116 117 118 118 125 ii ii

7. Tablolar İÇİNDEKİLER Tablo 1: Sektörlerin İstihdamdaki Payı, Beş Büyük İl ve Türkiye Geneli (2009-2023, %) Tablo 2: 2010-2023 Döneminde İllerin Göç Performansı Tablo 3: Ankara İstihdamında Sanayi Meslekleri ve Artış Projeksiyonu Tablo 4: İl bazlı SEGE Çalışması, Seçilmiş Bileşenlerde İlk 5 İlin Sıralaması (2017) Tablo 5: ASO-İLTEK Endeksi Sonuçları ve Sıralaması (2024) Tablo 6: Teşvik Sistemi Kapsamında Ankara’daki Yatırım Sayısı, İstihdam Katkısı ve Yatırım Tutarı (2001-2022 Toplamı) Tablo 7: Teşvik Sistemi Kapsamında Ankara’daki İmalat Sanayii Yatırımlarının Sektörel Dağılımıve Yıllık Ortalama Büyümesi Tablo 8: Teşvik Sistemi Kapsamında Ankara’daki İmalat Sanayii Yatırımları İçinde Yeni Yatırımların ve Yurt Dışı Yatırımların Payı Tablo 9: Savunma Sanayii Firmalarının Sayısı, Geliri ve İstihdamı (2022, Türkiye ve Üç Büyük İl) Tablo 10: Ankara’da Devam Eden UR-GE Projelerinin İş Birliği Kuruluşları Tablo 11: Ankara’da Yer Alan Kümeler, Üye Sayıları ve Kuruluş Yılları Tablo 12: Türkiye ve Ankara’nın Dış Ticaret Görünümü (2023) Tablo 13: Ankara’nın En Çok İhracat Yaptığı 10 Sektör (2019-2023, Milyon ABD Doları) Tablo 14: Ankara’nın En Çok İhraç Ettiği 10 Ürün (2004-2014-2024) Tablo 15: Ankara’da Araştırma Üniversiteleri Odak Araştırma Alanları Tablo 16: TÜBİTAK 2022 Girişimci ve Yenilikçi Üniversiteler Endeksi’ndeki Bileşenlere Göre Ankara Üniversitelerinin Sırası Tablo 17: Ankara, İstanbul ve Türkiye Genelindeki TGB Sayıları Tablo 18: Kurulan ve Kapanan Şirket Sayıları (2010-2023 toplamı) Tablo 19: OSB ve TGB Firmalarının En Fazla Personel Aradığı Meslek Alanları (2022) Tablo 20: Gerçekleştirilen Paydaş Kurumlar Mülakatları Tablo 21: Görüşülen Teknopark Büyüklükleri ve Büyüme Öngörüleri Tablo 22: Gerçekleştirilen Firma Mülakatları Tablo 23: Türkiye’de İmalat Yapan TGB Firmalarının Faaliyet Kolları (2024) Tablo 24: Ankara’nın Yüksek Teknoloji İhracatı (2023, Milyon Dolar) Tablo 25: Ön Talep Toplama Anketine Katılım Sağlayan Farklı Firma Grupları Tablo 26: Finansal Ön Fizibilite Hesaplamaları İçin Yatırım, Gider ve Gelir Kalemleri Tablo 27: Proje Alanının Eğim Formasyonuna Göre Yerleşebilirlik Durumu Tablo 28: Konsept Ana Planı’na Göre Ortaya Çıkacak Kapalı Alan Büyüklüklüleri (m2) Tablo 29: Öngörülen Yapı Birİmlerinin Yaklaşık Maliyetleri (Milyon ABD Doları) Tablo 30: Öngörülen Yapı Birİmlerinin Yaklaşık Kira Getirileri (Milyon ABD Doları) Tablo 31: ASO Teknoloji Üssü’nde Yer Alması Öngörülen Firma Sayısı, İstihdam ve İhracat Tablo 32: 1. Etap için Uluslararası Kredi ile Yatırım Senaryosu (Temel Göstergeler) Tablo 33: Öne Çıkan Uluslararası Teknoparklar Tablo 34: Öne Çıkan Lojman Örnekleri Tablo 35: Öne Çıkan Bilim Merkezi Örnekleri 15 19 19 23 24 30 BİLEŞEN Fizibilite 33 iii 1 33 35 37 37 39 41 43 45 47 Raporu 51 53 55 66 71 72 76 79 95 114 116 119 121 122 123 124 128 141 143 iii

8. İÇİNDEKİLER 1. Vizyon 146 BİLEŞEN 2. Proje Alanı 148 2.1. Alanın Ankara Kentsel Gelişimi ve Planlama Bağlamı İçerisinde Konumu 2.2. Yakın Çevre İlişkileri 2.3. Alanın Doğal Yapı Nitelikleri 148 156 160 3. Örnek Alan Etütleri: Uluslararası Örnekler 170 iv 2 Konsept Ana Plan 3.1. Gelişmiş Üretim ve İnovasyon Bölgeleri 3.2. Yüksek Teknolojili Üretim ve Ar-Ge Yapıları 170 196 4. Plan Bileşenleri 202 4.1. Kentsel Tasarım İlkeleri 4.2. Ana Plan: Makro-mekansal Yapı 4.2.1. Sistem Kurgusu - Ana Eksen, Odaklar ve Karakter Alanları 4.2.2. Arazi Kullanımı ve Program Bütünü: Ana Eksen, Odaklar ve Karakter Alanları 4.3. Ulaşım ve Erişim Ağı 4.4. Programatik Mekansal Yapı 4.5. Tasarım Morfolojisi 4.5.1. Yapılaşma Örüntüsü 4.5.2. Yapı Yükseklik Örüntüsü 4.6. Sürdürülebilir Alan Gelişimi ve Enerji Altyapısı 4.6.1. Mera Alanları 4.6.2. Güneş Panelleri Dağılımı 4.7. Dünya Örnekleri 204 206 210 212 214 218 220 220 221 222 222 223 226 5. Yapı Tipolojileri ve Prototipler 238 5.1. Üretim ve Ar-Ge kompleksleri 240 6. Gelişim Stratejisi ve Uygulama Etapları 246 7. Proje Görselleri 254 iv

9. Şekiller Şekil 1: Proje Alanının Ankara Kent Formu İçerisindeki Konumu Şekil 2: Ankara’nın Dönemlere Bağlı Kentsel Gelişim Örüntüsü ve Nihai Aşamada Proje Alanının Bulunduğu Konum Şekil 3: 2023 Başkent Ankara Nazım İmar Planı’nda (2007) Proje Alanının Konumu Şekil 4: 2038 Ankara Çevre Düzeni Planı’nda (2017) Proje Alanının Konumu Şekil 5: 2024 Yılı İtibarıyla Ankara’da OSB, TGB ve Üniversitelerin Ankara Yerleşik Alanı İçerisindeki Göreli Dağılımları 153 Şekil 6: Ankara Sanayi Altyapısının Tanımladığı Gelişim Eksenleri İle Gelişimi Düşünülen ve Var Olan Üniversite Yerleşkelerinin Tanımladığı Paralel Şekil 7: Ankara Sanayi ve Üniversite/Ar-Ge Altyapısının Tanımladığı Gelişim Eksenlerinin İlçelere Göre Gelişmişlik Bölgeleri İçerisindeki Konumu Şekil 8: 2024 Yılı İtibarıyla Proje Alanının Eskişehir Yolu Üzerinde Komşu Yerleşkeler Bağlamında Konumu Şekil 9: Proje Alanının Gelecekte Yakın Çevresindeki Planlanan ve/veya Gelişimi Öngörülen Konut, Sanayi Alanları ve Üniversite Yerleşkeleri Şekil 10: Proje Alanının Yakın Çevresinde Var Olan ve Gelişimi Planla Öngörülmüş Kentsel Alanlar Şekil 11: Proje Alanının Üzerinde Konumlandığı Doğal Arazi Şekil 12: Alanın Eğim Formasyonu Şekil 13: Alanın Yükselti Formasyonu Şekil 14: Alanın Bakı Formasyonu Şekil 15: Arazinin Gölge Simülasyonu Şekil 16: Aylar İtibariyle Ortalama Yağış ve Sıcaklık Şekil 17: Aylar İtibariyle Sıcaklık Aralığındaki Dönemsel Değişim Şekil 18: Aylar İtibariyle Kuraklık ve Yağışlı Gün Dağılımı Şekil 19: Aylar İtibariyle Rüzgâr Hızındaki Dönemsel Dağılım Şekil 20: Hâkim Rüzgâr Yönü Şekil 21: Ankara Deprem Bölgeleri Haritası. (2018, AFAD) Şekil 22: Proje Alanının Arazi Durumu Şekil 23: MTA Diri Fay Hattı Haritası (2023) Şekil 24: Gelişmiş Üretim Ve İnovasyon Bölgelerinden Örnekler Şekil 25: Adlershof Bilim ve Teknoloji Parkı Kampüs Haritası Şekil 26: Shefeld İş Parkı Yerleşim Planı Şekil 27: Tonsley İnovasyon Bölgesi Ana Planı Şekil 28: Skolkovo İnovasyon Merkezi Ana Planı Şekil 29: Cambridge Bilim Parkı Kampüs Haritası Şekil 30: Tefen Sanayi Parkı Hava Fotoğrafı Görünümü Şekil 31: Amsterdam Bilim Parkı Kampüs Haritası Şekil 32: Eindhoven Teknoloji Kampüsü Yerleşim Haritası 149 150 152 152 154 155 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 166 167 167 168 169 169 171 173 175 177 179 181 183 185 187 v v

10. Şekil 33: Harwell Bilim ve Yenilik Kampüsü Yerleşim Haritası Şekil 34: Jurong İnovasyon Bölgesi Yerleşim Haritası Şekil 35: Gelişmiş Üretim ve Inovasyon Bölgelerinin Temel Mekânsal Nitelikleri Şekil 36: Farklı Dünya Örneklerinin Sahip Olduğu Mekân Organizasyonu Tipolojisi Şekil 37: Yüksek Teknolojili Üretim ve Ar-Ge Yapıları Şekil 38: Birleşmiş Milletler tarafından Tanımlanmış ve Üye Ülkelerin Yükümlü Olduğu Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları Şekil 39: ASO Teknoloji Üssü Konsept Ana Planı Şekil 40: ASO Teknoloji Üssü Kentsel Vaziyet Planı Şekil 41: Plan Sistem Kurgusunun Dayandığı Ana Eksen ve Odaklar Şekil 42: Planın Ürettiği Kent Formunun Alt Karakter Alanları Şekil 43: Alanın Içinde Bulunan Yapı Stokunun Hizmet Ettiği Işlevlerin Parsel Temelli Dağılımı Şekil 44: Alanın Içinde Bulunan Dokuların Hizmet Ettiği Işlevlerin Yapı Temelli Dağılımı Şekil 45: Planın Dayandığı Ulaşım ve Erişim Ağı Sistemi Şekil 46: Plan Şemasında Yer Alan Otopark Alanlarının Dağılımı Şekil 47: Ana Toplu Taşım ve Yaya Ekseninde Ulaşım Kesiti (1) Şekil 48: Ana Toplu Taşım ve Yaya Ekseninde Ulaşım Kesiti (2) Şekil 49: ASO Teknoloji Üssü Yerleşkesinin Temel Mekânsal Nitelikleri Şekil 50: ASO Teknoloji Üssü Yerleşkesinin Programatik Mekânsal Yapısı Şekil 51: Planın Ürettiği Kentsel Dokunun Arazide Ürettiği Yapılaşma Morfolojisi Şekil 52: Plan Şeması İçinde Kalan Yapıların Sahip Olduğu Kat Yüksekliklerinin Ortaya Çıkardığı Örüntü Şekil 53: Plan Sınırı İçerisinde Mera Statüsünde Kalması Öngörülen Alanlar Şekil 54: Üzerinde Güneş Panellerinin Konumlandırıldığı Çatı Yüzeylerinin Öngörülen Yapı Örüntüsündeki Dağılımı Şekil 55: Verili Arazi Kesitleri Üzerinde Denenen Farklı Ar-Ge/Üretim Yapı Kompleksleri Modelleri (Mayıs 2024) Şekil 56: Yapı Komplekslerine Yönelik Prototip Örnekleri Şekil 57: Ar-Ge/Üretim Yapı Komplekslerine Yönelik Prototip Örnekleri Şekil 58: Ar-Ge/Üretim Yapı Komplekslerine Yönelik Prototip Örnekleri, Teknik Detaylar Şekil 59: Alanın Etaplar Dahilinde Öngörülen Gelişimi Şekil 60: Alanın 1. Etap Dahilinde Öngörülen Gelişimi Şekil 61: Alanın 2. Etap Dahilinde Öngörülen Gelişimi Şekil 62: Alanın 3. Etap Dahilinde Öngörülen Gelişimi Şekil 63: Alanın Etaplar Dahilinde Öngörülen İnşaat Alanı Dağılımı 189 191 193 195 197 203 206 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 239 240 243 244 247 248 249 250 251 vi vi

