İZLEYİCİ MERKEZLİ YAKLAŞIMLAR

1. İZLEYİCİ MERKEZLİ YAKLAŞIMLAR

2. Pasif İzleyiciden Aktif İzleyiciye • HAKİM GÖRÜŞ • İletişim araçlarının etkisine maruz kalan pasif izleyiciyi odak alan araştırmalar, 1970’li yıllara kadar iletişim alanında egemen olmuştur. Genel olarak bu araştırmalarda kitle iletişiminin hedefi konumundaki izleyicilerin, iletişim süreci içinde aktif olarak herhangi bir role sahip olmadıkları ve iletişim mesajları karşısında savunmasız ve pasif konumda kaldıkları görüşü hâkim olmuştur.

3. Kullanımlar ve Doyumlar Yaklaşımı • Kullanımlar ve doyumlar yaklaşımı, insanların medyayı neden kullandığıyla ilgilenmektedir. • Bu yaklaşım okuyucu, dinleyici ya da izleyicilerin hangi iletişim araçlarını hangi gereksinimlerle kullandıklarını ve ne gibi doyumlar sağladıklarını açıklamaya çalışır. • Burada ortaya konulmak istenen fikir, izleyicilerin her verileni sünger gibi emen pasif alıcılar olmadığı, mesajları kendilerine uygun bir şekilde yorumladıklarıdır.

4. Kullanımlar ve Doyumlar Yaklaşımı • Kullanımlar ve doyumlar yaklaşımına göre insanların çeşitli gereksinimleri vardır ve bu gereksinimlerini doyuma ulaştırmaya çalışırlar. • İnsanların gereksinimlerini doyuma ulaştırmak için kullandıkları araçlardan bazıları da kitle iletişim araçlarıdır.

5. Kullanımlar ve Doyumlar Araştırmalarının Temelindeki Varsayımlar • Kullanımlar ve doyumlar yaklaşımı, iletişim araçlarının etkilerini medya tüketimi açısından inceler. Fiske, kullanımlar ve doyumlar araştırmalarının temellendiği varsayımları şöyle belirtir: • İzleyici aktiftir. Medyanın yayımladığı her şeyin pasif bir alıcısı değildir. Program içeriğini seçer ve kullanır. • İzleyiciler kendi gereksinimlerine en iyi doyumu sağlayacak medyayı ve programları özgürce seçerler. Farklı izleyiciler aynı programı farklı gereksinimleri gidermek amacıyla kullanabilirler. • Medya doyumun tek kaynağı değildir. Tatile gitmek, spor yapmak, dans etmek de medyanın kullanıldığı gibi kullanılır. • Medyanın kültürel önemi konusundaki değer yargıları göz ardı edilmek zorundadır. Örneğin belli bir dizinin saçma sapan bir dizi olduğunu söylemek gereksizdir. Eğer bu dizi çok sayıda kişi tarafından izleniyor ve çok sayıda kişinin gereksinimlerine yanıt veriyorsa yararlıdır.

6. Elihu KATZ: Kullanımlar ve Doyumlar Yaklaşımı • Kullanımlar ve doyumlar yaklaşımının temelleri ilk kez ElihuKatz tarafından 1959’da yazılan bir makalede açıklanmıştır. • Katz yaptığı çalışmalarda, izleyicilerin iletişim araçlarını kullanma nedenlerini ortaya koymaya çalışarak her kullanımın bir gereksinimi gidermeamacı taşıdığını savunmuştur.

7. Berelson’un Çalışması • Berelson ise insanlara neden gazete okuduklarını sormuş. Yanıtlar beş ana kategoride toplanmıştır. Bu kategorilere göre insanların gazete okuma nedenleri şunlardır: 1. Enformasyon edinmek için okuma, 2. Toplumsal saygınlık kazanmak için okuma, 3. Kaçış amaçlı okuma, 4. Günlük yaşam için bir araç olarak okuma 5. Toplumsal bir bağlam için okuma.

8. 1960’larda medya kullanımını bireyin toplumsal ya da psikolojik doyumları açısından irdelemişlerdir. • Buna göre kitle iletişim araçları diğer doyum kaynaklarıyla yarış halindedir. • Kitle iletişim araçlarından sağlanan doyumlar ise bir iletişim aracının içeriğinden elde edilebilir. Örneğin seyirci belli bir programı izleyerek doyum sağlayabilir. Mesela, seyirci pembe dizileri izleyerek doyum elde edebilir.

