O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI

1. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI A. QODIRIY NOMLI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INTSITUTI TABIATSHUNOSLIK VA GEOGRAFIYA FAKULTETI GEOGRAFIYA VA IQTISODIY BILIM ASOSLARI YO’NALISHI 309 – GURUH TALABASI YO’LDOSHEVA SADOQATNING O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASI FANIDAN KURS ISHI MAVZU : FARG’ONA OKRUGI YER USTI BOYLIKLARIGA TABIIY GEAGRAFIK TAVSIF BAJARDI: YO’LDOSHEVA SADOQAT QABUL QILDI: katta o’qituvchi: S.USMONOVA JIZZAX -2013

2. REJA: KIRISH. I.Bob. Farg’ona okrugining tabiiy geografik tavsifi. 1.1. Geologik tuzilishi va rel’efi 1.2. Iqlimi 1.3. Ichki suvlari. 1.4. Tuproqlari, osimlik va hayvonot dunyosi. II.Bob. Farg’ona okrugining tabiiy geografik rayonlarga va landshaftlarga bo’linishi. 2.1. Markaziy Farg’ona tabiiy - geografik rayoni. 2.2. Adirlar tabiiy –geografik rayoni. XULOSA. Foydalanilgan adabiyotlar.

3. I.bobFarg’ona okrugining tabiiy geografik tavsifi.1.1. Geologik tuzilishi va rel’efi Farg’ona tabiiy – geografik okrugi O’zbekistonning eng sharqida Tyanshan va Oloy tog tizmalari orasidagi Fargona vodiysida joylashgan. Bu okrugning atrofi tog’lar bilan o’ralgan. Farg’ona okrugi janubi Turkiston va Oloy, sharqdan Fargona va Oto’ynoq, shimolldan Chotqol, shimoliy – garbdan esa Qurama va Qoramozor tog tizmalari, garbdan Mugiltog o’rab turadi. Faqat ga’rb tomondan okrug torgina 8-9 km “Farg’ona” yoki «Xujand» darvozasi orqali Dalvarzin va Mirzacho’lga tekisliklari bilan tutashgan. Farg’ona vodiysining uzunligi garbdan sharqqa 370 km, o’rtacha kengligi 80-100 km, eng keng joyi sharqiy qismida bo’lib 150 kmga yetadi. Farg’ona vodiysi bodom shakliga o’xshaydi. Ma’muriy jihatdan Farg’ona vodiysida O’zbekistonning Andijon, Namangan, Farg’ona viloyatlari, Qirg’izistonning O’sh viloyatining bir qismi va Tojikistonning Xo’jand viloyatining bir qismi joylashgan. Farg’ona vodiysining tekislik qismi Farg’ona botig’I deyiladi, uning atrofini geologic xususiyatlari va rel’efi jihatdan bir – biridan farqlanadigan adir va tog’lar o’rab turadi. Fargona okrugi tektonik botiqdan iborat bo’lib, prolyuvial-allyuvial jinslar bilan to’lgandir. Okrugning atrofini esa yosh (antropogen) burmalardan iborat mintaqa o’rab olgan. .

4. Farg’ona botig’I esa yosh cho’kindi jinslardan iborat bo’lib, neogen davrining oxiri va quyi antopagen davrida dengizdan bo’shagan. Lekin vodiyda quruqlik hamma yerda bir vaqtda paydo bo’lmagan. Farg’ona okrugini o’rab turgan toglarda quruqlikning paydo bo’lish jarayoni poleozoy erasidan boshlansa, adirlar qismida mezazoy erasidan boshlangan. Antropogen davrda esa vodiyning tekislik qismi quruqlikka aylangan. Shu sababli adirlar zaminida bo’r davri jinslari uchrasa, vodiyning markaziy qismida yoki Farg’ona okrugida asosan allyuvial – prollyuvial, ko’l – botqoqlik yotqiziqlari – qum, gil, qumoq, qumtoshlar asosiy o’rinni egallaydi.