11. İÇİNDEKİLER Tablolar BİLEŞEN Konsept Ana Plan Tablo 1: Proje Alanının Üzerine Oturduğu Arazinin Eğim Aralıkları Dağılımı Tablo 2: Proje Alanı Arazisinin Bakı Örüntüsü ve Alansal Dağılımı Tablo 3: Etap Gelişimlerine Göre Güneş Paneli Bina, Cephe ve Çatı Yüzey Dağılımları Tablo 4: Etap Gelişimlerine Konu Olan Program Alanlarının İnşaat Taban Alanı Dağılımı Tablo 5: ASO Teknoloji Üssü’nde Program Alanlarının Dağılımı Tablo 6: Konsept Ana Plan’a Göre Ortaya Çıkacak Kullanılabilir Alan Büyüklükleri 161 163 223 252 252 253 vii 2 vii

12. İÇİNDEKİLER Giriş 264 1. ASO Teknoloji Üssü Proje Kimliği 266 BİLEŞEN 1.1. Yüksek Teknolojiye Dayalı Üretim 1.2. Yüksek Yaşam Kalitesi 1.3. Yeşil Bölge 266 268 269 2. Proje Etaplarının Rasyoneli ve Temel Büyüklükler 270 viii 3 2.1. Temel Yapı Birimleri ve İşlevler 2.2. Proje Gelişim Fazları 2.3. Proje Etaplarının Yaklaşık Maliyeti 270 276 280 Gelişim Stratejisi ve Yol Haritası 3. Finansman Yatırım ve Getiri Senaryoları 282 3.1. Uluslararası Finansman Seçenekleri 3.2. Temel Yatırım Senaryosu 282 286 4. Firma Kabul ve Uyum Yaklaşımı 290 4.1. Mevcut Teşvikler ve Teşviklerin Geleceği 4.2. Yeni Nesil Teşvik Mekanizması için Pilot Uygulama 4.3. Odak Alanlar 290 292 294 5. Riskler ve Risk Yönetim Stratejileri 296 5.1. Konum ve Uzaklıktan Kaynaklanan Riskler 5.2. Mevzuat Kaynaklı Riskler 5.3. Yönetişim Kaynaklı Riskler 5.4. Dışsal Riskler 298 300 302 303 6. Öncelikli Eylemler 306 6.1. Planlama, Projelendirme ve Yatırıma Yönelik Eylemler 6.2. Mevzuat ve Yönetişime Yönelik Eylemler 6.3. Planlama ve Mevzuata Yönelik Eylemlerin Yol Haritası 306 308 310 viii

13. Şekiller Şekil 1: Ofis ve Üretim Parsellerinin Örnek Mekânsal Kullanımı ve İşlevleri Şekil 2: ASO Teknoloji Üssü Konsept Ana Planı Şekil 3: ASO Teknoloji Üssü Konsept Ana Planı ve Öngörülen Gelişme Etapları Şekil 4: Etaplar İçin Öngörülen İnşaat Takvimi Şekil 5: 1. Etap İçin Uluslararası Kredi ile Yatırım Senaryosu Şekil 6: Tüm Etaplar İçin Yatırımın Geri Dönüş Süresi 271 275 276 277 287 289 Tablolar Tablo 1: ASO Teknoloji Üssü Kullanım Alanı Büyüklükleri Tablo 2: Konsept Ana Plan’a Göre Ortaya Çıkacak Kullanılabilir Alan Büyüklükleri Tablo 3: Tüm Etaplar Sonunda Ortaya Çıkacak Ekonomik Büyüklükler Tablo 4: Yatırım İhtiyacı Özet Tablosu (Milyon ABD Doları) Tablo 5: Detaylı Proje İnşaat Maliyetleri (Milyon ABD Doları) Tablo 6: Öne Çıkan Uluslararası Finansman Sağlayıcı Kuruluşlar Tablo 7: Öne Çıkan Uluslararası Yönetici Şirket Ortaklıkları Tablo 8: 1. Etap İçin Uluslararası Kredi ile Yatırım Senaryosu (Temel Göstergeler) Tablo 9: Tüm Etaplar için Yatırım ihtiyacı ve Kira Getirisi Tablo 10: ASO Teknoloji Üssü Firma Profili ve Öncelikli Alanlar Tablo 11: ASO Teknoloji Üssü Yol Haritası 270 278 279 280 281 283 285 287 288 295 310 Ek 312 Kaynakça 320 ix ix

14. Kısaltmalar ADB: Asya Kalkınma Bankası AIIB: Asya Altyapı Yatırım Bankası Ar-Ge: Araştırma ve Geliştirme ASO: Ankara Sanayi Odası AP: Advanced Placement B2B: İşletmeden işletmeye (Business-to-business) EBRD: Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası EIB: Avrupa Yatırım Bankası GES: Güneş Enerji Sistemleri GSYH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla IB: Uluslararası Bakalorya IFC: Dünya Bankası KOBİ: Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletme OECD: Ekonomik Kalkınma ve İş Birliği Örgütü OSB: Organize Sanayi Bölgesi PAL: Politika Analiz Laboratuvarı SEGE: Sosyal Ekonomik Gelişmişlik Endeksi SOFR: Secured Overnight Financing Rate TGB: Teknoloji Geliştirme Bölgesi x

15. ASO TEKNOLOJİ ÜSSÜ Yeni Nesil Sanayi ve Teknoloji Ekosistemi Fizibilite Raporu 1

16. Başlarken... Seyit ARDIÇ Ankara Sanayi Odası Yönetim Kurulu Başkanı Ankara Sanayi Odası olarak, sanayimizin yalnızca bugünün ihtiyaçlarını değil, geleceğin dönüşümünü de karşılayabilecek güçlü altyapılarla donatılması gerektiğine inanıyoruz. Bu anlayışla geliştirdiğimiz ASO Teknoloji Üssü, sanayi, teknoloji, yaşam ve çevrenin bütünleşik bir yapıda bir araya geldiği, sürdürülebilir kalkınma hedefleriyle uyumlu bir ekosistem sunmaktadır. Uluslararası örnekleri titizlikle inceleyerek, farklı ülkelerdeki modellerin öne çıkan yönlerini analiz ederek en yenilikçi uygulamaları harmanladık. Bu kapsamlı değerlendirme sayesinde, benzeri bulunmayan, öncü ve örnek teşkil edecek bir yapı ortaya koyduğumuza inanıyoruz. ASO Teknoloji Üssü, yalnızca yeni nesil bir üretim ve teknoloji bölgesi değil; aynı zamanda yaşanabilir, erişilebilir, sürdürülebilir ve yenilik odaklı bir yaşam alanıdır. ASO Teknoloji Üssü Sanayi, Teknoloji ve Yaşamın Kesişim Noktası Bu projeyle amacımız, teknoloji üreten firmaları nitelikli iş gücüyle buluşturan, Ar-Ge faaliyetlerini destekleyen ASO Teknoloji Üssü, sosyal hayatla entegre olmuş bir “teknoloji mahallesi” kurmaktır. İçinde barındırdığı kuluçka merkezleri, teknoloji transfer ofisleri, laboratuvarlar, üniversite bağlantılı araştırma enstitüleri, ayrıca yeşil kampüs, eğitim kurumları, otel, çarşı, konutlar ve sosyal donatılar ile teknoloji üretiminin mekânsal altyapısını eksiksiz biçimde sunmaktadır. 2

17. finansman yoluyla üstlenilmesi öngörülmektedir. Ancak bu dönüşümün başarıya ulaşabilmesi için yalnızca özel sektörün çabası yeterli değildir. Kamu politikalarının bu vizyona eşlik etmesi ve destek sunmasının çok kritik olduğunu düşünüyoruz. Projenin hayata geçirilmesi sürecinde; başta yatırım ve finansman destekleri olmak üzere, altyapı geliştirme, ulaşım bağlantılarının güçlendirilmesi ve teknoloji serbest bölgesi gibi hukuki statülerin tesis edilmesi, merkezi ve yerel yönetimlerin katkısıyla mümkün olacaktır. Bu bağlamda, kamu-özel sektör iş birliği bu proje için bir tercih değil, bir gerekliliktir. Proje kapsamında yer alacak teknoloji serbest bölgesi statüsü, uluslararası teknoloji firmaları için benzersiz bir yatırım ortamı yaratırken; Ankara’yı bölgesel bir Ar-Ge ve inovasyon üssüne dönüştürecek önemli bir adım niteliği taşımaktadır. ASO Teknoloji Üssü’nde yalnızca üretim yapılmayacak; aynı zamanda bilgi üretilecek, iş birlikleri kurulacak, fikirler ticarileşecek ve dünya pazarlarına açılacaktır. ASO Teknoloji Üssü, Ankara’nın yüksek teknolojiye dayalı kalkınmasında yeni bir kilometre taşı, Türkiye’nin yeşil ve dijital dönüşüm yolculuğunda örnek bir uygulama olacaktır. ASO Teknoloji Üssü, sıfır emisyon hedefi, yenilenebilir enerji sistemleri, elektrikli toplu ulaşım altyapısı, akıllı bina tasarımları, döngüsel ekonomi çözümleri ve yeşil teknoloji kümelenmeleri ile sadece bugünün değil, yarının ihtiyaçlarını da karşılayacak biçimde planlanmıştır. Bölgeye entegre edilen lojman alanı, sağlık hizmetleri, festival ve deneyim alanları, nitelikli eğitim kurumu ve ortak sosyal alanlar, burada çalışanların ve ailelerinin yaşam konforunu yükseltecek; bölgenin cazibesini artıracaktır. Bu projeyle yalnızca bugünü değil, gelecek nesillerin çalışacağı, üreteceği, yaşayacağı ve dünyayla rekabet edeceği bir ekosistemi inşa edeceğiz. Tüm bu yönleriyle ASO Teknoloji Üssü, yalnızca teknolojiye dayalı bir üretim üssü değil, aynı zamanda bir yaşam ve öğrenme merkezi, birlikte üretim ve sosyalleşme mekânı, yani tam anlamıyla bir sanayi ve teknoloji kenti olarak kurgulanmıştır. Bununla birlikte, ASO Teknoloji Üssü; üretim ve Ar-Ge’yi bir araya getiren yenilikçi bir ekosistemi hayata geçirecektir. Bu değerli çalışmanın yürütülmesinde birlikte çalıştığımız Politika Analiz Laboratuvarı (PAL) Yönetici Ortağı Sayın Esen Çağlar’a, Araştırma Yöneticisi Sayın Fırat Çetin’e, Proje ekibinden Sayın Prof. Dr. Olgu Çalışkan’a ve PAL ekibine teşekkür ederim. Ayrıca bu çalışmaya akademik katkı sunan Sayın Prof. Dr. Nuri Yavan ve Sayın Prof. Dr. İbrahim Semih Akçomak’a da içten teşekkürlerimizi sunarım. ASO Teknoloji Üssü’nün, 1,2 milyon metrekarelik bir alanda toplam 296,7 milyon ABD doları maliyetle hayata geçirilmesi öngörülmektedir. Projenin, 2026 yılında başlayarak üç etapta tamamlanması ve 2033 yılı itibarıyla tamamen faaliyete geçmesi planlanmaktadır. Son olarak, başta ASO Teknoloji Üssü’nün fikir aşamasından somutlaştığı bu aşamaya kadar özveri ile çalışan Odamız Genel Sekreteri ve ASO Teknopark A.Ş. Genel Müdürü Sayın Prof. Dr. Mehmet Cansız olmak üzere, ASO Genel Sekreter Yardımcısı ve ASO Teknopark A.Ş. Genel Müdür Yardımcısı Sayın Dr. Ahmet Dinçer’e, Girişimcilik ve Yenilikçilik Müdürümüz Sayın Seda Aydın’a, Girişimcilik ve Yenilikçilik Koordinatörümüz Sayın Damla Çıldır’a, Girişimcilik ve Yenilikçilik Uzman Yardımcımız Sayın Buse Yılmaz’a ve emeği geçen tüm ASO çalışanlarımıza çok teşekkür ederim. Bölgede yer alacak yapıların toplam maliyetinin %73’ünün Ankara Sanayi Odası tarafından (iç kaynaklar ile ulusal ve uluslararası kredi olanakları yoluyla) karşılanması, kalan %27’lik kısmın ise yatırımcılar tarafından dış 3