9. Kişilerin bireysel ve toplumsal gereksinimleri vardır ve bu gereksinimleri giderip, gerginlikten kurtulmaya çalışırlar. • Bu gerginliği gidermenin yollarından biri de iletişim araçlarını aktif olarak kullanmaktır. • Elbette gereksinimleri gidermek için tatile çıkmak, spor yapmak, çeşitli hobilerle uğraşmak ve çalışmak gibi başka yollar da vardır. Ancak gereksinimleri karşılamakta kullanılan çevresel olanaklar yetersiz kaldığında, izleyici iletişim araçları arasından seçim yapar.

10. Maslow’un Gereksinimler Hiyerarşisi Modeli • Bireylerin yaşamlarını devam ettirebilmek için karşılamaları gereken bazı gereksinimleri; yani ihtiyaçları vardır. • Gündelik yaşamda herhangi bir gerginlik yaşanmaması için bu gereksinimlerin doyuma ulaştırılması gerekmektedir. • Maslow’un gereksinimler hiyerarşisi modeli bu doyumlarla ilgilidir. Maslow, insan güdülerini bir piramit biçiminde değerlendirerek gereksinimlerin aşamaları olduğunu belirtmiştir.

11. Maslow’un Gereksinimler Hiyerarşisi Modeli

12. Bireyin emniyet ve güven aşamasında doyuma ulaştırması gereken gereksinimlerden biri de “haberleşme” gereksinimidir. • Birey yakın ve uzak çevresinde olup bitenlerle ilgili haber alabilmek için kitle iletişim araçlarını kullanır. • Kitle iletişim araçları, haberdar etmenin yanında bireyin ürün ve hizmetlere ilişkin bilgi edinme, oyalanma/zaman geçirme ve eğlenme gibi gereksinimlerinin karşılanmasında da işlev görür. • Dolayısıyla bireyin günlük yaşamının sürdürülmesinde kitle iletişim araçlarının önemli bir yeri vardır.

13. Kullanım ve Doyumlar • Araştırmalarda ortaya konulan bulgular çerçevesinde, kitle iletişim araçlarının kullanım nedenlerine bağlı olarak elde edilen kişisel doyumlar genel olarak şu şekilde sıralanabilir: • Günlük yaşamın baskılarından kurtulmak • Dünyada ne olup bittiği hakkında bilgi edinmek • Zaman öldürmek/vakit geçirmek • Yiyecek, giyecek ve eşyalar hakkında bilgi almak, • Dinlenmek • Kişisel ilişki ve arkadaşlık gereksinimini karşılamak • İçinde yaşadığımız zamandan geri kalmamak (zamana ayak uydurmak).

14. Farklı Araştırmacıların Sınıflandırması • Farklı araştırmacılar, kitle iletişim araçlarından sağlanan doyumları farklı biçimlerde sınıflandırmışlardır. Örneğin McQuail; enformasyon, kişisel kimlik, eğlence, bütünleşme ve sosyal etkileşim başlıkları altında toplamaktadır. Enformasyon • Yakın çevredeki, toplumdaki ve dünyadaki olaylarla ve koşullarla ilgili enformasyon bulmak • Pratik konularda tavsiye ya da fikir ve karar seçenekleri araştırmak • Merak ve genel ilgiyi tatmin etmek • Öğrenme, kendi kendine eğitim • Bilgi sayesinde bir güvenlik duygusu kazanmak

15. Kişisel kimlik • Kişisel değerlere destek bulmak • Davranış modelleri bulmak • (Kitle iletişim araçlarındaki) değerli öteki ile özdeşleşmek • Kendine ilişkin içgörü kazanmak • Bütünleşme ve sosyal etkileşim • Başkalarının koşullarına ilişkin içgörü kazanmak; sosyal empati • Başkalarıyla özdeşleşmek ve bir aidiyet duygusu kazanmak • Sohbet ve sosyal etkileşim için bir temel bulmak • Gerçek yaşamdaki arkadaşlığın yerini tutacak bir şey bulmak • Sosyal rollerin yürütülmesine yardımcı olmak • Kişinin aileye, arkadaşlara ya da toplumla bağlantı kurmasını sağlamak