5. 1.2. Iqlimi Farg’ona okrugining iqlimi quruq, davomli, yozi issiq, qishi mo’tadil, shu kenglikda joylashgan qo’shni Toshkent – Mirzacho’l okrugidan bir oz farq qiladi. Okrugning atrofini o’rab olgan tog’lardan esadigan sovuq havo qishda Farg’ona botig’ining markaziy qismida to’planib qoladi, natijada yanvarning o’rtacha harorati – 30 S bo’ladi. Ba’zi yillari shimol va shimoli - sharqdan sovuq havo massalari esib, tog’lardan oshib o’tadi va okrug haroratini juda pasaytirib yuboradi. Ana shunday paytlarda eng past harorat – 30 0 , - 310 S ga tushadi. Ammo qish faslida sovuqlar bilan birga, ba’zan + 15 0 S issiq kunlar ham bo’lib turadi. Farg’ona okrugida bahor qisqa bo’lib, ob – havo tez –tez o’zgarib turadi, goh isib, goh sovib ketadi. Harorat ba’zan aprel oylarida + 27, + 360 S gacha ko’tarilib. Ba’zan -3 – 5 gardusgacha pasayib ketishi mumkin. Bahorda ob –havoning bunday tez –tez o’zgarib turishi erta gullaydigan o’simliklarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bahorda ya’ni bahorning oxirlarida sovuq tushadigan kunlar 1 aprelgacha Quvada davom etadi. Okrugda bahoning ohirlarida kuchli shamollar esib, jala tarzida yomg’irlar va xatto, do’l ham yog’ib, ekinlarga va mevalarga zarar yetkazadi. Tog’ va adirlarga yoqqan jalalar tufayli sellar ham vujudga kelib, xalq xo’jaligiga zarar keltiradi.

6. Farg’ona tabiati

7. 1.3. Ichki suvlari. Farg’ona okrugida daryo va soylarning barchsi o’rab olgan tog’ tizmalaridan boshlanadi. Bu daryolarning ko’pchiligi Farg’ona vodiysida butunlay sug’orishga sarf bo’lib, Sirdaryoga yetib kela olmaydi. Okrugdagi eng katta va sersuv daryolar Norin, Qordaryo va Sirdaryodir. Norin daryosi Markaziy Tyanshan tog’laridan boshlanuvchi Kichik va Katta Norinning daryolarining qo’shilshidan vujudga keladi. Norin qor va muzlarning erishidan to’yinadi. Shu sababli Uchqo’rg’on shahri yonida bir yilda o’rtacha sekundiga 427 m2 suv oqsa, shuning 44.9 % mart iyun oylariga to’g’ri keladi. Yillik oqimning 35,9 % iyul – sentyabrga, 19,2% oktyabr- fevral oylariga to’g’ri keladi. Norin daryosi Namangan viloyatining Baliqchi qishlog’ida Qoradaryo bilan qo’shilib, Sirdaryo nomini oladi.

8. Qoradaryo Farg’ona va Oloy tog’laridan boshlanuvchi Tor va Qorag’o’lja daryolarining qo’shilishidan vujudga keladi. Qoradaryo qor va muzlarning erishidan to’yinadi. Uning yillik o’rtacha suv sarfi Baliqchi qishlog’i yonida sekundiga 123 m3 bo’lib, shuning 46,4 foizi mart – iyun oylariga, 14,4 foizi iyul - sentyabr oylariga va 39,2 foizi oktyabr – fevral oylariga to’g’ri keladi. Sirdaryo Norin va Qoradaryoning qo’shilishidan vujudga kelib uni 300 km qismi Farg’ona okrugi hududidan oqib o’tadi. Uning yillik o’rtacha oqimi Qalqishloq yonida sekundiga 503 km3 bo’lsa, Qizilqishloqda (okrugning eng g’arbiy qismi) sekundiga 570 m3 . Yillik oqimi 100 foiz desak, shundan (Kalqishloq yonida) 45,3 foizi mart – iyun, 27,4 foizi iyul – sentyabr, 27,3 foizi oktyabr – fevral oylariga to’g’ri keladi.

