Б И З Н И С - П Р И О Р И Т Е Т И З А П О Б Р З

1. Б И З Н И С - П Р И О Р И Т Е Т И З А П О Б Р З Р А З В О Ј ОРГАНИЗАЦИЈА НА РАБОТОДАВАЧИ НА МАКЕДОНИЈА '

2. 2 БИЗНИС–ПРИОРИТЕТИЗАПОБРЗРАЗВОЈ2 БИЗНИС–ПРИОРИТЕТИЗАПОБРЗРАЗВОЈ

3. Предговор инвестиции.Самотодонесувањеназаконитеиизменитеидополнувањатанеседоволнизасоздавањестабилнабизнис-околина.Воиднинаепотребноповеќедапоработименаспроведувањетоназаконите,реформитена судскиотсистеминамалувањенакорупцијата. Растотнамакедонскитекомпаниисѐуштесебазиранасамофинансирањеинабанкарскикредити.Затоаепотребнодасевлијаенависокитекаматнистапкиидасеобезбедиолеснет пристап до финансискитеуслугина малитеисреднитепретпријатија. Расчекоротпомеѓупотребитенастопанствотоипонудатанаквалификуванаработна силаепостојаноприсутен.Потребноедасеподобриврскатапомеѓустручнитеучилиштаипретпријатијата,ноистотакадасепоттикнепроцесотнаобукаипреквалификацијана невработенитезанивноусовршувањеиполеснодоаѓање до работно место. Ипокрајфактотдека Македонија еедна одводечкитеземјиворегионоткојанудинајдобри условизазапочнувањебизнис,потребнаепосилнафинансискаподдршказареализација на Програмата заразвојнапретприемништвото,конкурентностаииновативностанамалитеисреднитепретпријатија. Веруваме декапрепоракитесодржанивоовојдокументќеимбидат од користнакреаторитенаполитиките,насоцијалнитепартнери,на бизнис-асоцијациитеиграѓанскиотсекторвонивнитенапоризасоздавањебизнис-климакојаќегиподобриконкурентскитеспособностина домашнитепретпријатијаза успешен натпреваркаконадомашниотпазар,такаинастранскитепазари. Република Македонија еземјасо мал пазар,ноипокрајовојограничувачкифактор,таа можесоразниполитикиимеркидајаподобри конкурентностанасвојатаекономијаида станедржавакадееисплатливодасеводибизниси пристојнодасеживее.Факторитекоивлијаатврзконкурентностасемногубројниикомплексни.Затоа,самосонапори од ситезаинтересиранистрани,Владата,бизнис-секторотиграѓанскотоопштествоможедасеподобрибизнис-климата идасесоздадеконкурентнамакедонскаекономија. Вопоследнитенеколкугодини Македонијанаправизначителеннапредоквоподобрувањенабизнис-климаташтобешерегистрирановостудиитенаСветскабанка,Светскиотекономски форум, Меѓународниот монетаренфондиМеѓународната организацијанатрудот.Ноподобрувањетонабизнис-климатаепроцескојпостојанотребадасеподобруваиусовршува.Затаацел,Организацијатанаработодавачите на Македонија иБизнис-конфедерацијатанаМакедонија,потпомогнати од МеѓународнатаорганизацијанатрудотисостручнапомошнаМакедонскиотцентарзамеѓународнасоработкаиМ-проспектгоспроведеистражувањето „Подобренабизнис-климазаодржливипретпријатија“,чијацелбешедасеутврдат клучнитеподрачјакоијаограничуваатбизнис-климатаво Македонија идаседадатпрепоракизаподобрувањена истата. Подобрувањето направнатаирегулативната срединапрекузголемувањенавреметозаконсултациисобизнис-заедницата,посилнаулоганаЕкономско-социјалниотсоветиподолгпериодзаприспособувањенафирмитена изменетитезаконскипрописисеособеноважнизаостварувањеефикаснапазарнаекономијакојатребада биде креаторнановиработниместа,генераторнаекономскиотраст, зголемувањенаживотниотстандардивкупниотнапредокназемјата. Владеењетонаправотоизаштитатанасопственостасеособеноважнизакреирањепредвидлива,стабилнаибезбеднаоколиназапостоечкитефирмиизафирмитекоиќесеосноваатво иднина, какозадомашнитеинвеститори,такаизастранскитедиректни Организацијана работодавачитенаМакедонија АнгелДимитровпретседател БизнисконфедерацијанаМакедонија МилеБошковпретседател 3

