SAĞLIK BAKANLIĞI TAMAMLAYICI BESLENME PROGRAMI

1. SAĞLIK BAKANLIĞI TAMAMLAYICI BESLENME PROGRAMI Dr. Sema ÖZBAŞ ANA ÇOCUK SAĞLIĞI VE AİLE PLANLAMASI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2. Beslenme,ağız yolu ile alınan besinlerin gastrointestinal sistemde önce sindirilmesi, besin öğelerinin daha sonra emilerek vücut tarafından kullanılmasıdır

3. Bebeklik ve Erken Çocukluk Yaş Grubu (0 - 3 yaş), • Optimal büyüme • Optimal sağlık (mikrobesin eksiklikleri / çocukluk yaş grubu hastalıkları) • Davranış gelişimi için çok önemli ve kritik bir dönem • Çocukluk ve erişkin yaş gruplarında minimal hastalık riski ve spektrumu daOptimal Beslenme ile yakından ilişkili International Symposium - Early Nutrition Programming in Human and Animal Models. 23rd April 2008, GRANADA Early Nutrition Programming & Health Outcomes in Later Life:Obesity & Beyond, 20 - 21 April 2007, BUDAPEST

4. Çocukluk yaş grubunda çocuk sağlığı ve sağlıklı büyümesi için optimal beslenmenintemel özellikleri, 6 ay boyunca sadece anne sütü 6. aydan sonra uygun besinlerle ek beslenmeye geçilmesi ve 24 ay süreyle anne sütüne devam edilmesi

6. Anne sütünün en az 2 yaşına kadar verilebildiğinde, bebeğin ihtiyacını karşılayan en önemli besin ögesi kaynağı olmaya devam ettiği gösterilmiş • Anne sütü ilk 6 ayda bebeğin ihtiyacının %100’ ünü, 6-12 ayda bebeğin ihtiyacının %50’ sini ve 12.aydan itibaren de %30’ unu karşılar

8. Anne sütü ne kadar sürdürülmelidir? • Gelişmekte olan ülkelerde, emzirilmekte olan 12-23 aylık süt çocukları, tüm enerjinin %35-%40'ını anne sütünden alırlar • Anne sütü tamamlayıcı besinlere oranla daha fazla yağ içerir, esansiyel yağ asidi ve enerjinin temel kaynağı • Hastalık esnasında anne sütü önemli • Uzamış emzirme süresinin büyümeye ve bilişsel (kognitif) işlevlere olumlu etkisi ile kronik hastalık ve şişmanlık riskini azaltıcı etkisi var

9. Emzirme Ve Ek Gıda < 6 Aylık Bebekler 6-9 Aylık Bebekler 9

10. Beslenme Bozukluklarında Temel Üç Neden • Tıbbi veya fiziksel nedenler • Uygun olmayan besin seçimi • Uygun olmayan beslenme dinamikleri

11. Beslenme Bozuklukları • “Kritik pencere" dönemi • Çocukluk çağı hastalıklarının ve ölümünün en önemli nedenlerinden olan büyüme geriliği, bazı vitamin ve mineral eksiklikleri ve ishaller en sık  0-2 yaş grubunda • Büyümenin en hızlı olduğu bu dönemde oluşan büyüme geriliğinin iki yaş sonrasında düzeltilmesi oldukça güç

12. Beslenme Yetersizliğinin Sonuçları • İki yaşından küçük çocuklarda yetersiz beslenmenin erken dönem sonuçları; hastalanma ve ölüm oranında artış • Fiziksel büyüme ve zekâ-motor gelişmede gecikme

13. Yaşa Göre Boy –Bodurluk (-2 SD) 2008 TNSA

14. Çocukların Beslenme Durumunda Değişmeler Yaşa Göre Boy 14 14

15. Tamamlayıcı beslenme nedir? Anne sütünün tek başına, süt çocuğunun besin ihtiyacını karşılamaya daha uzun süre yeterli olamayacağı zamanda başlatılan ve diğer yiyecek ve içeceklerin anne sütü ile birlikte sunulduğu süreç