9. ICHKI SUVLARI

10. Turkiston va Oly tog’laridan boshlanadigan daryolar. Bulardan eng kattalari – Xo’jabaqirg’on, Isfara, So’x, Shohimardonsoy, Isfayramsoy, Aravansoy, Oqbura, Qurshob. Bu daryolarning ko’pchiligi Oloy tizmasining qor - muzliklaridan to’yinganligidan suvi iyul – avgust oylarida to’lib oqadi, mart - aprelda esa sayozlanib qoladi. Iyul – sentyabr oylarida yillik suv miqdorining 40foizi, ba’zi daryolarda So’x, Isfara suvining hatto 60 foizi oqadi. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, okrugda juda katta yer osti suvi havzasi bo’lib, bu suv turli hil jinslar orasida qatlam – qatlam bo’lib joylashgan, Bu suv qatlamlari okrugning relyefiga, suv saqlovchi jinslarning qalin – yupqaligiga qarab bir necha metrdan 100-150 m gacha, ba’zan 300-350 m gacha va xatto 450-500 metrgacha chuqurlikda joylashgan. 500- 600 m chuqurliklardan ham hozir yaxshisifatdi suv chiqarilmoqda.

11. 1.4. Tuproqlari, osimlik va hayvonot dunyosi. Okrug O’zbekistondagi eng muhim obikor dehqonchilik rayoni bo’lib, tuproq qadim zamonlardan beri ishlab kelinganidan madaniy voha tuprog’iga aylangan. Shu sababli, tuproqlar tabiiy holda ko’proq tuproqlar tabiiy tabiiy holda ko’proq okrugning chekka qismidagi o’zlashtirlmagan yerlarda va ayniqsa Markaziy Farg’onadagi Qoraqalpoq cho’lida qisman saqlanb qolgan. Qoraqalpoq cho’lida ko’chib yuruvchi qumlar va soz (gilli), sho’rxok tuproqlar hamda taqirlar uchraydi. Okrugning Sirdaryo vodiysida esa sho’rtob, allyuvial – o’tloq va botqoq tuproqlar mavjud. Okrugning adir bilan tutashgan qismlarida och yoki tipik bo’z tuproq bo’lib, vohani halqa kabi o’rab olgan. Okrugning o’simlik qoplami ham tabiiy holatini juda kam saqlab qolgan.

12. Okrugda eng ko’p uchraydigan hayvon turlaridan kalamush, qo’shoyoq, ko’rsichqon, bo’rsiq, bo’ri, tulki, jayra, ilon, kaltakesaklar, qushlardan esa chumchuq, chug’urchuq, so’fito’rg’ay; to’qay hayvonlaridan chiyabo’ri, g’oz, loyxo’rak, o’rdak va qirg’ovullar uchraydi. Farg’ona okrugining tabiati go’zal, shifobaxsh va tabiiy resurslari xilma – xil bo’lganligidan uni Turkistoning “durdonasi” deb aytishadi. Farg’ona okrugining muhim tabiiy resurslaridan biri, uning qazilma boyliklaridir. Bu yerda qazilma ko’p bo’lib, eng muhimlari neft tabiiy gaz, oltigugurt. Tog’ mumi, volfram, molibden, rux, marganes, dala shpati, o’tga chidamli gil, har xil qurilishg materiallari, kaliy tuzi va shifobaxsh yer osti suvlaridir.

13. 1. Keyingi besh yillik mobaynida xo’jaliklar bo’yicha yer turlarining eksplikasiyasi, yer turlari to’g’risida ma’lumotlar yig’iladi. Agar xo’jalikning yer turlarida juda katta o’zgarish bo’lsa va yerdan foydalanish bo’yicha yetarli statistik ma’lumotlar bo’lmasa (hosildorlik, mahsulotining tannarxi va boshqalar), bu xo’jalik baholash shkalasi tuzish uchun ma’lumotlarni qayta ishlashda ishlatilmaydi.