4. фирмитеЗАСЛУЖУВААТКВАЛИТЕТНАРЕГУЛАТИВАКОЈАДОСЛЕДНОЌЕСЕСПРОВЕДУВАфирмитеЗАСЛУЖУВААТКВАЛИТЕТНАРЕГУЛАТИВАКОЈАДОСЛЕДНОЌЕСЕСПРОВЕДУВА Воизминатиотпериод Македонија постигна значителеннапредоквопогледна леснотијата за водењебизнисиспоредизвештајот„Дуингбизнис“(DoingBusiness)наСветскабанка,во2012г.земјатабешерангиранана23. место (одвкупно185економии).Оддругастрана,пак,квалитетотнарегулаторната рамкаенанискониво,какоштобешеоценето со Индексот наквалитетотнарегулативатана Светскабанка. Графикон1.1. Генералнатарегулативакакоограничувањеитоварзакомпаниите 36,5 95,9 Честата променанарегулативата 37,1 95,3 Честитезаконскиизменигоограничуваатдолгорочнотопланирање 48,8 92,4 Ригорознитеказнениодредби 48,8 91,2 Бизнис-заедницата требадаучествувавоподготвувањетонарегулативата 20,0 88,2 Времепоминатонаработа нарегулативите Табела1.1. Рангирањеспоредлеснотијатазаводење бизнис Извор:Светскабанка,базанаподатоциза„Дуингбизнис“(DoingBusiness) Спореднаодите од примарнотоистражувањет.е.Анкетата соработодавачи(2013),генералнатарегулативавоМакедонијапретставуватовар закомпаниите.Поголемиотдел од испитаниците(над80%)сесогласуваатдекапридржувањето догенералнатарегулативаимодземамногувременафирмите.Фирмитепретежносежалатначестите законскиизмени,ноидекарегулативитеслужатзаполнењенадржавниотбуџет. 29,4 81,1 Регулативата служи за зголемувањенабуџетот Целосносесогласувам(% од вкупно) Сесогласувам(% од вкупно) Извор: Анкета соработодавачи2013 4 БИЗНИС–ПРИОРИТЕТИЗАПОБРЗРАЗВОЈ

5. Од2006г.досегавоМакедонијаспроведенисенеколкуданочниреформисокоисенамалисевкупнотоданочнооптоварување(вопогледнатрошоцитеОд2006г.досегавоМакедонијаспроведенисенеколкуданочниреформисокоисенамалисевкупнотоданочнооптоварување(вопогледнатрошоците иадминистрацијата)зафирмитевоМакедонија. СпоредбитенамеѓународнонивопокажуваатдекафирмитевоМакедонијаплаќаатрелативнонискиданоци. Сепак,повеќетооданкетиранитефирми(80%)сесогласуваатдекаданочнотооптоварување претставуваглавенограничувачкифакторза инвестирањетонафирмите. Тиепретежносежалатна„просечнотовремекоеепотребнопретпријатијатадагиисполнатобврскитепропишанисоданочнатарегулатива“и„висинатанаданоцитезаприход“. Истотака,повеќеодполовинаоданкетиранитекомпаниизабележуваатдекаданоцитесепрофитно-несензитивни,штозначидекатиеморадагиплаќаатданоците,безогледдалипретпријатиетоостварувапрофитилине. Покрајлеснотијатапривлезотнапазарот,пазарната ефикасностзависииодлеснотијатаприизлезот одпазарот.Воизвештајот„Дуингбизнис“за2013г.,Македонијасенаоѓанашеесеттотоместовопогледнаизлезотодпазарот,позицијакојатокмунеодамнасеподобри.Најважнатапричиназазатворање набизниситевоМакедонијаенепрофитностанабизнисот,поштоследуваатпроблемитеврзани заобезбедувањетофинансии. Сепак,примарнотоистражувањепокажадекапоголемиотбројпретпријатија(54,1%)имаатдовербавостечајнатарегулативаинејзинотоспроведување. СпоредГлобалниотиндекснаконкурентноста,Македонијасенаоѓана94.местовопогледнаефикасностанапазаротнатрудот.Скромноторангирањеназемјатаглавносеоднесувана „соработкатамеѓувработенитеиработодавците“,какоивопогледна„трошоцитезатехнолошкивишок“. Примарнотоистражувањепокажадекафирмитепретежноимаатпозитивномислењезатрудоватарегулатива.Компаниитенајмалкусезадоволниодкусиотвременскипериодзаусвојувањенановатарегулативаизанејзинатаприменаодстранана компаниите. Вотабелата 1.2.претставенисепеттенајважниаспектинатековнататрудоварегулативакоинајчестопретставуваатпрепреказапретпријатијата. Табела1.2. Петтенајоптоварувачкиаспектинатрудоватарегулатива Извор:Анкетасоработодавачи2013 Заповеќетопретпријатија(45%),регулативатазабезбедностиздравјеприработапретставувафинансискитовар. Анкетатасоработодавачипокажадеканаповеќеодеднатретинаодпретпријатијатаникогашнеимсеслучиловмешувањетонаинспекторатитедаима негативновлијаниеврзнивнотоработење.Сепак,околу11%одпретпријатијатасежалатдекачестопатисесоочуваатсотаквипроблеми.Покрајтоа,половинаодиспитаницитесметаатдекаинспекциитенаДржавниот инспекторатзатрудсеполитичкимотивирани(26,5%одиспитаницитесметаатдекатоасеслучувапонекогаш, додеказа17,1%одиспитаницитетоачестосеслучува). ` Изготвувањедеталнаанализанавлијаниетонаданочнитерегулатививрзкомпаниите спореднивнатаголемина.Анализатаќепокажедалисепотребниприлагодувањанаданочниотсистемкоибибилеповолнизамикроималитепретпријатија; ` Спроведувањеселективнонамалувањенастапките насоцијалнитепридонеси,илиприлагодување наминималнатаосновазаплаќањесоцијални придонесивоодноснаминималнатаплата; ` Воведувањебрзастечајнапостапка; ` Накомпаниитедаимседадеповеќевремедајаприменатноватаилиизменетататрудоварегулативаиводењесилниинформативни Главнипрепораки ` Подобрувањенаквалитетотнарегулативатапрекузголемувањенавреметозаконсултациисобизнис-заедницата; ` Спроведувањенамотото„Најпрвинмислинамало“наситенивоанауправувањеивоситефазинакреирањетонаполитиките; ` Укинувањенанепризнаенитерасходисоштозаконотзаданокнадобивкабистаналпочувствителеннапрофит; кампањипреддасеизвршатпоголемипромениво регулативата; ` ОсновањеодборворамкитенаЕкономско- социјалниотсовет(ЕСС)којпостојано,послучаен избор,ќегипроверуваизвештаитенатрудовата инспекција,ќе вршинадзордалиинспекцијата работикоректно илипакеполитичкимотивиранаи ќегиобјавуваизвештаите. 5