16. Tamamlayıcı beslenme nedir? • Tamamlayıcı besinler, geçiş besinleri ve aile yemekleri olmak üzere iki grup • Geçiş besinleri, süt çocukları için özel hazırlanmış besinler • Aile yemekleri ise ailenin diğer fertlerinin tükettiği sofra yemekleri  • Tamamlayıcı beslenme için en uygun dönem 6-24 aylar arasıdır, bu dönemde emzirmenin sürmesi çocuk sağlığı açısından oldukça önemli

17. Tamamlayıcı Beslenme Neden Gerekli ? NÜTRİSYONEL • Tek başına emzirmenin 6. aydan sonra enerji gereksinimini karşılayamaması • Doğum Fe ve Zn depolarının 6. ayda tükenmesi • Düşük gelirli toplumlarda Vit B6 eksikliği riski!Institute of Medicine, US

18. Tamamlayıcı Beslenme Neden Gerekli ? GELİŞİMSEL • Isırma ve çiğneme becerisi geliştirilmesi “farklı tat ve yapıda besin” • Konuşmanın geliştirilmesi “çiğneme ile ağız-dil koordinasyonu” 6 aylık bebeğe farklı tat ve özellikte besin sunulmaya başlanmaması İLERİDE RED NEDENİ

19. Uygun Tamamlayıcı Beslenme World Health Assembly, 2002 • ZAMANINDA >6 ay tüm çocuklara • YETERLİ Besi değeri en az AS kadar • GÜVENLİ Kontaminasyon riski minimal olmalı BİBERON KULLANMA! • UYGUN “Doğru uygulama; kıvam, miktar” Çocuğun “açlık/tokluk” işareti, öğün sıklığı, yöntem “AKTİF KATILIM”

20. Beslenme Alışkanlıkları • Yaklaşık olarak çocukların %50’sinin demiri diyetle yetersiz alıyor • Çalışan anne ve babaların çocuklarının protein ve özellikle hayvansal protein ile bazı besin ögelerini alım düzeyleri çalışmayanlardan daha yüksek • Anne ve babanın eğitim düzeyi arttıkça da çocukların enerji ve besin ögesi alımları artmakta • Anne ve babaları çalışan çocuklara inek sütü dışındaki besinler daha geç ve fazla miktarda verilmeye başlanıyor • Çay, kolalı içecekler, çikolata, hazır çorbalar, hazır meyve suları ve kahveye bir yaş öncesi dönemde başlanıyor, ancak başlanma oranları düşük 2007 12-24 ay çocuklarda demir araştırması

21. Öncelikli Populasyon Grupları • Düşük sosyo-ekonomik düzey • Adölesan anne bebekleri • Obes anne bebekleri Ek besinlerin uygun zamanda başlanması infant mortalite ve morbiditesi ile ilişkilidir.

22. Tamamlayıcı Besinlere Neden 6 Ayda Başlanmalıdır? Bebeğin artan kalsiyum ve enerji gereksiniminin, yalnızca anne sütüyle karşılanamaması Doğumda sağlanan demir ve çinko depolarının tükenmesi Farklı tat ve kıvamlarının bebekte ısırma ve çiğneme becerisini arttırması Çiğneme becerisinin ağız ve dil koordinasyonunu arttırması Daha geç başlamanın besinlerin reddedilmesine neden olabilmesi

23. Tamamlayıcı beslenmeye geçiş zamanına etki eden etmenler nelerdir? Katı besinlerle beslenme yeteneği; Nöromuskuler Sindirim Boşaltım Savunma sistemlerinin olgunlaşması ile yakından ilgilidir

24. Ek besinlere başlamada etkili faktörler • Kültürel uygulamalar • Annenin özellikleri • Doktorun önerileri • Gece uykusu sorunu • Kilo artışı “cereal” 4.0 (0.50–6.5 ay)Meyve suyu 4.5 (1–11 ay) Meyve 5.0 (0.5–8.2 ay) sebze 5.5 (1–7.7 ay)Karışık besinler 7.0 (3–12 ay) Addition of Supplementary Foods and Infant Growth (2 to 24 Months) Journal of the American College of Nutrition, Vol. 19, No. 3, 405-412 (2000)

25. Tamamlayıcı besinlere erken başlamanın sakıncaları nelerdir? Anne sütünün veriminin azalması Anne sütünün hastalıklara karşı koruyucu etkisinin azalması Büyüme açısından bir üstünlüğünün olmaması İlk aylarda dilin dışarı itme refleksinin güçlü olması Çiğneme becerisinin 6 aydan önce gelişmemesi Baş kontrolünün tam gelişmemiş olması