18. Yönetici Özeti Türkiye’nin Yüksek Teknolojili Geleceği için Yeni Nesil Bir Üretim Modeli Türkiye’nin İhtiyacı: Ar-Ge ve Üretimi Bütünleştiren Bir Model Tüm bu potansiyel, ASO Teknoloji Üssü’nün Temelli-Alcı aksında, 1,2 milyon metrekarelik geniş ve planlı bir alanda konumlandırılmasını stratejik açıdan son derece anlamlı hale getirmektedir. Bu yeni nesil teknoloji geliştirme bölgesi; Ankara’nın sahip olduğu Ar-Ge kapasitesi, nitelikli iş gücü ve üretim altyapısıyla bütünleşerek, Türkiye için sürdürülebilir, yüksek katma değerli ve yenilikçi bir kalkınma modelinin somut bir örneği olacaktır. Son yirmi yılda Türkiye’de Ar-Ge faaliyetleri büyük bir ivme kazanmış, özellikle özel sektör bu dönüşümde öncü bir rol üstlenmiştir. Ar-Ge harcamaları 11 kat artarken, bu harcamalarda özel sektörün payı %29’dan %65’e yükselmiştir. Ancak aynı dönemde yüksek teknoloji ihracatı ve çalışan başına üretkenlikte istenen sıçrama gerçekleşmemiştir. Türkiye’nin bu nedenle yalnızca Ar-Ge’yi değil, yüksek katma değerli üretimi ve ihracatı da teşvik eden bütünleşmiş bir modele ihtiyacı vardır. ASO Teknoloji Üssü, Ankara’nın en hızlı gelişen bölgelerinden biri olan Temelli Sanayi Havzası’nın merkezinde konumlanmaktadır. Başkent OSB, Anadolu OSB, Dökümcüler OSB ile ASO 2. ve 3. OSB gibi güçlü sanayi bölgeleriyle doğrudan etkileşim içinde olacak şekilde tasarlanan bu yapı, sanayinin bilgi ve teknolojiyle yeniden üretildiği yeni bir mekânsal kurgunun odak noktasında yer almaktadır. ASO Teknoloji Üssü, işte bu ihtiyaca yanıt vermek üzere, sanayiyle Ar-Ge’yi bir arada planlayan, üretimle inovasyonun birlikte kurgulandığı öncü bir teknoloji üretim mahallesi olarak tasarlanmıştır. Ankara Sanayi Odası (ASO) öncülüğünde hayata geçirilen bu girişim, Organize Sanayi Bölgesi (OSB) ve Teknoloji Geliştirme Bölgesi (TGB) modellerini birleştirerek, Türkiye için örnek oluşturacak yeni nesil bir teknoloji geliştirme bölgesidir. ASO Teknoloji Üssü’nün üstleneceği lokomotif rol sayesinde, Temelli Bölgesi; yakın gelecekte Ankara’da ODTÜ-Bilkent-Hacettepe aksının bilim ve teknoloji alanındaki işlevine benzer bir yapıya kavuşacak, sanayi ile Ar-Ge’nin bütünleşmiş biçimde konumlandığı stratejik bir çekim merkezi haline gelecektir. Neden Ankara? Neden Temelli Bölgesi? Ankara, yalnızca Türkiye’nin ikinci büyük sanayi kenti değil, aynı zamanda son 15 yılda sanayi istihdamını %97 artırarak bu alanda ülkenin en hızlı büyüyen metropolü haline gelmiştir. 2009 yılında 202 bin olan sanayi istihdamı 2023’te 397 bine yükselmiş; her yıl ortalama 15 bin yeni sanayi istihdamı yaratılmıştır. Yenilikçi Bir Mekânsal Kurgu ASO Teknoloji Üssü, geleneksel teknopark anlayışının ötesine geçerek; üretim, Ar-Ge, tasarım ve ofis işlevlerini aynı fiziksel yapı içerisinde bütünleştiren modüler bir mekânsal kurguyla tasarlanmıştır. Zemin katlarda konumlandırılan üretim alanları ile üst katlarda yer alan ofis ve Ar-Ge birimleri, firmaların hem yatayda hem de dikeyde ölçeklenebilir büyüme ihtiyaçlarına yanıt verecek esneklikte planlanmıştır. Başkent Ankara, 21 üniversitesi, çok sayıda kamu araştırma kurumu, teknoparkları ve büyüyen OSB’leri ile Türkiye’nin en yoğun ve çeşitlenmiş Ar-Ge ve üretim ekosistemlerinden birine sahiptir. Bu güçlü altyapı, yalnızca fiziksel kaynaklarla sınırlı kalmayıp, aynı zamanda nitelikli iş gücüyle de desteklenmektedir. Ankara, mühendislikten temel bilimlere, sosyal bilimlerden sağlık teknolojilerine kadar geniş bir yelpazede yetişmiş insan kaynağını barındırmakta olup, sanayi ve teknoloji temelli kalkınma için kritik bir beşerî sermaye avantajı sunmaktadır. Bu yapılar, yalnızca fiziksel altyapıyla sınırlı kalmayıp; teknoloji transfer ofisleri, kuluçka merkezleri, simülasyon ve test laboratuvarları, üniversite-sanayi iş birliğine ayrılmış araştırma enstitüleri, dijital ve yeşil dönüşüm merkezleri ile model fabrikalarla desteklenecektir. Böylece bilgi üretimi, teknoloji geliştirme ve katma değerli üretim süreçleri aynı mekânda bütünleşmiş bir yapı içinde gerçekleşecektir. 4

19. Ayrıca, ASO Teknoloji Üssü bünyesinde serbest bölge statüsüne sahip bir yüksek teknoloji alanının kurulması da planlanmaktadır. Bu alan, küresel değer zincirine bütünleşmiş firmalar için rekabetçi ve cazip bir yatırım ortamı sunarken, Türkiye’nin uluslararası teknoloji ihracatındaki konumunu güçlendirecek stratejik bir platform işlevi görecektir. Sosyal, Kentsel ve Sürdürülebilir Yaşam Alanı ASO Teknoloji Üssü yalnızca bir sanayi veya teknoloji bölgesi değil, aynı zamanda bir yaşam alanı olarak planlanmıştır. Proje; kafeler, restoranlar, çarşılar, festival alanları ve deneyim merkeziyle, çalışanların sosyalleşme ve yaratıcı etkileşimlerini destekleyecek altyapıya sahiptir. 630 hanelik teknoloji lojmanı mahallesi, uluslararası standartlarda bir kolej, otel ve yurtlar, Ar-Ge çalışanlarının ve diğer üst düzey nitelikli personelin barınma, sağlık hizmetleri ve yaşam ihtiyaçlarını karşılayacak; bu sayede yaratıcı sınıf için Ankara’da güçlü bir cazibe merkezi oluşacaktır. Çevresel açıdan ise ASO Teknoloji Üssü, net sıfır emisyon hedefiyle kurgulanmıştır. Güneş enerjisi sistemleri ile enerji ihtiyacının %28’i karşılanacak, bu oran zamanla artırılacaktır. Akıllı binalar, atık yönetimi ve döngüsel ekonomi prensipleri, çevresel etkiyi minimize edecek; elektrikli tramvay ve monoray gibi ulaşım çözümleri, bölge içi erişimi karbon nötr bir altyapıyla sağlayacaktır. 5

20. Türkiye ve Ankara için Dönüştürücü Etki ASO Teknoloji Üssü, yüksek katma değerli üretimi teşvik eden, Ar-Ge’yi gerçek üretimle bütünleştiren, üniversitelerle sanayiyi fiziksel olarak bir araya getiren kurguyla yalnızca bir üretim merkezi değil, ülkemizin ihtiyaç duyduğu yeni nesil bir kalkınma modeli sunmayı amaçlamaktadır. ASO Teknoloji Üssü, toplamda 1,2 milyon metrekarelik bir alanda, üç etap halinde hayata geçirilecektir. Teknoloji Üssü, 193 bin metrekare inşaat taban alanı üzerinde 440 bin metrekarelik kullanılabilir alan sunacak şekilde planlanmıştır. Projenin toplam yatırım büyüklüğü 296,7 milyon ABD Doları olup, bölgede yer alacak yapıların toplam maliyetinin %73’ünün ASO tarafından (iç kaynaklar ile ulusal ve uluslararası kredi olanakları yoluyla) karşılanması, kalan %27’lik kısmın ise yatırımcılar tarafından dış finansman yoluyla üstlenilmesi öngörülmektedir. Proje alanının topografik yapısı ve yapılaşmaya uygun parçalı formasyonu, etaplamayı zorunlu kılan başlıca unsurlar arasında yer almaktadır. Bu nedenle alanın gelişimi, birbiriyle uyumlu ve bütüncül bir plan çerçevesinde üç ana etap ve alt fazlar şeklinde kurgulanmıştır. Planlama süreci; projelendirme, ihale ve inşaat uygulamaları ile sosyal yaşam alanlarının entegrasyonunu kapsayacak şekilde tasarlanmış olup, 2026 yılından itibaren sekiz yıllık bir zaman dilimi içinde tamamlanması öngörülmektedir. Tam kapasiteye ulaştığında ASO Teknoloji Üssü’nde 800’den fazla firmanın faaliyet göstermesi ve 18 binden fazla nitelikli istihdam yaratılması öngörülmektedir. Yüksek teknoloji odaklı bu üretim yapısıyla yıllık ihracat hacminin 1,5 milyar ABD Dolarını aşması hedeflenmektedir. Bu doğrultuda, projemiz; • Türkiye’nin teknoloji ihracatında sıçrama yaratacak, • Ankara’nın sanayi ve Ar-Ge büyümesini yeni bir seviyeye taşıyacak, • Temelli Sanayi Havzası’nda mekânsal ve sosyal dönüşümün çekirdeğini oluşturacak, • Türkiye’nin sürdürülebilir sanayi sağlayacaktır. politikalarının sahaya yansımasını ASO Teknoloji Üssü, Türkiye’nin küresel ekonomideki rekabet gücünü artıracak; yüksek katma değerli uluslararası değer zincirlerine güçlü bir biçimde entegre olmasına katkı sağlayacaktır. Bu öncü girişimle birlikte, geleceğin üretim ve inovasyon ekosistemi Ankara merkezli olarak şekillenecek, ülkemizin teknolojik dönüşümünde stratejik bir kilometre taşı olacaktır. 6 6

21. Temel Büyüklükler ve Beklenen Ekonomik/Sosyal Etkiler Ortaya Çıkacak Kullanılabilir Alan Yapılaşacak Taban Alanı Toplam Yatırım İhtiyacı Proje Alanı 1,2 milyon m 193 bin m 440 bin m 296,7 milyon ABD Doları 1. Etap’ın ilk fazı için yatırım ihtiyacı: 96,1 milyon ABD Doları Firma Sayısı İstihdam Artışı İhracat Artışı yatırımcı çekilebilir beklenen yıllık kira getirisi; 23,1 milyon dolar 843 firma (Sanayi, Ar-Ge ve Yazılım) 1,5 milyar ABD Doları ihracat Ankara’nın yüksek teknoloji Ankara TGB ve Ar-Ge merkezi istihdam artışı: %52 86 7

22. 8 8

23. BİLEŞEN 9 1 Fizibilite Raporu 9

24. Yeni ve Farklı Bir TGB’nin Rasyoneli: Arz, Talep ve İhtiyaç 1.1. Türkiye’nin Neden Yeni Nesil Bir Teknoloji ve Sanayi Bölgesine İhtiyacı Var? Türkiye’de son 20 yılda önemli bir Ar-Ge dönüşümü yaşanmış; Ar-Ge faaliyetleri hem artmış hem de özel sektöre dayalı hale gelmiştir. Bir ekonominin bilgiye dayalı hale gelme sürecinde Araştırma ve Geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerinin artması ve sektörlerin geneline yayılması kritik önemdedir. Yüksek gelirli bir ekonomi haline gelme hedefi olan ülkemiz son yıllarda bu yönde önemli bir atılım gerçekleştirmiş; Ar-Ge faaliyetlerinin yaygınlığı artmış ve Ar-Ge’ye dayalı üretim rekabetçilik gücünü artırmaya başlamıştır. Türkiye’de teknoloji ve Ar-Ge dönüşümü: Özel sektör bu dönüşümde öncü rolü üstleniyor. 2002’de Türkiye’nin toplam Ar-Ge harcaması 1,2 milyar ABD Doları düzeyindeyken, bu tutar son 20 yılda yaklaşık 13 kat artmış ve 2023 yılında 16,1 milyar ABD Dolarına yükselmiştir. Ar-Ge harcamalarının milli gelir içindeki payı ise 3 kat artarak %0,5’den %1,4’e yükselmiştir. Ancak, Türkiye’nin önünde hala önemli bir gelişim alanı bulunmaktadır. Zira bu oran OECD ülkelerinde ortalama %3; Kore’de ise %5,2 düzeyindedir. Bu alanda en kritik dönüşüm ise Ar-Ge harcamaları içinde özel sektörün payının artmasıdır. Aynı dönemde, özel sektör tarafından yürütülen Ar- Ge harcamalarının toplam içindeki payı %29’dan %65’e yükselmiştir. Söz konusu eğilime paralel olarak, tam zaman eşdeğeri (TZE) Ar-Ge personeli sayısında da önemli bir artış yaşanmış; ülkemizin tam zaman eşdeğer Ar-Ge personeli sayısı 2002’de 29 bin iken 2023 yılında TÜİK verisine göre 291 bine ulaşmıştır. Bu sayının önemli bir bölümü Ar-Ge merkezi ve TGB’lerde istihdam edilmektedir. 2025 yılı itibarıyla Türkiye’deki faal TGB sayısı 91’e ulaşırken 119 bin kişi TGB’lerdeki firmalarda istihdam edilmiştir. 10 10