6. СИЛНОВЛАДЕЕЊЕНАПРАВОТО ИОСТРАБОРБАПРОТИВКОРУПЦИЈАТА Владеењетонаправотоиобезбеденитеправанасопственостсоздаваатпредвидливо,стабилноибезбедноопкружувањезасоздавањеирастна компаниите. ПодатоцитенаСветскабанкапретставенивотабелата2.1.покажуваатдека Македонија сеодликувасорелативнонизокстепеннавладеењенаправотовоспоредбасо оценетитеземјиисенаоѓанасамиоткрај,соисклучокна Србијакојаенапоследното место. добравоМакедонијаидржаватасенаоѓана17-тотоместо. ВоАнкетатасоработодавачи,македонскитепретпријатијададоаумеренопозитивнаоценказаправнатарамказазаштитанаправатанасопственостисостојбатавоодноснавладеењето направото.Сепак,повеќетокомпаниимислатдека третманотнеееднаковзаситепретпријатијавоземјата. ПовеќетоиспитанициопфатенисоАнкетатасоработодавачите(81,4%)годелатмислењетодекаправатанасопственостсе заштитениисигурни. Сепак, 39%одпретпријатијатакоиучествуваавоистражувањетопризнаваатдекаспореднивномислење,многуфирмисесоочилесонекаква заканапосвоитеправанасопственост.Големделодиспитаниците(74,6%)сесогласуваатсо тврдењетодекапорадизаканазаинтегритетотнаправатанасопственостбилеодложениодлукитезаинвестирањенакомпаниите(видивографикон 2.1.). Графикон2.1. Заканапоправатанасопственост Табела2.1. Индекснавладеењенаправото,2011год. 4,7 48,2 38,8 Извор:WorldBank,GovernanceMatters. Вопогледнатранспарентностаприкреирањетонаполитиките,споредпроценитенаГлобалниот индекснаконкурентноста(ГИК),Македонијасенаоѓана76.место.Вослучајнаспор,фирмитевоМакедонијатрошатмногуресурси,вклучителноивреме,задагоразрешатспорот,штоседолжинанеефикаснатаправнарамка. Обезбеденитеправанасопственостсеважнизасекојаодлуказаинвестирањенакомпаниите, безогледдалисеработизановоформирани компаниииликомпаниивораст.ПодатоцитеодГИКпокажуваатдекаМакедонијаненудивисокстепеннасигурностнаправатанасопственост,рангирајќи јадржаватана84.место.Оддругастрана,пак,силнатазаштитанаинвеститоритесеоценувакако 7,1 1,2 Извор:Анкетасоработодавачи2013;Забелешка: Одговоритенапрашањето „СпоредВас,далимногупретпријатијаискусиленеодамнешнизаканиврзнивнотоправонасопственост?“ Не,никои Некоиимаат Повеќетоимаат Ситеимаат Незнам 6 БИЗНИС–ПРИОРИТЕТИЗАПОБРЗРАЗВОЈ