26. Tamamlayıcı besinlere erken başlamanın sakıncaları nelerdir? Bebeklerin isteksizliği Böbrek fonksiyonlarının yeterince gelişmemesi Sindirim sistemindeki enzimlerin yeterince gelişmemesi Alerjik hastalıkların artmasına neden olması Katı besinlerin boğulmalara neden olabilmesi Başta zatürre ve ishal olmak üzere hastalıklarda artışa neden olması

27. Tamamlayıcı besinlere geç başlamanın sakıncaları nelerdir? İlaveten besin alınmaması bebeğin artan gereksinmelerinin karşılanmamasına sebep olur Büyüme ve gelişmesi daha yavaşlar Besin öğelerini yetersiz alınması malnütrisyon, anemi gibi hastalıkların görülme riskini arttırır

28. Gölbaşı merkez sağlık ocakları ve Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Merkezi’ ne kayıtlı 273 gebe kadın üzerinde yapılan çalışmada yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarının önlenmesinde en etkili yöntemin beslenme eğitimi olduğu saptanmıştır Beslenme eğitimine ne kadar küçük yaşta başlanırsa etkisi o kadar kalıcı olacaktır. Bu eğitim hastaneler, sağlık ocakları, ana ve çocuk sağlığı merkezleri gibi kuruluşlarda sağlık personeli tarafından yapılmalıdır sonucuna da varılmıştır

29. “2-5 yaş arası sağlıklı çocukların beslenme özellikleri ve aile etkileşimi” isimli çalışma da ise aileler, ev ziyaretleri ya da takip sıklığı sağlanarak çocukların beslenmeleri hakkında bilgilendirilmelidir sonucuna ulaşılmıştır

30. “Annelere doğum öncesinde verilen yenidoğan bakımı ile ilgili eğitimin doğum öncesi ve doğum sonrasında değerlendirilmesi” çalışmasına 101 anne katılmıştır • Çalışmanın sonucunda sağlık kuruluşlarında çalışan ebe ve hemşirelerin doğum öncesi ve doğum sonrasında ailelere eğitim verebilmeleri için uygun fiziki ortamın sağlanması ve eğitimin desteklenmesi, ebe ve hemşirelerin yenidoğan döneminde sık görülen sorunlar ve bakımına yönelik eğitimlerine ağırlık verilmesi, sağlık sisteminin ebe ve hemşirelerin doğum öncesi dönemden başlayarak doğum sonu dönemde de en az bir yıl süreyle ev ziyaretleri yapmaları anlamlı bulunmuştur

31. Bu veriler ışığında sağlık personelinin tamamlayıcı beslenme konusunda eğitilmesi ve eğitilmiş sağlık personelleri ile bebeğe bakım veren kişinin eğitilmesinin bebek ve çocuk sağlığına katkı sağlayacağı düşünülerek, bir eğitim programı geliştirilmesi çalışmalarına başlanmıştır

32. Bakanlığımız ile Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Avrupa Bölge Ofisi tarafından 12-14 Kasım 2007 tarihleri arasında Ankara’ da üniversitelerin ilgili bölümlerinden öğretim üyelerinin de katılımı ile Türkiye’ de gebe, bebek ve küçük çocuk beslenmesi ile ilgili (Workshop on Maternal, Infant and Young Child Nutrition Recommendations in Turkey)”bir çalıştay gerçekleştirildi • Çalıştay sonucunda beslenme önerileri, halk eğitiminde kullanılacak dokümanlar tartışılmış ve bir beslenme programı hazırlanmasına karar verildi • Çalıştay sonrası sağlık personeli için hazırlanan kitapçık basıma hazırlandı ve program geliştirildi

33. Eğitim Programı

34. Tamamlayıcı Beslenme Süre:180 dk, 50’er dakikalık 3 oturum Hedef grup: Sağlık personeli Genel amaç: Bebek ve çocukların 6. aydan sonra uygun gıdalarla beslenmeye başlaması Özel amaç: Bebekler için uygun tamamlayıcı beslenme ilkeleri konusunda sağlık personelini bilgilendirmek Bebeklerde Tamamlayıcı Beslenme İçin Alt Başlıklar Tamamlayıcı beslenme nedir, neden önemlidir? Tamamlayıcı besinlere ne zaman ve nasıl başlanmalıdır? Annelere Bebeklerini Beslemek İçin Verilecek Beslenme Önerileri