16. Eğlence • • Sorunlardan kaçmak ya da uzaklaşmak • • Rahatlamak, gevşemek • • İçsel kültürel ya da estetik zevk almak • • Zaman geçirmek, zaman öldürmek • • Duygusal rahatlama/boşalma • • Cinsel uyarılma

17. Kullanımlar Doyumlar Araştırmalarında Televizyon • Etkili sunumu nedeniyle televizyon, gereksinimlerin doyurulmasında sıkça kullanılan sosyo-kültürel bir kaynaktır. • Genel olarak izleyiciler televizyonu, çevrelerini düzenlemek ve inşa etmek, kişilerarası iletişimi kolaylaştırmak, çok sayıda insana ulaşmak, toplumsal davranışları ve rolleri öğrenmek, kişisel beceri göstermek ve bazen de diğerlerine egemen olmak amacıyla kullanmaktadırlar.

18. Yarışma Programlarının Kullanımı • McQuail, Blumlerand Brown yaptıkları bir çalışmada izleyicilerin televizyonlardaki yarışma programlarını neden izlediklerini araştırmışlardır. Araştırmanın bulgularına göre izleyiciler yarışma programlarını dört temel doyum için kullanmaktadırlar.

19. Kendini takdir etme çekiciliği • Kendimi uzmanlarla karşılaştırabiliyorum • Programa katıldığımı ve başarılı olabileceğimi hayal etmeyi seviyorum • Desteklediğim taraf kazanırsa memnun oluyorum • Okul yıllarımı anımsıyorum • Yarışmacıların hatalarına gülüyorum • Toplumsal etkileşim için temel • Yarışmalar hakkında başkalarıyla konuşmak için sabırsızlanırım • Benimle birlikte yarışmaları izleyen insanlarla yarışmaktan hoşlanırım • Ailemle yanıtları aramayı severim • Çocuklar yarışmalardan çok şey öğrenirler • Aynı ilgileri paylaşan aile üyelerini bir araya getirir • Daha sonrası için bir sohbet konusu oluşturur

20. Heyecan çekiciliği • Birbirine yakın bir sonucun heyecanlandırmasından hoşlanıyorum • Endişelerimi bir süre unutmak hoşuma gidiyor • Kazananı tahmin etmeye çalışmak hoşuma gidiyor • Doğru cevabı bildiğimde kendimi iyi hissediyorum • Yarışmaya dahil oluyorum • Eğitimsel çekicilik • Sandığımdan daha fazlasını bildiğimi keşfediyorum • Kendimi geliştirdiğimi keşfediyorum • Programa katılanlara saygı duyuyorum • Daha sonra bazı sorular üzerinde tekrar düşünüyorum • Yarışmaları eğitici buluyorum.

21. TV’deki Pembe Dizilerin Kullanımı • İnsanların neden ve nasıl televizyon izlediklerine ilişkin araştırmaların seçtikleri türlerden biri de soap operalar; yani pembe diziler olmuştur. Richard Kilborn kullanımlar ve doyumlar bakış açısını kullanarak, bu dizileri seyretmenin genel nedenlerini şöyle özetlemektedir: • Ev içi rutinin gündelik bir parçası ve ev işi için eğlenceli bir ödül • Toplumsal ve kişisel etkileşim için başlama noktası • Bireysel gereksinimleri karşılamak: yalnız kalmayı seçmenin ya da dayatılmış yalnızlığı sürdürmenin bir yolu • Karakterlerle özdeşleşme ve ilişkide olma • Gerçek yaşamdan kaçmaya izin veren fantezi dünyası • Güncel konularla ilgili tartışma konusu • Türün kurallarının ve geleneklerinin bilgisini içeren bir çeşit eleştirel oyun.

22. Cinayet Dizilerinin Kullanımı • Yapılan araştırmalarda insanların cinayet dizilerini de değişik amaçlarla kullandıkları ortaya çıkmıştır. İzleyiciler bu dizileri heyecan ve kaçış için kullanmaktadırlar. Bazı izleyiciler cinayet dizilerini kent yaşamına ilişkin bilgi edinmek için kullanırken, bazıları da güven tazeleme amaçlı kullanmaktadır. Yasa ve düzenin sonunda galip gelmesini görmek seyircilerin hoşuna gitmektedir.