7. Корупцијатапретставуваболестзаопштествотоиекономијата.ПодатоцитенаТранспаренсиКорупцијатапретставуваболестзаопштествотоиекономијата.ПодатоцитенаТранспаренси интернешнлпретставенивотабелата 2.2.покажуваатдекаво2012г.Македонијасенаоѓалана69-тотоместо одвкупно176земјикоибилеоценуванивопогледна перцепцијатазараспространетостанакорупцијата.ПолитичкитепартииисудствотосеоценетикаконајкорумпираниодситеинституциивоМакедонија коисеопфатенисоистражувањето. Табела2.2. Индексзаперцепцијанакорупцијата,2012 г. Главнипрепораки ` Редовноизвестувањеодстрананасекојинспекцискиорганзаизвршенитеинспекцискинадзори,опфатенитеиндустрии,региониитн.(објавувањетримесеченизвештајнавеб-страницата); ` Ситејавниинституциидаизвршатанализавосферитенанивнотоработењевокоииманајголем потенцијалдасејавикорупцијаидасепредложат заштитнимеркизаспречувањенакорупцијата; ` Дасезапочнесоиздавањебилтензајавнинабавкизададобиеширокатајавностсеопфатен,организираниструктуриранизворнаинформациизајавнинабавки; ` ВоведувањекварталнитематскисостаноцинаЕССсоакцентнаборбатапротивсиватаекономија; ` Зајакнувањенавнатрешнитеинадворешнитемеханизмизафинансискаконтроласоцелдасеспречиилисанкциониразлоупотребатаили измаматаприкористењетонајавнитесредстванадржавнитеинституции. Извор:Транспаренсиинтернешнл,Индексзаперцепцијанакорупцијата[CorruptionPerceptionsIndex] Забелешка:Бодувањето севршинаскалаод0до 100бодови,кадепомалиотбројбодовизначипомалкукорупција Примарните податоцикоибеасобранипокажуваатдекакорупцијатаееднаоднајголемитепречки за македонскитекомпании.Околу66,5% од анкетиранитекомпаниипотврдијадекакорупцијатапретставувапречказабизнисите,пришто22,4% од компаниите целосносесогласијасооватврдење(видивографикон2.2.). Графикон2.2. Степеннакорупција 7,6 10,0 Не,воопштоне Донекаде Воголемдел Целоснапречка Незнам/безодговор Извор:Анкетасоработодавачи2013;Забелешка: категориите „воголем дел“и „целоснапречка“ заедно претставуваат66,5%. 15,9 22,4 44,1 7

8. РастотзависиодпристапотдонадворешнифинансииРастотзависиодпристапотдонадворешнифинансии Растотнафирмитееограничен од степенот до којтиеможедасефинансираатвнатрешноилипрекунеформалнимрежи.Целосниотпотенцијалзарастнафирмитеиекономскиотрастнаедназемјакакоцелина неби можеле дасеостваратбезсоодветнонадворешнофинансирање. Бизниситево Македонија зависат од самофинансирање–перцепцијатанабизниситеукажувадекаповеќетофирми(64,1%)зависат од самофинансирањеитоавлијаенарастотивработувањето.Повеќетобизнисисметаатдекафинансирањетонафирматанеесоодветнонанивнитепотребиидекаспособностанафирматадасоберекапиталимавлијаниеврзпроизводството. Графикон3.1. Соодветнофинансирањенафирмите:Вокојамерасесогласуватесотврдењетодека„финансирањетонапретпријатијатасоодветствувасопотребитенапретпријатието“? 8,2 15,3 4,7 Целоснонесесогласувам Делумносесогласувам СесогласувамЦелосносесогласувамНезнам Претпријатијатапретпочитаатдасесамофинансираат, а тоаседолжинанемањетопристап донадворешниизворинафинансирање. Недостатокот нанадворешнотофинансирањенеесамоперцепцијанабизнисите,тукусепотврдуваисоразнипоказатели,какопоказателотзакредитите за приватниотсектор(% од БДП)којпокажувадека Македонија е послаба воспоредбасодругитеопфатениземји. Графикон3.2.Домашникредитизаприватниотсектор(%одБДП) 250 200 150 100 50 0 23,5 48,2 Македонија Ирска Словенија Хрватска Бугарија Извор:Светскабанка, Индикатори за светскиот развој[WorldDevelopmentIndicators] Србија 8 БИЗНИС–ПРИОРИТЕТИЗАПОБРЗРАЗВОЈ