25. Şekil 1. Türkiye’de Ar-Ge Harcamaları ve Özel Sektör Payı (2002-2023) %1,4 %100 %1.6 %1,4 Üç politika aracı Türkiye’nin Ar-Ge dönüşümünde kritik bir rol üstlenmiştir: Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TGB’ler), Ar-Ge Merkezleri ve TÜBİTAK destekleri %1,3 %1,3 Ar-Ge haercamalarındaki özel sektörün payı %90 %1.4 %1,1 %80 %1.2 GSYH içinde Ar-Ge payı %0,9 %70 %0,8 %0,8 %1.0 İlk uygulaması 2002 yılında, 4691 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesiyle ODTÜ Teknokent’te başlayan TGB deneyimi, 2024 sonu itibarıyla Türkiye’de 60 ile yayılmış; toplamda 91 teknoparkta çalışan kişi sayısı 118 bine erişmiştir. STB verilerine göre, 11 binden fazla firma, teknoloji ve yenilik odaklı 70 binden fazla proje tamamlamıştır. %0,7 %60 %65 %61 %0.8 %0,6 %0,5 %0,5 %50 %56 %53 %50 %50 %0.6 %40 %45 %44 %43 %0.4 %37 %30 %29 %0.2 %20 %24 %10 0 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2023 5746 sayılı Kanun ile ilk etapta firmalar bünyesinde 50’den personeli barındıran Ar-Ge merkezleri desteklenmeye başlanmış; içinde bu sayı önce 30’a sonra da 15’e düşürülmüştür. 2024 sonu itibarıyla, toplamda 1.330 Ar-Ge yaklaşık 87 bin personel çalışmaktadır. Ar- Ge ve tasarım merkezindeki proje sayısı ise 80 bini geçmiştir. Kaynak: TÜİK, PAL analizleri fazla Ar-Ge Şekil 2. TGB ve Ar-Ge Merkezlerinde Toplam Personel (2002-2024) zaman 1330 Ar-Ge M. 260 91 TGB 240 merkezinde, 220 1242 Ar-Ge M. 200 87 180 81 72 TGB 160 TÜBİTAK’ın kapasitesini yürüttüğü TEYDEB programında, 1995- 2023 döneminde 59 bin proje başvurusu değerlendirilmiş, yaklaşık yarısına (28 bin) destek sağlanmış ve toplam 61 milyar TL’lik (2023 sabit fiyatlarıyla) destek ile yaklaşık 97,6 milyar TL’lik bir Ar-Ge hacmi yaratılmıştır. özel sektördeki geliştirmek yenilik amacıyla 75 295 Ar-Ge M. 140 Bin kişi 71 66 120 82 118 60 49 TGB 20 100 Ar-Ge M. 106 Ar-Ge M. 56 80 90 43 28 TGB 0.2 (200 kişi) 76 31 11 TGB 60 65 38 25 57 31 23 40 27 22 45 41 42 19 15 9.1 16 14 1312 6.5 20 3.8 0.3 0.5 11 11 11 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 TGB Çalışan Sayısı Ar-Ge Merkezi Çalışan Sayısı TGB Sayısı Ar-Ge Merkezi Sayısı Kaynak: STB, PAL analizleri 11 11

26. Ar-Ge faaliyetleri hızla gelişse de ihracata olan etkileri halen sınırlı düzeydedir. Son yıllarda Ar-Ge harcamaları ve TZE Ar-Ge çalışan sayısı önemli bir artış gösterse de bu atılımın verimlilik ve ihracat performansı üzerindeki etkileri sınırlı kalmıştır. Bu etkileri geliştirecek, Ar-Ge ve ihracat arasındaki bağı güçlendirecek yeni bir modele ihtiyaç duyulmaktadır. Türkiye’nin ihracatının katma değerinin artmasına geleneksel TGB’lerin kayda değer bir katkı veremediği anlaşılmaktadır. TGB’lerin hızlı yaygınlaştığı söz konusu dönemde, Türkiye’nin çalışan başına sanayi ihracatı göstergesinde herhangi bir ivmelenme yaşanmamış olması düşündürücüdür. 2002-2023 döneminde TGB’lerin toplam kümülatif ihracatı 10 milyar ABD Doları olmuştur. Çalışan başına ihracat düzeyi açısından, TGB’lerin ihracatının Türkiye imalat sanayii ortalamasından daha düşük düzeyde olduğu dikkat çekmektedir. 2023 itibarıyla TGB’lerdeki çalışan başına ihracat 19 bin ABD Doları düzeyindedir. Her ne kadar TGB’lerin etki analizine yönelik kamuya açık bir çalışma olmasa da son yıllarda artan girdi (vergisel destekler) ve çıktılara (Ar-Ge personeli, projeleri vb.) rağmen ekonomik etkilerin kısıtlı kaldığı söylenebilir. TGB Kanununun 1. Maddesinde yer alan “ülke sanayiinin uluslararası rekabet edebilir ve ihracata yönelik bir yapıya kavuşturulması” amacı baz alınarak TGB’lerin ihracatın katma değerine nasıl bir etki yaptıkları incelenebilir. TGB’ler içinde en yüksek ihracat değerine sahip ODTÜ Teknokent’te, ihracat miktarı 2023 için yıllık 500 milyon ABD Doları, çalışan başına ihracat ise 37 bin ABD Doları düzeyindendir. Bu değer Ege Teknopark’ta 30 bin ABD Doları, Bilkent Cyberpark’da 18 bin ABD Doları, İTÜ Arı Teknokent’te 12 bin ABD Doları, Gebze Organize Sanayi Bölgesi (GOSB) Teknopark’ta 5 bin ABD Doları olarak hesaplanmaktadır. Genel itibarıyla, bir ihracat katma değeri göstergesi olarak çalışan başına ihracat hacmi kullanılabilir. Bu göstergedeki artış eğilimi, başta iş gücü verimliliği olmak üzere, toplam faktör verimliliği ve yenilikçilik alanında yaşanan gelişmeleri yansıtabilmektedir. Türkiye’de TGB programı başladığı dönemde yaklaşık 7 bin ABD Doları olan imalat sanayiinin çalışan başına ihracatı, 2008’de 25 bin ABD Dolarına yükselmiş, ardından ise nispeten yatay bir seyir izleyerek 2023’te 30 bin ABD Dolarına ulaşmıştır. Öte yandan, daha farklı bir performansa örnek teşkil etmesi açısından Güney Kore incelendiğinde, çalışan başı ihracat değerinin 2002’deki 31 bin ABD Doları düzeyinden, 2023’te 124 bin ABD Dolarına yükseldiği görülmektedir. Teknoparklardaki toplam ciro ve çalışan sayıları baz alınarak yapılan “vazgeçilen toplam vergi miktarı hesabında”, 2023 Aralık fiyatlarıyla, tahmini olarak yaklaşık 117 milyar TL (4,1 milyar ABD Doları) düzeyinde bir kamu kaynağının TGB’lere aktarıldığı anlaşılmaktadır. Tüm bu veriler beraber değerlendirildiğinde; TGB’ler kuruluşundan bu yana Ar-Ge istihdamını artırmış olsa da Türkiye’nin yenilikçilik ve yüksek teknoloji ihracatına katkısı sınırlı kalmıştır. Türkiye’de sanayinin katma değer artışına, yenilikçiliğine ve uluslararası rekabet gücüne doğrudan katkı yapabilecek bir modele ihtiyaç duyulduğu söylenebilir. ASO Teknoloji Üssü bu ihtiyacı karşılamayı hedeflemektedir. 12

27. Şekil 3: Çalışan Başına İhracat, Türkiye, Güney Kore ve TGB’ler (2001-2023) TGB’ler Türkiye (İmalat sanayii) Güney Kore (İmalat sanayii) 260 140 Güney Kore (İmalat sanayii) 130 240 124 120 220 110 TGB ve Ar-Ge merkezlerindeki toplam personel sayısı Çalışan başına ihracat (bin ABD Doları) 200 100 180 90 Bin ABD Doları 160 80 140 70 120 60 100 50 80 40 32 Türkiye (İmalat sanayii) 30 60 30 19 TGB’ler 40 20 13 20 10 7 0 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 TGB ve Ar-Ge merkezlerindeki toplam personel Kaynak:TÜİK, STB Yıllık Faaliyet Raporları, Eurostat, Dünya Bankası WID, PAL Hesaplamaları 13 13

28. Ankara, Türkiye’de sanayinin en hızlı büyüdüğü metropollerden biridir. 2009-2023 döneminde Ankara’nın sanayi istihdamı %97 oranında artarken il istihdamının %18’i sanayi sektöründe yer almıştır. 1.2. Türkiye’nin Yeni Nesil TGB Modelini Hayata Geçirmek İçin Doğru Yer Neden Ankara’dır? Son 15 yılda Türkiye’de istihdam %49 oranında artarak önemli bir dönüşüme sahne olmuştur. Aynı dönemde Ankara istihdamı ise %66 oranında artmıştır. Bu dönemde Ankara’da yaratılan her üç yeni işten biri imalat sanayiindedir. Ankara 2,2 milyonluk istihdamıyla, İstanbul’un ardından Türkiye’nin en fazla istihdam sağlayan ikinci ilidir. 2009-2023 döneminde, Ankara’da her yıl ortalama 63 bin yeni iş yaratılmıştır. Ankara’nın sanayi sektöründe ise son 14 yılda, her yıl ortalama 15 bin yeni iş yaratılmıştır. Diğer bir ifadeyle, Ankara’da her sene Türkiye ölçeğinde büyük bir OSB’nin sağladığı büyüklükte yeni sanayi istihdamı yaratılmaktadır. Türkiye’deki istihdam son dönemde önemli bir değişim sürecinden geçmektedir. Türkiye ekonomisi giderek hizmet odaklı bir yapıya doğru evrilmektedir. Aynı zamanda, sanayi sektöründeki büyüme de ülkenin üretim kapasitesinin genişlemesi ve ekonominin çeşitlenmesi açısından olumlu bir gelişme olarak değerlendirilebilir. 2009-2023 döneminde Türkiye’nin hizmet sektörü istihdamı %85’lik artış yaşarken, sanayi sektörü %65’lik artışla ikinci sıradadır. Bununla birlikte, tarım istihdamında %5’lik bir azalma kaydedilmiştir. Sanayi sektöründe, 2009-2023 arasında, Ankara %97 oranında istihdam artışıyla en yüksek büyümeyi kaydeden ildir. İstanbul ise %37’lik artışla, Ankara’daki artışın oldukça gerisinde kalmıştır. Ankara’da 202 bin olan sanayi istihdamı, 2023’de 397 bine yükselmiştir. 2009-2023 arasında, sanayi sektörünün istihdamdan aldığı pay Ankara’da %15’den %18’e yükselirken, bu oran aynı dönemde İstanbul’da %28’den %22’ye düşmüştür. Ankara’daki imalat sanayiinin istihdamındaki bu dönemdeki artışın temel nedenlerinden birisi Temelli Sanayi Havzası’nda bulunan OSB oluşumlarıdır. Türkiye’deki toplam istihdamın en yoğun olduğu bölgeler sırasıyla İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa Bölgesi (TR41; Bursa, Eskişehir, Bilecik) ve Kocaeli Bölgesi (TR42; Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) olmuştur. 14

29. Şekil 4: İl ve Bölgelere Göre Sektörel İstihdam ve Büyüme Oranı (2009-2023, bin kişi) 7.000 6.561 Ankara, Türkiye’nin 2. büyük sanayi kentidir. 2009-2023 döneminde sanayi istihdamı en fazla artan il Ankara’dır. 464 6.000 %76 1.456 5.000 3.724 %37 4.000 342 3.000 1.059 2.223 4.611 %99 %66 1.757 1.720 1.742 189 2.000 %50 %57 %76 397 1.343 134 1.171 131 142 1.110 %97 979 444 107 602 2.312 486 202 85 82 1.000 %81 245 %64 %96 1.555 78 368 249 %54 1.071 875 908 1.011 742 %44 %67 %97 526 461 0 2009 2023 2009 2023 2009 2023 2009 TR 41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) 2023 2009 TR 42 (Kocaeli, Sakarya, Yalova, Düzce, Bolu) 2023 Ankara İstanbul İzmir Hizmetler İmalat sanayii İnşaat ve diğer sanayi Tarım İl/bölge toplamı Tablo 1: Sektörlerin İstihdamdaki Payı, Beş Büyük İl ve Türkiye Geneli (2009-2023, %) Ankara İstanbul İzmir Bursa Kocaeli Türkiye 2009 2023 2009 2023 2009 2023 2009 2023 2009 2023 2009 2023 Tarım 23 15 2 4 0 0 9 6 12 8 20 11 İmalat Sanayii 18 20 15 18 28 22 21 25 33 35 25 28 İnşaat ve Diğer Sanayi 8 8 8 9 9 7 7 8 8 7 8 8 Hizmetler 52 58 75 70 62 70 63 61 47 50 47 53 Kaynak: TÜİK, PAL analizleri 15 15