35. Tamamlayıcı Beslenme • Teorik dersler • Oyunlaştırmalar • Ön test-son test • Eğitimci değerlendirme

36. BESLENME ÖNERİLERİ

37. İyi Bir Tamamlayıcı Besinin Özellikleri Ne Olmalıdır? Enerji, protein, vitamin ve minerallerce zengin olan (özellikle demir çinko, kalsiyum, A vitamini, C vitamini, folat ) Temiz ve güvenli olan Çok fazla sıcak ya da soğuk olmayan Çok tuzlu ve baharatlı olmayan Bebek tarafından kolay yenebilen Bebek tarafından sevilen Bölgesel olarak ulaşılabilir, bulunabilir, satın alınabilir Hazırlanması kolay Kıvamı uygun

38. Tamamlayıcı besinlerin içeriği nasıl olmalıdır? Altı ay- iki yaş arası bebeklerde, nispeten daha küçük miktarlarda tamamlayıcı besin tüketimi olduğundan, tamamlayıcı besinlerin enerji içerikleri ve besin değerleri yüksek olmalı Et, tavuk, balık, yumurta tamamlayıcı besinler içinde mümkün olduğunca sık sunulmalı Yaşamın ilk yılında peynir, yoğurt gibi süt ürünlerinin ( diğer yiyeceklerin içine ilave edilerek)  tüketilmesi daha uygun

39. Tamamlayıcı besinlerin içeriği nasıl olmalıdır? Vitamin A eksikliğinden korunmak için vitamin A'dan zengin meyve ve sebzeler Süt çocuğunun diyetinde en uygun yağ miktarı tartışmalıdır, ancak tüm enerjinin %30-45'inin yağlardan sağlanması gerektiği kabul edilmekte Çok az miktarda yağ alımı; yetersiz esansiyel yağ asidi ve düşük enerji alımı Aşırı miktarda yağ alımı ise; şişmanlık ve erişkin dönemde kardiyovasküler hastalıklar Tüketilen meyve suyu miktarı, besin değeri yüksek olan besinlerin alımını engellememesi için sınırlandırılmalı

40. Tamamlayıcı besinlerin kıvamı ne olmalıdır? Başlangıçta besinler  püre halinde sunulmalı Bebek bir yaşında aile yemeklerini yemeğe hazır duruma gelmeli ve aile sofrasında yerini almalı Bebeğin katı gıdalara geçişi 10. aya kadar geciktirilirse, bu dönemde gelişen beslenme ile ilgili davranış bozuklukları, daha sonraki dönemlerde devam etmekte

41. Tamamlayıcı besinlerin miktarı ne olmalıdır? Çocuklar tamamlayıcı besinlere başladığında yeni tat ve dokulara alışması zaman gerektirir Çocuğun besinleri yeme becerisini kazanması da gerekli Ailelerin yeni besinleri günde 2 kez 2-3 küçük kaşık vermeleri desteklenmeli

42. Tamamlayıcı besinlerin miktarı ne olmalıdır?

43. Tamamlayıcı besinlerin hazırlanmasında ve saklanmasında uyulması gereken kurallar nelerdir? Besin hazırlamadan önce ellerin mutlaka sabunla yıkanması Taze besinlerin kullanılması Çabuk bozulan besinlerin (et, süt gibi) hazırlayana kadar buzdolabında saklanması Eğer buzdolabı yoksa ağzı kapalı tutulan pişirilmiş yemeklerden en fazla 2 saat içinde tüketilmesi Yemek öncesinde çocuğun ellerinin de yıkanması Evde hayvan varsa evin dışında tutulması

44. Tamamlayıcı besinlerin hazırlanmasında ve saklanmasında uyulması gereken kurallar nelerdir? Çocuğu beslerken temiz kaşık, bardak kullanılması, asla biberon kullanılmaması Evin böcek, haşere ve fareden arındırılması Çocuğun altını temizledikten sonra ya da tuvalete gittikten sonra mutlaka ellerin yıkanması Mutfak malzemelerinin haşere ve farelerden uzak tutulduğuna emin olunması Suyun yine böceklerden uzak tutulması, gerekirse kaynatılması