9. Табела3.1. Претпочитаниначининафинансирање Графикон3.3. Најголемитетрипречкизапристапдокредити: 42% 16% 12% Банкитебараат Каматните Банкитенесакаатдаго прифататризикот премногуподатоцизадагоодобратзаемот стапкисепревисоки Извор:Анкетасоработодавачи2013 „Бизнис-ангелите“,ризичниот(venture)капиталииницијалнитејавнипонудизановитебизнисинесепрактикуваатвотолкавамераиистовременонесемногудостапни.Банкитепретставуваатклученизворнанадворешнофинансирање.Самофинансирањетокакопретпочитувањенабизниситеможебиеповрзаносомислењетодекафинансискитепродуктинесеприлагоденинапотребите напретпријатијатасоразниголемини,особенонезамалитеисреднитепретпријатија.Политиките,регулативитеиуслугитезапромовирањенапристапотнамалитеисреднитепретпријатија дофинансискиуслугинесеприменуваатводоволна мера. Повеќетобизнисисметаатдекапристапотдокредитпретставувапречка(69,4%). Главнипрепораки ` Пристапотдофинансии за приватниотсектортребадасезголемипрекумеркинаНароднатабанкана Република Македонијазанамалувањенатрошоцитезакредити ипрекунатамошнадостапностнаинвестицискикредитисовладинистимулизакаматнитестапки; ` Натамошенразвојнафинансискиот сектор,стимулирањенапоголемитебанки иможноспецијализирањесоразвојна инвестицискобанкарствоиразвивање новифинансискипродукти; ` Владататребада воведе стимуливополитикитеирегулативитесоцелдагиохрабрифинансискитеинституциидаимпозајматпаринамалитеисредните претпријатија(МСП).ВладататребадагиподдржибанкитекоисефокусираатнаМСП; ` Обуки за финансирање,советодавниуслугиипрограмизауправувањесофирмите; ` Развивање финансискиуслугикоикомпаниитеќеможедасигидозволат,прекујавно-приватнопартнерство,воразличнифази од развојотнапретпријатиетоизапретпријатијасоразличниголемини; ` Работанастранатанапобарувачката,ноинастранатанапонудатазакапиталнофинансирање,напримерпромоцијана „бизнис-ангели“инакапиталзавложување(venturecapital).ПозитивенчекореосновањетојавенФондзаиновацииитехнолошкиразвој,којтребадазапочнесоработаштоеможнопобргу. 9

10. ИНВЕСТИРАЈ,БИДИИНОВАТИВЕН,ГЛОБАЛИЗИРАЈ,БИДИКОНКУРЕНТЕНИНВЕСТИРАЈ,БИДИИНОВАТИВЕН,ГЛОБАЛИЗИРАЈ,БИДИКОНКУРЕНТЕН Конкуренцијатакојае лојална, наедно еиздрава,какозаопштеството, такаизабизнисите.Тааовозможувапостојаннапредок наконкурентите,новиинвестициивотехнологијатаи/иличовечкиоткапиталипостојанаборбазаусовршување. сенаоѓана133.местовопогледнаприфаќањетона технологијатананивонапретпријатие. Табела4.1. Показателизаконкуренцијатаиантимонополскитеполитики,2012 г.(Рангирањенадржавите) Табела4.2. Инвестирањенакомпаниитевоистражувањеиразвој,2012 г. Извор:Светскиекономски форум,Глобален индекс на конкурентноста2013-2014. ПовеќетоиспитаницикоиучествуваавоАнкетатасоработодавачи(37,6%)веруваатдекакомпаниитевоМакедонијавоопштонесевпуштаатвоистражувањеиразвој.Дополнителни36%сеизјаснијадекаспореднив,некоиодкомпаниитесовпуштаатвоактивностиврзанизаистражувањетоиразвојот.МнозинствотоиспитаниципотврдуваатдекаВладатаретко(30%ододговорите),понекогаш(22,4%)иличесто(1,8%)овозможуваподдршказапретпријатијатазадаинвестираатвоистражувањеиразвој. Компаниитеглавносезадоволниодзаштитатанаправатанаинтелектуалнасопственост. Повеќето претпријатијаопфатенисоАнкетатасоработодавачи(80%)изјавијадекапокачувањетонаплатитевонивнотопретпријатиегонадминуварастотнапродуктивноста (види вографикон4.1.),штонегативновлијаенаконкурентноста.Таквиотрезултатможебиеповрзансонеделотворниотсистемзапреговарањезаплатите. ПодатоцитеодГИКпокажуваатдекаработницитевоМакедонијапосетуваатмногумалкуобукии Извор:Светскиекономски форум,Глобален индекс на конкурентноста2013-2014. ЛокалнатаконкуренцијавоМакедонијасечинидекае наприличнонисконивоштомземјатасенаоѓана119-тотоместовоГИК (видивотабела4.1.).Истотака,македонскитепретпријатијасеумереноориентираниконклиентите. ГИК оценувадекапостоимногупросторзаподобрувањена делотворноста на антимонополските политики.Самомалдел(22,4%)одпретпријатијата коибеаанкетиранивоАнкетатасоработодавачисеизјаснијадекасесоочуваатсомонополиимонополскипрактикивосвојотделовенсектор.Македонскитекомпаниипријавуваатдекаделумноодговараат нанамалувањетонаценитенаконкурентите,инадомашните,инастранскитеконкуренти. Иновациитепретставуваатдвижечкасилакојаводиконпоголемрастиподобарживотенстандард.Сепак,нивото наинвестирањево истражувањетоиразвојотвоМакедонијасемногу ниски,сопомалкуод0,2%учествовоБДП.Покрајтоа,исамитекомпаниимногу малкуинвестираатвоновитехнологииииновации, соисклучокнанеодамнешнитенапоринаВладатадагипромовираистражувањетоиразвојот,штосе потврдиисоподатоцитенаГИК.Македонијаистотака 10 БИЗНИС–ПРИОРИТЕТИЗАПОБРЗРАЗВОЈ