30. Şekil 5: İl ve Bölgelerin Sektörel GSYH’si ve Büyüme Oranı (2009-2023, ABD Doları) 350 2009-2023 döneminde sanayi GSYH’si en hızlı artan metropol Ankara’dır. 302 300 25 %74 250 51 GSYH, Milyar ABD Doları %74 200 173 16 150 29 225 95 %77 100 %70 10 64 60 56 17 53 %96 %70 %64 %184 4 127 5 36 33 32 50 9 4 18 6 28 21 66 3 3 3 8 %110 %149 %83 %21 11 10 39 35 30 24 23 %74 17 17 %51 %45 0 2009 2023 2009 2023 2009 2023 2009 TR 41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) 2023 2009 TR 42 (Kocaeli, Sakarya, Yalova, Düzce, Bolu) 2023 Ankara İstanbul İzmir Hizmetler İmalat sanayii İnşaat ve diğer sanayi Tarım İl/bölge toplamı Kaynak: TÜİK, PAL analizleri 16 16

31. Sanayide GSYH değer artış hızı bakımından, Ankara tüm metropoller içinde öne çıkmaktadır. Şekil 6: Beş İl/Bölgede İmalat Sanayii Çalışanı Başına Üretilen GSYH (2009-2023, 2009=100) 150 144 140 135 128 127 126 126 2009-2023 döneminde İstanbul sanayisinin GSYH’si değeri ABD Doları bazında %74 artarken Ankara %184’lük büyüme yaşamış, Ankara’nın imalat sanayiindeki verimliliği İstanbul ve Türkiye ortalamasının üzerine çıkmıştır. 130 120 110 100 90 2009 yılında Ankara ekonomisinde ortaya çıkan toplam GSYH 56 milyar ABD Doları düzeyinde olup bunun 6 milyar ABD Doları (%11’i) imalat sanayiinden elde edilmiştir. 2023 yılına gelindiğinde ise Ankara’nın sanayi GSYH’si %184 oranında artarak 17 milyar ABD Dolarına ulaşmıştır. Böylece sanayinin Ankara’nın toplam GSYH’si içindeki payı %18’e yükselmiş ve son yıllarda sabit bir seyir izleyen İstanbul’un %17’lik sanayi payını geride bırakmıştır. 80 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Türkiye Bursa Bölgesi (TR 41) Kocaeli Bölgesi (TR 42) İstanbul İzmir Ankara Şekil 7: Ankara, İstanbul ve İzmir’de İmalat Sanayii Çalışanı Başına GSYH (2009-2023, Bin ABD Doları) Ankara, hizmet sektörünün ekonomideki ağırlığı ve sektörel çeşitliliği açısından İstanbul’un rekabetçi yapısına benzer bir profil sergilemekte olup aynı zamanda Kocaeli ve Bursa gibi sanayi kentlerine yakın düzeyde sanayi üretimi gerçekleştirmesi bakımından da önemli bir potansiyele sahiptir. 45 44 40 40 Ankara’nın sanayi üretimi zaman içerisinde artış göstermiş, bu artışın önemli kaynaklarından biri ise verimlilik olmuştur. 2009’dan 2023’e gelindiğinde, Ankara, İzmir ile birlikte imalat sanayiinde çalışan başına düşen GSYH açısından en fazla artış gösteren metropol olmuştur (Şekil 7). 35 35 30 25 İmalat sanayiinde çalışan başına GSYH’nin en yüksek olduğu bölge, her iki yılda da Kocaeli olmuştur: 2009 yılında 45 bin ABD Doları, 2023 yılında ise 57 bin ABD Doları. Ankara’da bu değer 2009 yılında 30 bin ABD Doları iken, İzmir’in 32 bin ABD Doları seviyesinin gerisindeydi. Ancak 2023 yılı itibarıyla Ankara 44 bin ABD Dolarına ulaşarak İzmir’i (40 bin ABD Doları) geride bırakmıştır. İstanbul ise, 35 bin ABD Doları seviyesiyle bu beş il/ 20 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Ankara İstanbul İzmir Kaynak: TÜİK, PAL analizleri 17

32. Son yıllardaki iç göç eğilimleri, Ankara’nın giderek Türkiye’nin en önemli cazibe merkezi haline geldiğini göstermektedir. Şekil 8: Ankara’nın Nüfus Projeksiyonu (milyon kişi) 16 14,9 2023 itibarıyla 5,8 milyon nüfusa erişen Ankara, Türkiye’nin en yüksek ve en nitelikli net göçe sahip ili olarak öne çıkmaktadır. Ankara nüfusunun 2040’a kadar 7 milyona, 2060’da da 10 milyona erişmesi beklenmektedir. 14 12 10,7 10,6 10 1990 yılında 3,2 milyon olan Ankara nüfusu hızla artarak 2023 yılında 5,8 milyona ulaşmıştır. Çalışma kapsamında oluşturulan senaryolar Ankara nüfusunun 2040’ta 7 milyona ulaşabileceğini, ivmelenerek artması durumunda 7,7 milyona kadar çıkabileceğini göstermektedir. Söz konusu senaryolar Ankara nüfusunun son 10 yıldaki büyüme trendi, Türkiye nüfusu içinde Ankara’nın payının değişimi gibi göstergeler çerçevesinde oluşturulmuştur. 8,6 9,2 7,7 8 7,8 7,0 6 5,8 6,7 4,8 2060 yılında ise Ankara nüfusunun hızlı senaryoda 10 milyonu aşma potansiyeli olduğu, nüfus artışının mevcut bazda devam etmesi durumunda ise 2080 öncesi 10 milyon eşiğine ulaşılması beklenmektedir. 4,0 4 3,2 2 1990 2000 2010 2023 2040 2060 2080 Ankara’nın yurt içi göçlerde bir cazibe merkezi haline gelmesi söz konusu artışı hızlandırabilecektir. Ankara’nın nüfus artışını hızlandırabilecek iki temel dinamik bulunmaktadır: Baz senaryo Hızlı senaryo Yavaş senaryo • Depremler, deprem riski ve İstanbul’un kentsel dönüşümü: Son dönemde Türkiye’nin hızlı bir kentsel dönüşüme olan ihtiyacı ön plana çıkmıştır. Deprem yaşayan kentlerin ve kentsel dönüşüm yaşayacak kentlerin verebileceği göç Ankara’nın hızlı göç çekme ihtimalini güçlendirmektedir. Kaynak: TÜİK, PAL analizleri • Ankara ekonomisinin rekabetçiliğinin artması: Ankara ekonomisinin sektörel yapısı son dönemde hızla çeşitlenmekte ve ekonomi hızla büyümektedir. 18

33. Tablo 2: 2010-2023 Döneminde İllerin Göç Performansı Türkiye’nin en yüksek net göçüne sahip ili Ankara’dır. 2010-2023 döneminde Ankara’nın nüfusu yaklaşık 1 milyon kişi artmış olup, bu artışın %40’ı yurt içi göç kaynaklıdır. Söz konusu dönemde Ankara 2,7 milyon göç alırken, 2,2 milyon göç vermiş; bu da 415 bin kişilik net göçle sonuçlanmıştır. 2016–2023 döneminde ise İstanbul’un nüfusu net göç nedeniyle 444 bin kişi azalırken, Ankara’nın nüfusu 164 bin kişi artmıştır. Net göç, bin kişi (ilk 10 il) Gelen göç içinde üniversite mezunları (%) 1. Ankara 415 36 2. Antalya 293 28 3. Kocaeli 260 25 4. İzmir 255 32 Ankara’ya gelen göç profilinin %36’sı üniversite mezunlarından oluşmaktadır. Net göç açısından ikinci sırada yer alan Antalya’ya gelen göçün %28’i, İzmir’e gelenlerin %32’si ve İstanbul’a gelenlerin ise %27’si üniversite mezunudur. 5. Tekirdağ 253 22 6. Bursa 212 29 7. Muğla 150 34 8. Eskişehir 95 30 9. Sakarya 89 25 10. Aydın 87 30 Tablo 3: Ankara İstihdamında Sanayi Meslekleri ve Artış Projeksiyonu 2040’a kadar beklenen ilave istihdam 2023 yılında Ankara istihdamı Yavaş senaryo Baz senaryo Hızlı senaryo 2,2 milyon Toplam +341 bin +452 bin +712 bin Nitelikli sanayi işçisi 473 bin +71 bin +94 bin +147 bin Mühendis & bilim profesyoneli 158 bin +37 bin +49 bin +76 bin 38 bin +10 bin +13 bin +21 bin Bilişim çalışanı 19

34. Şekil 9: Ankara’nın Mekânsal Gelişimi (1970-2038) 1970 - 2023 1970 - 2038 Kaynak: 2023 Başkent Ankara Nazım İmar Planı (2007)’ndan yararlanılmıştır. Ankara’nın mekânsal gelişimi Temelli Sanayi Havzası için önemli fırsatlar getirebilir. Nüfusu ve istihdamı hızlı büyüyen Ankara, mekânsal açıdan da Temelli bölgesine doğru genişlemektedir. Teknoloji Üssü’nün konumu, 2000’li yıllarda Ankara kent merkezinin çeperinde konumlanırken artık merkezinde yer alan ODTÜ-Bilkent- Hacettepe’nin konumuna benzeme potansiyeline sahiptir. Mevcut durumda geçerli olan Başkent Ankara Nazım İmar Planı’nda güneybatı ekseni, kentin öncelikli gelişim koridoru olarak belirlenmiş ve bu doğrultuda kurgulanmıştır. Kentin merkez-batı yönünde, Temelli yönünde gelişeceği öngörüsü ise, mevcut imar planının Teknoloji Üssü’nün konut ihtiyacını karşılamaya yönelik bir avantaj sunduğunu göstermektedir ve plan önerileri kentsel gelişme yönünün Teknoloji Üssü doğrultusunda şekilleneceğini ortaya koyarak önemli çıktılar sunmaktadır. Ankara’da 1985 yılına kadar yağ lekesi şeklinde büyüme eğilimi görülmüştür. 1985 sonrası batı koridorunda yaşanan gelişme, 2000’lerden itibaren hız kazanarak sürmüştür. ODTÜ, Bilkent, Hacettepe üniversitelerinden oluşan üçgen, 2000’li yıllara kadar merkezin dışında kalmıştır. Gelişim öngörüsü hava kirliliği sebebiyle desentralizasyon odaklı olarak tanımlanmıştır. Bu doğrultuda Kırıkkale, Polatlı, Temelli, Elmadağ, Kazan ve Ahiboz odaklarına ana yollar boyunca koridorlar geliştirilmiştir. Bugün itibarıyla bölgenin kent merkezine uzak olduğu düşünülse de, zamanla ‘yeni kentsel merkez’ olarak tanımlanacak alanın içinde kalması öngörülmektedir. Bu doğrultuda ASO Teknoloji Üssü, gelecekte kentin önemli ekonomik odaklarından biri olma potansiyeline sahiptir. Bu gelişimin sonucunda 2000’ler öncesinde kentsel bölgenin sonunda yer alan ODTÜ-Bilkent-Beytepe bölgesi, giderek kentin içinde kalmıştır. 2006 yılına gelindiğinde, 2023 planı yapılmış, kentin gelişim ekseni tamamen Eskişehir’e uzanan koridor olarak belirtilmiştir. Bu dönemde, Temelli bölgesi bir yandan önemli bir sanayi havzası haline gelmiş; diğer yandan bölge civarında önemli konut projeleri geliştirilmeye başlanmıştır. TSE’nin geliştirilmekte olan 97 bin m² alana sahip “Kalite Kampüsü” ile Balıkuyumcu Mahallesi’nde yaklaşık 2 milyon m²’lik alanda geliştirilen OYAK’ın ‘yeni kent’ girişimi gibi projeler, bölgenin dönüşüm sürecini hızlandıracaktır.. Bu süreçte ASO Teknoloji Üssü projesinin ise özellikle yaratıcı sınıfı bölgeye, hem yaşam hem de çalışmak için çekebilmek adına önemli bir itici güç işlevi görmesi öngörülmektedir. 20