45. Beslenmede uyulması gereken psikososyal bakım kuralları nelerdir? Uygun tamamlayıcı beslenme, yalnızca bebeğin ne yediği ile değil, aynı zamanda nasıl, ne zaman, nerede ve kiminle yediği ile belirlenir Süt çocuğu anne ya da bakıcı tarafından doğrudan beslenmeli, daha büyük çocukların beslenmelerine yardımcı olunmalı Çocukların açlık, tokluk belirtilerine duyarlı davranılmalı,  yavaş ve sabırla beslenmeli Çoğu besini reddeden çocuklar için değişik tat, lezzet ve yapıda yeni birleşimler denenmeli ve teşvik yöntemleri artırılmalı Yemek esnasında çocuğun dikkatini dağıtacak oyunlar en aza indirilmeli,  yemek zamanlarının öğrenme ve aile içi iletişim  için olduğu bilinmeli

46. Çocuklara Verilecek Besinleri Zenginleştirme Yolları Muhallebi ya da Diğer Temel Besinler İçin: Hazırlarken daha koyu kıvamlı olması sağlanmalı, hazırlanan besin akıcı ve sulu kıvamda olmamalıdır Çorba ve Sebze-Et Yemekleri İçin: Çorba ve sebze ya da et ve sebzeden hazırlanan (mercimek çorba, sebze çorba, kıymalı ıspanak, kabak dolma vb.) yemekler ezilerek püre kıvamına getirilebilir Muhallebi, çorba ve sebze yemeklerine enerji ve besin öğesi yönünden zengin besinler eklenebilir

47. Çocuklara Verilecek Besinleri Zenginleştirme Yolları Çorbalara eklenecek nohut, bulgur, bezelye, kuru fasulye, mercimek, pirinç, patates ve benzeri çorbayı sadece sıvı bir besin olmaktan çıkaracaktır. Kuru fasulye, nohut, mercimek ve benzeri besinlerden eklenmesi (ekonomik koşullar göz önünde tutularak kıyma, balık, tavuk gibi besinlerin ezilerek yemeklere eklenmesi söylenebilir) Bir tatlı kaşığı zeytinyağı, diğer sıvı yağlar, tereyağı ve yumuşak margarin gibi yağlar eklenebilir

48. Çocuğun Yemeklerinde Kullanılacak Yağlar Çok az miktarda kullanılan örneğin yarım tatlı kaşığı katı ya da sıvı yağın yemeğe eklenmesi ekstra enerji sağlar Ayrıca yağ yemeğin ya da muhallebinin kıvamını yoğunlaştırır ayrıca da yemeği yumuşak yenilebilir kıvama getirir Eğer yemeklere fazla miktarda yağ eklenirse çocuk çok fazla doyacağından diğer besinleri alması zor olur Eğer çocuk iyi büyüyorsa genellikle çocuğun ekstra yağa ihtiyacı yoktur

49. Susayan çocuk İlk besin sağlıklı su olmalı Ayrıca mevsimine uygun taze meyvelerden hazırlanmış meyve suları da uygun İçeceğin fazla şeker içermesi aslında çocuğu daha fazla susamasına sebep olur Çay ve kahve, besinlerden sağlanan demirin kullanımını engeller Çocuk bazen yemeğin arasında susayabilir, çok az miktarda verilen su çocuğun susama duygusunu giderir Öğün sırasında çocuğa sıvı verilecekse öğünün sonuna doğru çok az miktarda verilmeli 6-24 aylık ve hiç anne sütü almayan bebeklerin günlük sıvı gereksinmesi 2-3 su bardağı kadar Bu miktar sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde günde 4-6 su bardağına çıkabilir

50. Duyarlı (Uyumlu) Yemek Uygulamaları… Çocuğun yemeğini yemesine yardım etmek, tepkilerine duyarlı olmak Çocuğu sabırla ve yavaş beslemek, yemeğini yemesi için desteklemek ama zorlamamak Çocuğu beslerken göz göze teması kullanmak