11. Графикон4.1.Платитеирастотнапродуктивноста(%)Графикон4.1.Платитеирастотнапродуктивноста(%) земјатасенаоѓана126.местовоодносна„степенотнаобукизавработените“.ПовеќетоодпретпријатијатаопфатенисоАнкетатасоработодавачите(26,5%)сметаатдекавладатаненудипрограмизаподдршканапретпријатијатазадајазголематсвојата продуктивност.Голембројпретпријатија(29%)незнаатдаливоопштопостојаттаквипрограми. Неформалнатаекономскаактивностинеформалното вработувањесоздаваатнелојалнаконкуренција.Примарнитеподатоцикоибеасобраниворамкитенаоваистражувањепотврдуваатдека неформалнатаекономскаактивностешироко распространетавоекономијата-повеќеод70%одкомпаниитеизјавиледекасесоочуваатсоконкуренцијаодстранананеформалниилинерегистриранипретпријатија(видивографикон4.2.).Покрајтоа,повеќеод40%одситепретпријатијасежалатдекачестоилисекогашсесоочуваатсоконкуренцијаодстранананеформални претпријатија(видивографикон4.2.). 14,7 44,7 5,9 4,1 30,6 Воголемдел Не,воопштоне Незнам/безодговор Целосного надминува Донекаде Извор:Анкетасоработодавачи2013 Графикон4.2. Конкуренцијаоднеформалнипретпријатија(изразеново%одиспитаниците) 7,1 11,8 38,8 35,9 6,5 Неформалнитепретпријатијапретставуваатголемаконкуренција 20,0 5,9 25,3 21,2 7,6 Kонкуренцијаодстранананеформалнипретпријатија Никогаш Ретко Често Секогаш Не знам/ безодговор Иакои самите претпријатијастануваат„жртви“нанеформалнитепретпријатијаиконкуренцијата,претпријатијатаво Македонија пријавијадекадоста често користатнеформалнипретпријатијакакосвоидоставувачи/супконтрактори. Главнипрепораки ` Дасеобезбедипосебнофинансирање запретпријатијата сонаменазаинвестирањевоновитетехнологии(непостари од 3 години); ` ДасезголемидржавнотофинансирањевообластанаистражувањетоиразвојотзадасеостваратцелитепредвиденисоНационалнатапрограмазанаучноистражувањеиразвој2012-2016; ` Дасеизготватмеркисокоисепромовираконкурентностпрекуквалитет, наместомоменталнатаконкурентностсоцената; ` Дасеусогласирастотнаплатитесорастотна продуктивноста; ` Дасепромовираобуказавработените.Дасеосновафонд за кофинансирањенаобукитеза вработенитевопретпријатијата; ` Дасеподобриефективностанасистемотзапреговарањевоодносна платите; ` Дасеподобриврскатапомеѓустручнитеучилиштаипретпријатијатазадасеподобратвештинитенавработените; ` Даседадеакцентнареформитевосреднотообразованиеидасепренасочидел од средстватазависокообразованиеконсреднотообразование.; ` Дасеподобриквалитетотнаобразованиетоза возрасни. 11