35. Proje alanı, Ankara’nın dört alternatif gelişim ekseninden birinde yer almaktadır. Diğer alternatif eksenleriyle kıyaslandığında, Eskişehir Yolu Ekseni yüksek teknoloji, ileri imalat ve yaratıcı sınıfı çekme potansiyeli açısından en avantajlı konumdadır. Şekil 10: Ankara’nın Gelişim Eksenleri, Sanayi ve Teknoloji Altyapısı Ankara’nın merkezindeki gelişmelerin yanında, dört farklı gelişim ekseninin öne çıktığı izlenmektedir. Bu eksenlerin öne çıkan özelliklerinin ve göreceli avantajların tanımlanması, Üssü’nün üzerinde bulunduğu Eskişehir Ekseninin tamamlayıcılıklarının anlaşılmasına katkı sunacaktır. ASO Teknoloji Genel olarak Türkiye’de şehirlerin büyüyen ve değerlenen eksenlerinin Batı yönünde olduğu hesaba katıldığında, Teknoloji Üssü’ne en ciddi alternatifin Kazan (İstanbul-Yolu) Ekseni olduğu söylenebilir. Bu eksendeki savunma sanayii ve lojistik yatırımları dikkat çekmektedir. Özellikle Ankara’nın yüksek nitelikli konut projelerinin ağırlıklı olarak Eskişehir Ekseni doğrultusunda gelişim gösteriyor olması, Teknoloji Üssü’nün yaratıcı sınıfı çekme potansiyelini artırmaktadır. Yaratıcı sınıf, ürün geliştirme, tasarım ve süreç iyileştirmeye odaklanan bireyleri kapsar ve firmalara rekabet gücü kazandırır. İstanbul Ekseni • Gebze, Kocaeli ve Istanbul’a erişim • Kolay hammadde ve ürün taşınması • Nitelikli personel hareketliliği ve erişimi • Teknoparklar rotası (GOSB Teknopark, TÜBITAK, Marmara Teknokent, Teknopark Istanbul, Bilişim Vadisi, ITÜ Arı Teknokent) • Nitelikli üniversitelere erişim Kazan (İstanbul yolu) Ekseni • TUSAŞ-TAİ Yerleşkesi Uzay ve Havacılık OSB • TeknoHAB Teknoloji Geliştirme Bölgesi Ankara Lojistik Üssü • Trendyol Lojistik Merkezi • Diğer sanayi ve lojistik tesisleri Havaalanı Ekseni • Havalimanı genişleme projesi • Yeni İş Merkezi Projeleri • Büyük ölçekli sanayi tesisleri • Yüksek yoğunluklu yeni konut projeleri Ayrıca, Teknoloji Üssü, Ankara’nın en güçlü TGB ekosisteminin, üniversitelerinin ve nitelikli konutlarının da bir uzantısı durumundadır. Bununla birlikte Temelli Sanayi Havzasında bulunan 4 OSB de, Ankara’nın en hızlı büyüyen istihdam merkezlerinin başında gelmektedir. Gölbaşı – Ekseni • Yeni İş Merkezi Projeleri • Büyük rekreasyon alanları • Ankara Üniversitesi Teknopark • Aselsan Gölbaşı Yerleşkesi • Düşük yoğunluklu yüksek nitelikli konut projeleri Eskişehir Ekseni • Üniversiteler koridoru (TOBB-ETÜ, ODTÜ , Bilkent, Hacettepe, Başkent, Çankaya) • Teknoparklar koridoru • Bakanlıklar, kamu kurumlarının merkezleri, nitelikli konut alanları (Ümitköy, Çayyolu, Yaşamkent) • Temelli Sanayi Havzası, TSE Kampüsü, yeni test merkezleri, Oyakkent projesi 21 Kaynak: PAL analizleri

36. 1.3. Türkiye’de Yüksek Yaşam Kalitesini, Sanayi Gelişimini ve Teknoloji Altyapısını Bir Arada Bulunduran Başlıca Şehir Ankara’dır. Türkiye’de yeni nesil bir sanayi ve teknoloji bölgesini test etmek için en doğru yer Ankara Ankara, yüksek yaşam kalitesi, hızlı sanayi gelişimi ve teknoloji geliştirme altyapısını bir arada bulundurmaktadır. Bu özellikleri itibarıyla, yaratıcı sınıfı, sanayi ve teknoloji ile buluşturma potansiyeli Türkiye’de en yüksek olan şehir Ankara’dır. • 8 farklı bileşenin bir araya getirilmesiyle oluşturulan İllerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi (SEGE) çalışmasında, Ankara eğitim ve sağlık bileşenlerinde Türkiye’de 1. sırada, yaşam kalitesi bileşeninde ise Antalya’nın hemen ardından 2. sıradadır. İstanbul ise, eğitimde 5., sağlıkta 10., yaşam kalitesinde ise Antalya, Ankara, İzmir ve Muğla’nın ardından 5. sıradadır (2017). “2023’e Doğru Türkiye’de OSB’ler” çalışmasında (Cansız, Kurnaz ve Çağlar; 2018) vurgulandığı üzere Türkiye’de çoğu OSB’nin kent çeperinde yer alması, sosyal donatı ve çevre düzenlemesinin yeterli olmaması, başta metro bağlantısı olmak üzere etkin işleyen toplu ulaşım imkanlarının kısıtlı olması, OSB’lerdeki Ar-Ge tabanlı firmaların ihtiyaç duydukları nitelikli çalışanları çekmelerini zorlaştırmaktadır. Bu bağlamda, yaşam kalitesi meselesi, uzun dönemde hem sanayinin uluslararası rekabet gücü hem de teknoloji tabanlı girişimciliğin gelişimi için en temel konulardan biridir. • TEPAV’ın gelir, yaşam beklentisi ve eğitim süresini baz alan endeks çalışmasında Ankara, Türkiye genelinde 1. sıradadır (2016). • İlçe bazlı veriler kullanılarak yapılan SEGE çalışmasında, Ankara’nın Eskişehir Yolu Ekseni üzerinde bulunan Çankaya ve Yenimahalle ilçeleri, Türkiye’nin 971 ilçesi arasında 2. ve 5. sırada yer alarak 1. kademe gelişmişlik düzeyinde sınıflandırılmaktadır. Temelli’yi içinde barındıran Sincan ilçesi ise Türkiye’de 125. sırada olup, 2. kademe gelişmişlik düzeyinde yer almaktadır (2022). Farklı yöntem ve veri setleri kullanılarak yapılan çalışmalarda, yaşam kalitesi açısından Ankara sistematik olarak İstanbul’un önünde yer almaktadır: • Boğaziçi Üniversitesi ve Mastercard’ın Türkiye’nin Şehirleri Sürdürebilirlik Araştırması’nda, Ankara sosyal performans ve sürdürebilirlik bileşenlerinde Türkiye genelinde 1. sırada, yaşam kalitesi bileşeninde ise İzmir’in ardından 2. sırada yer almıştır. İstanbul ise yaşam kalitesi bileşeninde 5. sırada yer almıştır (2011). • Ankara, WIPO’nun 2024 Küresel İnovasyon Endeksi’nde 86. şehir olarak sıralanmıştır. Bu durum insan sermayesi, altyapı, yatırım, bilginin yaratılması ve yayılması gibi konularda Ankara’nın uluslararası ölçekte olduğuna işaret etmektedir. 22

37. Tablo 4: İl Bazlı Sosyoekonomik Gelişmiş Endeski (SEGE) Çalışması, Seçilmiş Bileşenlerde İlk 5 İlin Sıralaması (2017) SEGE genel sıralama Rekabetçi ve yenilikçi kapasite Yaşam kalitesi Eğitim Sağlık Erişilebilirlik İstihdam 1 İstanbul 3 5 10 1 1 5 Ankara 2 4 1 1 2 3 2 3 İzmir 11 4 5 3 4 3 4 Kocaeli 1 13 32 7 2 34 5 Antalya 13 15 7 4 9 1 Yaratıcı sınıf olarak adlandırılan, sanayi firmalarının rekabet gücüne olumlu katkı yapabilecek çalışan profilinin Temelli çekilebilmesi, bu projenin temel amaçlarından biri olacaktır. ASO Teknoloji Üssü’nde işlev ve donatıları, sadece TGB firmalarının çalışanları değil, bu bölgedeki OSB firmalarının Ar- Ge personeli olmak üzere tüm çalışanlarının yönelik olacaktır. Ankara İlçeleri İlçe Sıra Skor Kademe İlçe Sıra Skor Kademe Çankaya 2 6,901 1 Çubuk 261 0,298 3 bölgesine 1 Yenimahalle 5 4,481 Beypazarı 264 0,269 3 Altındağ 22 2,528 1 Şereflikoçhisar 298 0,115 3 yer alacak 1 Etimesgut 47 1,957 Ayaş 330 0,032 3 Gölbaşı 57 1,790 1 Kızılcahamam 335 0,022 3 2 Kahramankazan 75 1,538 Nallıhan 378 -0,102 3 Keçiören 89 1,365 2 Kalecik 525 -0,359 4 Sincan 125 1,050 2 Evren 616 -0,478 4 faydalanmasına 2 Mamak 165 0,779 Güdül 630 -0,493 4 Akyurt 174 0,705 2 Çamlıdere 654 -0,526 5 Bu noktada, Teknoloji Üssü ve etrafında sunulan yaşam kalitesini Çankaya ilçesi düzeyine çıkarmak, projenin temel hedefidir. 2 Polatlı 206 0,581 Haymana 695 -0,578 5 Elmadağ 229 0,462 2 Bala 725 -0,611 5 dönüştürücü 2 Pursaklar 231 0,447 Kaynak: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 23 23

38. ASO İllerin Teknolojik Gelişmişlik Endeksi (ASO-İLTEK), Türkiye’deki illerin teknolojik ve yenilikçilik kapasitelerini ölçerek, yerel ve ulusal politika yapıcılar için veri sağlamayı amaçlayan bir endeks olarak ilk defa 2024 yılında hesaplanmıştır. 37 değişken ve 5 alt endeks üzerinden yapılan değerlendirmelerle iller 8 düzeyli bir harf derecelendirmesiyle sınıflandırılmış, örneğin, Ankara, İstanbul, Eskişehir ve Kocaeli “AA” notunu almıştır. İstanbul-Kocaeli ve Ankara-Eskişehir teknoloji kuşakları, ülkenin teknolojik gelişiminde öne çıkan bölgeler olarak tanımlanmıştır. Endeksin alt bileşenlerinden araştırma ve yenilikçilik kapasitesinde de Ankara 1. sırada yer alırken yaşam kalitesi ve iş gücü çekiciliği açısından 7. sırada yer alarak 24. sıradaki İstanbul’un, ve 14. sıradaki İzmir’İn önüne geçmiştir. • Ankara, genel endeks sıralamasında birinci olurken, Araştırma ve Yenilikçilik Kapasitesi alt bileşeninde lider konumda yer almaktadır. Bu bileşen, araştırma, teknoloji ve tasarım geliştirme merkezlerinin yoğunluğu, akademik kapasite ve girişimcilik desteklerinin kullanımı gibi kriterlerle değerlendirilmektedir. Tablo 5: ASO-İLTEK Endeksi Sonuçları ve Sıralaması (2024) ASO İllerin Teknolojik Gelişmişlik Endeksi (skor) ASO İllerin Teknolojik Gelişmişlik Endeksi (sıra) Araştırma ve Yenilikçilik Kapasitesi (sıra) Yaşam Kalitesi ve İş Gücü Çekiciliği (sıra) Sektörel Yapı (sıra) Dijital Altyapı (sıra) Teknoloji Çıktıları (sıra) Harf Notu İl • Sektörel yapı bileşeninde ikinci sırada bulunan Ankara, ildeki üretimin yüksek teknoloji yoğunluğu ile dikkat çekmektedir. • Yaşam kalitesi ve iş gücü çekiciliği alt bileşeninde yedinci sırada yer alan şehir, iş gücü piyasasının uygunluğu, sosyalleşme olanakları, tolerans düzeyi ve eğitim ile sağlık hizmetlerine erişim gibi faktörlerle değerlendirilmektedir. Ankara AA 1,00 1 2 1 3 3 7 İstanbul AA 0,94 2 1 4 1 1 24 Eskişehir AA 0,80 3 4 2 12 4 8 • Rapor, Ankara’nın Türkiye’nin teknolojik gelişmişlik düzeyi en yüksek şehirlerinden biri olduğunu ortaya koymakta; WIPO’nun küresel yenilikçilik kümelerinde yer alması, araştırma ve yenilikçilik kapasitesinin yanı sıra teknoloji çıktıları açısından diğer iller arasında belirgin bir konumda olduğunu göstermektedir. Kocaeli AA 0,70 4 3 3 9 7 3 İzmir BB 0,53 5 5 7 6 9 14 Bursa BB 0,51 6 10 9 13 2 44 Kayseri BB 0,44 7 12 16 23 5 58 • Ankara-Eskişehir teknoloji kuşağının stratejik politikaların odağında olması önemli bir stratejik seçenek olarak öne çıkarken, yüksek teknolojili girişim yoğunluğunda Ankara’nın önde gelen illerden biri olduğu ancak uluslararası rekabet gücü için özel politikalara ihtiyaç duyduğu görülmektedir. Sakarya BB 0,41 8 19 10 27 6 26 Tekirdağ CB 0,39 9 6 13 36 26 22 Karabük CB 0,38 10 42 5 42 21 15 • ASO-İLTEK raporunda Ankara’nın teknolojik dönüşümdeki rolünü sürdürebilmesi için teşvik mekanizmalarının, Ar-Ge etkinliğinin ve politikaların yeniden yapılandırılması gerektiği ifade edilmekte; ikiz dönüşüm süreci ve iş gücü çekiciliği ile yaşam kalitesine yönelik düzenlemelerin bu süreci destekleyeceği belirtilmektedir. Düzce CB 0,37 11 7 8 49 19 23 Manisa CB 0,36 12 8 22 56 10 20 Antalya CC 0,34 13 14 34 7 25 12 24