12. Развивањеиискористувањена домашниотпретприемничкипотенцијал Иакобизнис-климатабешепозитивно оценета примеѓународноторангирање,бројотнановооснованибизнисивоМакедонијасенамалува.СпоредГлобалниотиндекснаконкурентностза2012-2013г.,главнитевиновницикоигопопречуваатводењетонабизнисот,меѓудругите,сепристапотдо финансии(17,1%),несоодветноквалификуванатаработнасила(12,5%),корупцијата(11,5%),неефикаснатавладинабирократија(11,4%)инесоодветнатаинфраструктура.Соогледнаекономијатакојавоземјатаевоголемамеразависна од извозотисоогледнанесигурноставоодноснаглавнитетрговскипартнерина Македонија воЕвропскатаУнија,Владататребадасефокусиранадомашниот претприемнички(човечки)потенцијал. бизнисите,којаќеодржува тесна соработкасопретставницитенапретприемничкитеорганизации,банкитеиневладините организации. Помагањето набизниситетребадасевршизначителнопобргуипоевтиносоцелдасесрушатпостоечкитестереотипиза неуспех. Всушност,потребноедасепромовираатповторнитепретприемници.Понатаму, приватниотсекторзаразвојотнабизниситетребаинатамудасеунапредуваикоординирасоклучнитеинституции,какоАгенцијатазавработување,Министерствотозаекономијаитн. ДодекаВладатасефалисопостојниот даночен системкојеповолензастранскитеинвеститори, тааистотакаможедапридонесеконподобрувањепрекувоведувањеновиданочни олеснувањазановооснованитебизниси,какоизакомпаниитесовисокраст,штобипослужилокако дополнителен поттикзапретприемницитекоисакаат до основаатсвојбизнис.Тиеможедатраатнајмногу две годинииможедаопфаќаатослободување од плаќањеданокна личен доходзавработенитевопрватагодина од работењето. Табела5.1. Петтенајпроблематичнифакторизаводење бизнисвоМакедонија Извор:Светскиекономски форум,Глобален индекс на конкурентноста2012–2013г. Владататребадаизготвисеопфатнапрограмаза развојнапретприемништвотокојаќепредвидуваиновативнофинансирање зановооснованитебизниси,вклучителноипочетнофинансирање.Финансискатаподдршкаисоветодавнитеуслугизаеднотребадабидатсоставенделнаагенцијатазаподдршкана Графикон5.1. Петчекоризарастна бизнисите Посилнаулога на претприемничкатаедукација Владина Вмрежување набизниси поддршка Алтернативни видовипретпријатија Даночни олеснувања 12 БИЗНИС–ПРИОРИТЕТИЗАПОБРЗРАЗВОЈ

13. Организациитенапретприемницитетребада нудатпоголемаподдршка за вмрежувањенабизниситесоцелдастанатолеснувачина процесотнапреносназнаење до работодавцитеинивнитевработени.Потребноедасезајакненивнатаулоганазастапнициилобисти,приштоВладатасамобиималакорист од препоракитенаорганизациитенапретприемниците. Организациитенапретприемницитетреба самите повеќедасенасочатконрегионализација/интернационализација. Ниското учествона младите ижените–претприемници,какоинадругитеранливигрупи,иманегативновлијаниеврзнивотонапретприемништвоводржавата.Покрајпотребатадасепремостијазотпомеѓупостоечкитевредностиипретприемничките активностивоМакедонија,Владатабиималакорист од доделувањетонасредстватазапромоцијанаженитепретприемници,какоиопштественитепретпријатијаинастојувањата зазеленаекономија(сèпоодржлививидовибизниси). Постои слаба поврзаностпомеѓуобразовнитеинституцииибизнис-секторите,штоистотака придонесуваданесесовпаѓаатпобарувачкатаипонудатанапазаротнатрудот.Владататребадавоведеобразование за претприемништвовоосновнитеучилишта,коеќепредвидувановипредметизапретприемништвокоипостепеноќесевоведуваатпрекупретставувањебизнис-ситуации од вистинскиотживот.ВладатаистотакатребадајаподобриработатанановиотСтрученцентаринаЦентаротзаобразованиенавозрасните,соштоќесепостигнепоголемо совпаѓањенапобарувачкатаипонудата(нанеобразованитеиневработенителица). Главнипрепораки ` Дасеставиакцентнаискористувањетонадомашниотпретприемнички(човечки)потенцијал; ` Дасеобезбедипоголемавладина(не)финансискаподдршказановооснованитебизниси; ` Дасеподобрипроцесотнапомагањенабизниситепрекупонискитрошоциидасеподдржатнастојувањатазаповторниобидизаосновањебизниси; ` Дасе воведе даночноолеснувањезановооснованитеивисокорастечкитебизниси; ` Дасепоттикнатпартнерскитеодносисоорганизациитенаработодавците/вработени чиикапацитетитребадасезајакнат; ` Дасепромовирааталтернативнивидовиопштественопретприемништвокоиводатконодржливибизниси.Особеноеважнодасеовозможиполесенпристап до финансирањенаженитепретприемнициинастојувањатазазелениекономии; ` Дасемодернизираатсистемитенаформално инеформалнообразование(пр.образованиенавозрасни)идасе воведе образованиезапретприемнициуштевоосновнитеучилишта. 13

14. Организација наработодавачи наМакедонија Организацијатанаработодавачина Македонија(ОРМ)еводечкаинајголемаорганизацијанаработодавачивоземјатаоснованаво2004година.ОсновнацелнаОРМедагизастапуваработодавачитевоопштоипосебновосоцијалнотопартнерство,дасегрижизаразвоjиостварувањенаправатаислободите наработодавачитевоекономскатаисоцијалнатасфера.НашатавизијаеМакедонија да стане најбрзорастечкаекономијанаБалканот до 2017година. ОРМпосветуваголемовниманиенасоцијалниотдијалогнаситенивоаитоа:наевропскониво,прекуЗаедничкиотконсултативенкомитет–ЗКК,на националнонивопрекуЕкономскосоцијалниотсовет(ЕСС),набипартитнонивопрекугранскитеколективнидоговoрииколективнитедоговоринанивонаработодавач. ИнтереситенаработодавачитегизастапуваипрекусвоитечленовивоУправнитеодборинаАгенцијатазавработувањена Република Македонија,Фондотзапензискоинвалидскоосигурување,Одборотзаакредитацијанависоко образовнипрограми,Националниотсоветзапретприемништвоиконкурентност(НСКП)идругинепомалкуважни тела воинституциите. УчествотонаОРМвоЗаедничкиотконсултативенкомитетдел од Европскиотекономско-социјаленсоветнаевропсконивоимовозможуванаработодавачитедаго следат патотна Република Македонија кончленствовоЕвропскатаУнија(ЕУ)прекуусвојувањенапрепораки до Владатана Република Македонија иинституциитенаЕУ. Работодавачите од ОРМ,сосвоитечетиричлена од вкупно12учествуваво креирањетонаполитиките од економско-социјалнатасферавоЕкономскосоцијалниотсоветнанационалнониво,вокојдругите две странисепретставницитенасиндикатиичетирипретставника од Владата. ОРМпретставува над 17работодавачкиздруженијананивонагранка,вклучувајќигималитеисреднифирми,какоиречисиситепоголемикорпоративнипретпријатијавоземјата.ПритоаОРМимапотпишано10колективнидоговоринанивонагранкаиОпштколективендоговорзаприватниотсекторкојеобврзувачкизаситестопанственици од приватниотсектор. 14 БИЗНИС–ПРИОРИТЕТИЗАПОБРЗРАЗВОЈ

15. Бизнисконфередацијана Македонија СоформирањетонаКонфедерацијатанаработодавачиво2001годинакакоздружениенаграѓани-работодавачипочнавмедајапишуваменоватаисторијавослободатаназдружувањенаработодавачитевоМакедонија. Благодарејќинаподдршкатана Меѓународната организацијанатрудотиколегите работодавачичленовина Меѓународната организацијанаработодавачииЕвропскатаорганизацијанаработодавачи(вотоавремеУНИЦЕ)БИЗНИСЕВРОПАуспеавмедаседоговоримесоВладатана Република Македонија во2005г.да јарегистрирамеорганизацијатакаколегитименсоцијаленпартнернаВладата,синдикатите,невладиниотсекторилокалнатасамоуправавоМакедонија. Бизнисконфедерацијатана Македонија каконепрофитна,независнаорганизацијасоработувасопартнерите,гизастапуваинтереситенасвоите членовиипартнерскитеорганизацииврзоснованаодлукикоисетемелатнадемократскиитранспарентниначинина анализа, комуникацијаиодлучувањевосогласностсоСтатутотнаорганизацијата. ДенесБКМзастапуваповеќе од 6.500компаниипрекудиректночленствоипрекуколективночленствоорганизираново13партнерскиорганизациисоучествовоБДПназемјатасо над 40%.ВработенитевоБизнисконфедерацијана Македонијасепрофесионално обучени, управувани од девет членовинауправниотодбор и30членовивоСобраниетонаорганизацијата.НизглавнатаканцеларијавоСкопјеирегионалнитеканцелариивоБитола,ПрилепиТетовоовозможенаекомуникацијаиуслугиначленкитесоцелзадасезастапуваатнивнитеинтересивосфератанасоцио-економискитеполитики,колективнотодоговарање, стандардитеиедукацијатананационалноиинтернационалнониво. Стратегијатанаорганизацијата2010-2015сеспроведуваврзоснованаоднапредутврденицелиизадачи,ноосновнатавизијанаорганизацијатаедекасамо„Здружениработодавачиможатдајаподобрат конкурентноста намакедонскатаекономија“. БИЗНИСКОНФЕДЕРАЦИЈАНАМАКЕДОНИЈА BUSINESSCONFEDERATIONOFMACEDONIA 15

16. OРГАНИЗАЦИЈА HA РАБОТОДАВАЧИ HA МАКЕДОНИЈА yл.Димитрие Чупески бp.13,Скопје Teлефон:•38923215085 e-поштa:lnfo@orm.org.mkвеб-страницa:www.orm.org.mk БИЗНИС КОНФЕДЕРАЦИЈА НА МАКЕДОНИЈА yл.Bасил Ѓорговбp.11, Пошт. фах.880,Скопје тел / факс :+38923224762 e-пошта:contact@bcm.mk Веб - страница:www.bcm.mk