39. Şekil 11: ASO-İLTEK Skorlarına Göre İllerin Teknolojik Gelişmişlik Derecesi Dağılımı Ankara, ASO İllerin Teknolojik Gelişmişlik Endeksi’ne göre en yüksek skora sahip olan il olmuştur. 25 25

40. Varsayımlar (Temel Dinamikler ve Trendler) 1 Temel Müdahale Alanı (Girdiler, Yatırımlar ve Eylemler) 2 • Yerel: Ankara’da modüler ve esnek üretim-ofis alanlarına talebin artması, Ankara’nın nüfus ve sanayi büyümesinin devam ederek, kentin Temelli Sanayi Havzasına doğru yeni bir gelişim ekseni oluşturması. • Nitelikli üretim alanları: Hem yüksek katma değerli imalatın, hem de Ar-Ge ve diğer ofis işlevlerinin bir arada olduğu, TGB-OSB işlevlerini bir arada sunan bir bölgenin oluşturulması. • Uçtan uca yaşam çözümleri: Yüksek katma değerli üretimde yaratıcı sınıfı bölgeye çekebilmek için kaliteli yaşamı sağlayan çoğu unsurun bölgede sunulması. Sosyal, eğitim, sağlık, rekreasyon, toplu taşıma vb. çözümlerin etkin şekilde yer alması. • Küresel: Dünyada medikal, elektronik, savunma, yeşil teknolojiler, gömülü yazılım, otomasyon, nanoteknoloji, hassas üretim alanlarındaki talebin artması. Yapay zeka ve otomasyonun yaygınlaşması. • Aktif yatırım promosyonu: Bölgeye yüksek nitelikte, mevcut değer zincirlerinde önemli boşlukları tamamlayacak yurt içi ve yurt dışı firmaların çekilmesi için aktif bir yatırım promosyonu faaliyetinin yürütülmesi. • Ulusal: Türkiye’ de yüksek gelirli ekonomiye geçiş sürecinde, imalat ve Ar-Ge’yi buluşturan çözümlere ihtiyacın artması. Bu bağlamda, TGB’ler, OSB’ler, serbest bölgeler ve üniversiteler gibi farklı araçların özelliklerini taşıyan hibrit bir modele olan ihtiyacın belirginleşmesi. • Uluslararasılaşma ve ticarileşme programları: İleri teknolojili imalatın ihracat zorluklarını aşabilmek için odaklı programlar yürütülmesi; buna yönelik kapasite inşası ve iş birlikleri geliştirilmesi; İhracat öncesi yurt içi pazara erişimde ve kamu ile ilişkilerde (kamu alımları kriterleri vb.) lobicilik işlevi üstlenilmesi • Bölgenin çekim gücünü artıracak faaliyetler: Bölgenin hem Temelli Sanayi Havzası için hem de Ankara’nın geneli için bir cazibe merkezi olmasını sağlayacak, bilimsel, kültürel, teknolojik ve ticari faaliyetlerin bölge içinden yürütülmesine yönelik faaliyetlerin hayata geçirilmesi. Çalışmanın mantıksal çerçevesi 26 26

41. 3 Çıktılar 4 Sonuçlar 5 Etki • 100 bin m2 üzerinde kiralanabilir üretim alanının, 5 faz halinde geliştirilmesi. • Çalışan başına ihracat (yüksek verimlilik). • Nitelikli İstihdam • Yüksek teknoloji ihracatı ve cari işlemler dengesine katkı • Ortalama kg satış değeri (yüksek teknoloji ve katma değer). • Katma değerli üretim yapan 130’a yakın imalat firmasının bölgeye çekilmesi (Ar-Ge’ye dönük ofis firmalarıyla birlikte 800’ün üzerinde firma). • Yeni nesil OSB’ler ve TGB’ler için Türkiye’ye bir model alternatifi sunulması • m2 başına ihracat (araziyi en etkin şekilde kullanım). • 18 bin kişilik istihdamın bölgeye çekilmesi. 27 27

42. Ankara Sanayi ve Teknoloji Ekosistemine Bakış 2.1. Ankara’nın Sektörel Uzmanlaşması Sektörel uzmanlaşma analizleri SGK’ya kayıtlı istihdam verileri ile yapılmış olup üç kriter dikkate alınmıştır. İlk olarak ildeki sektörün Türkiye’deki payı, ikinci olarak sektörün ilin istihdamı içindeki payı ve son olarak sektörün ildeki payının Türkiye’deki payına kıyaslaması hesaplanmıştır (uzmanlaşma katsayısı). Ankara’nın uzmanlaşma düzeyinin yüksek olduğu sektörler; bilgisayar, elektronik ve optik ürünler, ulaşım araçları, makine ve ekipman imalatı, fabrikasyon metal ürünlerin imalatı ve elektrikli teçhizat imalatıdır. Bilgisayar ve elektronik ürünlerin Ankara’daki sanayi istihdamı içindeki payı Türkiye ortalamasının 4 katından fazladır. Bu fark ulaşım araçları için 3,5 kat düzeyindedir. Metal ürünlerin imalatı ise Ankara sanayi istihdamı içinde en fazla paya sahip olan (%17) sektördür. Makine ve ekipman imalatı ise Ankara sanayi istihdamının %10’unu oluştururken yoğunlaşması Türkiye ortalamasının 2 katıdır. Ankara’nın öne çıkan sanayi sektörleri Ankara’nın başlıca OSB’lerinde de benzeri bir yoğunlaşma dikkat çekmektedir. Makine, metal, elektronik, plastik ve savunma sanayii Ankara’nın OSB’lerinde öne çıkan sektörlerdir. ASO Teknoloji Üssü proje alanı çevresinde bulunan ASO 2. ve 3. OSB ile Başkent OSB’de ise metalürji ve makine sektörünün yanı sıra, kimya, ilaç, enerji gibi sektörler öne çıkmaktadır. İstanbul Sanayi Odası’nın en son 2023 yılı için yayınladığı Türkiye’nin en büyük sanayi kuruluşları listelerine (İSO-1.000) göre, Türkiye’nin en büyük 500 sanayi firmasının 45’i, en büyük 1.000 sanayi firmasının ise 65’i Ankara’da yer almaktadır. Bu sayı bir önceki yıla göre %18 artmıştır. Bilgisayar, elektronik ve optik ürünleri, ulaşım araçları imalatı, makine-ekipman imalatı ve elektrikli teçhizat imalatı Ankara imalat sanayiinde yoğunlaşan ilk 4 sektör olarak öne çıkmaktadır. 28 28 28 28

43. Şekil 12: Ankara’da Kayıtlı İstihdama Göre Öne Çıkan İmalat Sektörleri (2023) %20 Büyüklük: İldeki sektörün Türkiye’deki payı %18 Fabrik. Metal Ürün. (Mak. Tec. Har) Uzmanlık: Sektörün ildeki payının Türkiye’deki payına oranı %16 Balon Büyüklüğü: İldeki sektörün Türkiye’deki payı Sektörün Ankara içindeki payı (Başatlık) %14 %12 Makine ve Ekipman İmalatı %10 Ankra’nın en büyük 65 sanayi kuruluşu (2023 İSO-1.000 listesi) Gıda Ürünleri İmalatı Diğer Ulaşım Araçları İmalatı Elektrikli Teçhizat İmalatı %8 Mobilya İmalatı • Gıda: 12 • Bilgisayar ve elektronik: 8 • Ana metal sanayi: 7 • Elektrik, gaz, vb. sistemleri: 6 • Metal ürünler: 6 • Madencilik, petrol: 6 • Makine: 5 • Ulaşım araçları: 5 • Kimya: 4 • Mineral ürünler: 4 • Ağaç ürünleri: 1 • Medya: 1 Makine ve Ekipman Kurulumu Bilgisayar, Elektronik ve Optik Ür. %6 Ana Metal Sanayi %4 Diğer İmalatlar İçecek İmalatı Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ. %2 Eczacılık ve Ecz. ilişkin... %0 0 1 2 3 4 5 Uzmanlaşma katsayısı (LQ) Kaynak: SGK, PAL Analizleri ASO 1. OSB • Savunma Sanayi • Otomotiv • Makine • İlaç-Medikal • Mobilya OSTİM OSB • Makine • Metal • Plastik • Elektronik • İlaç-Medikal İvedik OSB • Makine • Elektronik • Plastik • Metal • İlaç-Medikal Başkent OSB • Metalurji ve Makine • Savunma • Kimya • Gıda • İlaç-Medikal ASO 2. ve 3.OSB • Metalurji ve Makine • Enerji • İlaç-Medikal • Kimya • Otomotiv Anadolu OSB • Metal • Gıda • Elektronik • Makine Kaynak: İstanbul Sanayi Odası Türkiye’nin 500 Büyük, İkinci 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Listeleri 29

44. Aynı dönemde Ankara’ya imalat sektörü için 3.678 için teşvik belgesi düzenlenmiş, bu yatırımlar 12,9 milyar ABD Doları ile Ankara’daki yatırımların %47’sini oluşturmuştur. İmalat sanayii için Ankara’da en fazla yatırım yapılan yıllar 1,7 milyar ABD Doları ile 2015 ve 2018 olmuştur. Bu yıllarda Türkiye’deki toplam imalat yatırımlarının sırasıyla %15 ve %8’i Ankara’da gerçekleşmiştir. 2001-2022 genelinde ise Ankara’nın payı %5’tir. 2010 öncesi bu düzey genellikle %5’in altındayken son yıllarda Ankara’nın payı artış göstermiştir. İmalat sanayiinde yapılan yatırımlar Ankara ekonomisi için 72 bin kişilik yeni istihdam yaratmıştır. Türkiye’nin Yatırım Teşvik Sistemi, KDV istisnası, gümrük vergisi muafiyeti, vergi indirimi, sigorta primi desteği, yatırım yeri tahsisi gibi çeşitli desteklerle üretim kapasitesini, katma değeri ve ihracatı artırmayı hedeflemektedir. 2001-2022 döneminde Ankara’da toplam 5.568 yatırım için teşvik belgesi düzenlenmiş, 27,1 milyar ABD Doları yatırım gerçekleşmiştir. 2001’de Ankara’da toplam değeri 280 milyon ABD Doları olan 109 yatırım teşvik kapsamına alınmış, 2022 sonuna kadar bu tutar yılda ortalama %9 büyüyerek 1,7 milyar ABD Dolarına (829 yatırım) ulaşmıştır. Ankara’da en fazla yatırım yapılan yıl 4,2 milyar ABD Doları ile 2013 yılı olmuş, Ankara’nın Türkiye’deki yatırımlar içindeki payı %10’a ulaşmıştır. 2001-2022 döneminin toplamında ise Ankara’nın Türkiye içindeki payı %4,7 düzeyindedir. Ankara’ya yapılan yatırımlar son dönemde hız kazanmış; yatırımların %80’i, öngörülen istihdamın %72’si ve yatırım tutarının %82’si son on iki yılda gerçekleşmiştir. İmalat sektöründe yapılan yatırımların %80’i, yatırım tutarının %77’si ve öngörülen imalat sanayii istihdamının %87’si son on iki yılda gerçekleşmiştir. Ankara’da son dönemdeki yatırımlar, sanayinin payı ve öne çıkan sektörler Tablo 6: Teşvik Sistemi Kapsamında Ankara’daki Yatırım Sayısı, İstihdam Katkısı ve Yatırım Tutarı (2001-2022 Toplamı) Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın Ankara’da teşvik sağladığı yatırımların sayısı giderek artarken 2001-2022 döneminde imalat sektöründe yapılan yatırımların toplam değeri yaklaşık 12,9 milyar ABD Doları olmuştur. Yatırım Tutarı (Milyar ABD Doları) Yatırım Tutarı Ortalama Yıllık Büyümesi (2001-2022) Türkiye İçindeki Payı Belge Sayısı (Ankara) İstihdam Tüm Sektörler 5.568 27,1 177.549 %9 %5 İmalat 3.678 71.694 12,9 %9 %6 30 30

45. Şekil 13: Teşvik Sistemi Kapsamında Ankara’daki Yatırım Tutarları ve Türkiye İçindeki Payı (2021-2022, Milyar ABD Doları) 6 %10 Ankara’nın Türkiye yatırımları içindeki payı %10 5,5 %9 Ankara’daki toplam yatırım tutarı %8 5 %8 %8 4,5 %7 4 4,18 %6 %6 %6 %6 Milyar Dolar 3,5 %6 %5 %5 %5 %5 3 %5 %5 2,5 %4 %4 %4 2 %3 2,22 %3 %3 %3 2,05 2,06 %3 1,98 1,90 %3 1,5 %2 %2 1,69 %2 %2 0,66 0,59 1,41 1,41 0,61 1 0,45 0,57 0,36 0,34 0,28 1,00 1,00 %1 0,83 0,75 0,73 0,73 0,5 %0 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 Şekil 14: Türkiye’de Yapılan İmalat Sanayii Yatırım Sayısı ve Ankara’nın payı (2001-2022) Ankara’nın Türkiye toplam imalat sektörü yatırım tutarıları içindeki payı 3 %15 %15 2,7 ++ %8 2,4 %8 Ankara’daki toplam imalat sektörü yatırım tutarı 2,1 %7 %7 %6 1,8 %6 Milyar Dolar %5 %5 %5 %5 1,71 1,67 1,5 %5 %5 %5 %4 %4 1,2 %4 %4 %4 %4 1,16 %3 %3 0,9 %3 1,01 %3 0,95 %3 %3 %2 0,81 0,6 %2 0,26 0,68 0,25 0,66 0,66 0,23 0,61 %1 0,57 0,16 0,15 0,14 0,17 0,14 0,12 0,3 %1 0,39 0,35 0 %0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 Kaynak: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, PAL analizleri 31 31

46. Ankara sanayi yatırımlarının yaklaşık yarısı yeni yatırımlardan oluşurken yabancı yatırımın payı 2010 sonrasındaki düşüş ile %8 düzeyinde kalmıştır. 2001-2022 döneminde Ankara’da imalat sanayii için yapılan yatırımların büyük kısmı makine ve teçhizat, ulaşım araçları, ana metal sanayi ve elektronik için yapılırken, plastik ve mineral ürünler ve kimyasallar gibi sektörler de büyüme oranlarıyla öne çıkmıştır. 2001-2022 döneminde; • 2002-2022 döneminde Ankara’daki imalat sanayii yatırımlarının %48’i tamamen yeni yatırımlardan oluşurken bu oran 2010 sonrası artış göstermiştir. 2001-2010 arası yatırımların yaklaşık %30’u yeni yatırım iken, 2011-2015 arasında bu oran %38’e, 2016-2020 döneminde ise %42’ye çıkmıştır. Son iki yıllık (2021-2022) dönemde ise yatırımların %61’ini yeni yatırımlar oluşturmuştur. • Makine ve teçhizat sektörü Ankara imalat sanayiinde yapılan yatırımın %31’ini (4 milyar ABD Doları) oluştururken 1.324 yatırım teşvik belgesi düzenlenmiştir. Bu sektörde yapılan yatırımlar her yıl ortalama %8 oranında büyümüştür. Makine sektöründeki her bir yatırımın ortalama büyüklüğü 3 milyon ABD Dolarıdır. • 2010 öncesi Ankara’daki yatırımların yaklaşık %20’si yurt dışı yatırımlardan oluşurken 2020’ye kadar bu oran %9’a, 2021-2022 döneminde ise %6’ya düşmüştür. Son dönemdeki düşüşle birlikte 2001-2022 dönemindeki ortalama yabancı yatırım oranı %8’e gerilemiştir. • Ulaşım araçları, 3 milyar ABD Doları ile imalat sektöründeki toplam yatırım tutarının %23’üne sahiptir. Bu sektörde görece büyük yatırımlar yapılırken, yatırım başına ortalama 8,4 milyon ABD Dolarıdır. 2001-2022 döneminde ulaşım araçları sektörüne yapılan yatırım her yıl ortalama %18 oranında büyümüştür. • Ana metal sanayi 2 milyar ABD Doları yatırım alırken yıllık ortalama büyüme oranı %9’dur. Bu sektördeki yatırımların ortalama büyüklüğü 2,6 milyon ABD Dolarıdır. • Elektronik sektöründeki yatırımlar 2001’den bu yana her yıl ortalama %17 oranında, 2010’dan bu yana ise %10 oranında büyümüştür. 2001- 2022 dönemindeki toplam yatırım tutarı 1 milyar ABD Dolarıdır. Ankara’da 2001-2022 döneminde imalat sanayii alanında en fazla yatırım yapılan sektörler makine – teçhizat, ulaşım araçları, metal sanayi ve elektronik olurken yatırımların yaklaşık yarısı yeni yatırım olarak gerçekleşmiştir. • Ankara’nın kimya ve ilaç sektöründeki toplam yatırımı 644 milyon ABD Dolarını bulurken ortalama yatırım büyüklüğü 5 milyon ABD Dolarıdır. Sektördeki yatırım artışı özellikle 2010 sonrası ivmelenmiş, yıllık ortalama %26 büyümüştür. • Kauçuk, plastik ve mineral ürünler sektörüne 2001-2022 toplamında 640 milyon ABD Doları yatırım yapılırken ortalama yatırım büyüklüğü 2 milyon ABD Dolarıdır. 32 32

47. Tablo 7: Teşvik Sistemi Kapsamında Ankara’daki İmalat Sanayii Yatırımlarının Sektörel Dağılımı ve Yıllık Ortalama Büyümesi 2001-2022 Belge sayısı 2001-2022 toplam Yatırım tutarı ortalama yıllık büyümesi (2001-2022) Yatırım tutarı ortalama yıllık büyümesi (2010-2022) toplam yatırım büyüklüğü (Dolar) Makine ve teçhizat 1.324 4 milyar %8 %3 Ulaşım araçları 359 3 milyar %18 -%7 Ana metal sanayi 764 2 milyar %9 %8 Elektronik 226 1 milyar %17 %10 Kimya ve ilaç 129 644 milyon %11 %26 Kauçuk, plastik, mineral ürünler 308 640 milyon %11 %7 Gıda, içecek ve tütün ürünleri 196 575 milyon %3 %9 Ağaç ve kağıt ürünleri 279 542 milyon %2 - Tekstil, hazır giyim, deri ve ilgili ürünler 91 132 milyon %12 %1 Diğer 2 3 milyon - - Toplam 3.687 12,9 milyar %9 %3 Tablo 8: Teşvik Sistemi Kapsamında Ankara’daki İmalat Sanayii Yatırımları İçinde Yeni Yatırımların ve Yurt Dışı Yatırımların Payı 2001-2005 2006-2010 2011-2015 2016-2020 2021-2022 2001-2022 Yeni yatırım payı %48 %31 %28 %38 %42 %61 Yurt dışı yatırım %8 %18 %22 %9 %9 %6 Kaynak: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, PAL analizleri 33 33

48. Savunma sanayiinin Ankara’daki büyüklüğü Türkiye’deki savunma sanayii firmalarının %52’si Ankara’da yer alırken bu firmaların gelirlerinin %50’si, istihdamının ise %55’i Ankara gerçekleşmiştir. Son dönemde Türkiye ve dünyada savunma harcamaları giderek artmakta, bu durumun bir sonucu olarak Türkiye’deki savunma ve havacılık sektörü hızla büyümektedir. Ankara, geçmişten bu yana savunma sanayiinde önemli kamu ve özel sektör yatırımlara ev sahipliği yapmış, bu alanda cazibe merkezi olma yolunda ilerlemiştir. Türkiye genelinde savunma sanayiinde 81 bin kişi çalışırken bunun yaklaşık 45 bini (%55’i) Ankara’da çalışmaktadır. Ayrıca, Ankara’daki savunma sanayii istihdamının niteliği diğer illere göre öne çıkmaktadır. Ankara’da savunma sanayiinde çalışanların %42’si mühendis iken Türkiye genelinde bu oran %28’dir. Türkiye’deki savunma sanayii mühendislerinin %80’i Ankara’da çalışmaktadır. Binlerce çalışanı bulunan ASELSAN, TAI (Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.), ROKETSAN, HAVELSAN gibi büyük savunma sanayii firmaları Ankara’da yer alırken bu firmalara tedarik sağlayan küçük ve orta ölçekli işletmeler de Ankara’da gelişmektedir. Ankara, aynı zamanda savunma sanayii için önemli bir Ar-Ge merkezi konumundadır. Şehirde bulunan 152 Ar-Ge merkezinin %27’si (40 merkez) savunma sanayii sektörüne hizmet vermektedir. Türkiye genelinde savunma sanayii sektöründe faaliyet gösteren Ar-Ge merkezlerinin ise %70’i Ankara’dadır. Savunma sanayii sektörüne ait verilerle il bazında analizler mümkün olmasa da 2023 yılında Türkiye’nin 5,5 milyar ABD Doları savunma sanayii ihracatı yaptığı tahmin edilmektedir. Bu tutar 2022’ye kıyasla %27 oranında artış göstermiştir. Ankara firmalarının Türkiye’deki toplam savunma sanayii cirosundan aldığı payın ihracatta da korunduğu varsayıldığında Ankara’dan yaklaşık 2,8 milyar ABD Doları bir ihracat yapıldığı söylenebilir. Ankara’daki Savunma Sanayi yoğunlaşmasının devamı olarak Uzay ve Havacılık İhtisas OSB (HAB) Kazan’da yer alan TUSAŞ/TAI yerleşkelerinin yanında 730 hektar büyüklüğünde bir arazi üzerine kurulmuştur. HAB’ın ilk çalışmalarına 2015 yılında başlanmış, 2019 yılında ilk firma faaliyetlerine başlamıştır. 2024 yılı itibarıyla üretimdeki firma sayısı 30’u geçmiş, 108 parselde ise inşaat çalışmaları devam etmektedir. 34 34

49. Tablo 9: Savunma Sanayii Firmalarının Sayısı, Geliri ve İstihdamı (2022, Türkiye ve Üç Büyük İl) Sektörel Büyüklük (Ciro, Dolar) İşletme Sayısı İstihdam Türkiye 12,2 milyar 104 81.132 Ankara 6,1 milyar (%50) 54 (%52) 44.894 (%55) İstanbul 2 milyar (%16) 25 (%24) 17.506 (%22) İzmir 377 milyon (%3) 8 (%8) 3.271 (%4) Kaynak: SASAD (Savunma ve Havacılık Sanayii İmalatçıları Derneği) Şekil 15: Ankara Uzay ve Havacılık İhtisas OSB Kaynak: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Ankara Kalkınma Ajansı, TİM, OSBÜK, SASAD, PAL Analizleri 35 35

50. Ankara’daki kümelenme eğilimleri Ankara ekosistemi başta savunma sanayii olmak üzere, ulaşım araçları, yenilenebilir enerji, makine, medikal, bilişim gibi farklı alanlarda kümelenme faaliyetlerine ev sahipliği yapmaktadır. OSTİM Savunma ve Havacılık Kümelenmesi: 270’den fazla üyesi Ankara, Balıkesir, Bursa, İstanbul, İzmir, Kayseri, Kocaeli, Konya, Manisa ve Mersin’de yer almaktadır. Küme üyelerinin toplam çalışan sayısı yaklaşık 10 bin kişidir. Ticaret Bakanlığı güdümünde devam eden Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesinin Desteklenmesi (UR-GE) projelerinin temel amacı kümelenme anlayışı ile şirketlerin ihracatını artırmak ve bunun için ortak ihtiyaçlara yanıt veren faaliyetleri desteklemektir. UR-GE projeleri kapsamında iş birliği kuruluşlarınca üyesi olan şirketlere yönelik sağlanan ihracat destek hizmetleri (eğitim, danışmanlık, pazarlama vb.) bakanlıkça desteklenmektedir. Anadolu Raylı Ulaşım Sistemleri Kümelenmesi: Küme üyeleri 27 ilde yer almaktadırlar. 2012’den bu yana ithal edilen raylı sistem araçlarında en az %51 yerli katkı sağlamıştır. Küme üyeleri geçtiğimiz yılda 750 milyon ABD Doları raylı sistem ihracatı yapmıştır. Türkiye genelinde halihazırda devam eden UR-GE projesi sayısı 178’dir. Bu projelerin 19’u (yaklaşık %11’i) Ankara’dadır. İş ve İnşaat Makineleri Kümelenmesi: Üyeler büyük ölçüde KOBİ ölçeğinde olup Ankara’da yer almaktadır. İhracatı artırmaya yönelik 3 adet UR-GE projesi tamamlanmıştır. Projeler sonunda üyelerin ihracatı %121 oranında, ihracat yaptıkları ülke sayısı ise %97 oranında artmıştır. Ankara’daki UR-GE projeleri üç grupta yer almaktadır. 10 proje Makine Otomotiv, 5 proje Tarım, 4 proje ise Maden-Metal grubunda yer almaktadır. Bu projelerden 8’i Makine ve Aksamları, 4’ü Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohumlar ve Mamulleri, 2’si Sağlık, 2’si Diğer Sanayi Ürünleri, 1’i Demir Çelik Ürünleri, 1’i Madencilik Ürünleri, ve 1’i de Süs Bitkisi ve Mamulleri üzerine devam etmektedir. Ankara Sanayi Odası’nın geçmişte iş birliği kuruluşu olarak yürüttüğü tamamlanmış 6 UR-GE projesi de bulunmaktadır. Bunlar plastik, medikal, mobilya ve nükleer enerji alanlarını kapsamaktadır. OSTİM Medikal Sanayi Kümelenmesi: 110 üyesi olan kümelenmenin toplam çalışan sayısı 5 binin üzerinde olup 300’den fazlası mühendistir. Kümelenmenin ana hedeflerinden biri sağlık sektöründeki yerlilik oranını artırmaktır. 36 36