15. II.Bob. Farg’ona okrugining tabiiy geografik rayonlarga va landshaftlarga bo’linishi.2.1. Markaziy Farg’ona tabiiy - geografik rayoni. Farg’ona okrugi o’z navbatida Markaziy Farg’ona va Adirlar deb ikkita tabiiy – geografik rayonga bo’linadi.Markziy Farg’ona tabiiy –geografik rayoni o’z ichiga vodiyning akkumlyativ tekislik qismini olib, atrofini adirlar o’rab olgan. Rayon yer usti tuzilishi jihatdan tekislik bo’lib, unda Sirdaryoning yangi va eski uchta qayirlari joylashgan hamda allyuvial yotqiziqlardan (shag’al, qum, lyossimon, qumoq) tashkil topgan. Tekislikning markaziy qismida eol qumliklar, taqirlar va sho’rxoklar uchraydi.

17. 5.Ko’p yillik mevali daraxtlarning turlari va navlari, yoshining tarkibi haqidagi ma’lumotlar va ularning tuproq agronomik ishlab chiqarish guruhlari bo’yicha jadval tuziladi. Bu ma’lumotlar qoidaga ko’ra ixtisoslashgan xo’jaliklar bo’yicha to’planadi, shuningdek, mevali daraxtlar mahsuloti tovar ahamiyatiga ega bo’lgan xo’jaliklardan to’planadi.

18. 2.2. Adirlar tabiiy –geografik rayoni. Adirlar tabiiy –geografik rayoni o’z ichiga Markaziy Farg’ona tabiiy –geogafik rayoning atrofini o’rab olgan adirlarni oladi.Adirlar paleogen – neogen va antropogen davrlarning tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lib, mutloq balandliklari 400-500 chaqir joylardan iborat bo’lib, ba’zi joylar lyoss bilan qoplangan. Adirlar past – baland bo’lib, eng ko’p joylarini soy hamda jarlar kesib o’tib, alohida – alohida qismlarga bo’linib ketgan. Adirlar qurg’oqchil xususiyatga ega bo’lib, ko’p joylar shag’al va chaqir toshli, o’simliklar juda siyrak o’sadigan bedlend joylarni eslatadi.

19. Adirlar tabiiy – geografik rayonida quyidagi landshaft turlari uchraydi 1.Farg’ona vodiysining shimoli va janubida joylashgan, asosan shuvoq o’suvchi, kshp qismlari shag’aldan iborat bo’lgan chaqir toshli va skeletli tipik bo’z tuproqlar tarqalgan adirlar landshafti. 2. Farg’ona vodiysining shimoli, shimoli – sharqida joylashgan efemer va efemeroid o’simliklari o’suvchi, yengil mexanik tarkibga ega bo’lgan och bo’z tuproqli adirlar landshafti. 3. Farg’ona vodiysining shimoli – g’arbida joylashgan, siyrak holda shuvoq o’suvchi, chaqir toshli tipik bo’z tuproq tarqalgan adirlar landshafti. 4. Adirlar orasida joylashgan va xo’jalikda o’zlatirlgan madaniy landshaft.

20. XULOSA. Farg’ona tabiiy – geografik okrugi O’zbekistonning eng sharqida Tyanshan va Oloy tog tizmalari orasidagi Fargona vodiysida joylashgan. Bu okrugning atrofi tog’lar bilan o’ralgan.Farg’ona okrugida bahor qisqa bo’lib, ob – havo tez –tez o’zgarib turadi, goh isib, goh sovib ketadi. Harorat ba’zan aprel oylarida + 27, + 360 S gacha ko’tarilib. Ba’zan -3 – 5 gardusgacha pasayib ketishi mumkin. Bahorda ob –havoning bunday tez –tez o’zgarib turishi erta gullaydigan o’simliklarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Farg’ona okrugida daryo va soylarning barchsi o’rab olgan tog’ tizmalaridan boshlanadi. Bu daryolarning ko’pchiligi Farg’ona vodiysida butunlay sug’orishga sarf bo’lib, Sirdaryoga yetib kela olmaydi. Okrugdagi eng katta va sersuv daryolar Norin, Qordaryo va Sirdaryodir. Okrugning Sirdaryo vodiysida esa sho’rtob, allyuvial – o’tloq va botqoq tuproqlar mavjud. Okrugning adir bilan tutashgan qismlarida och yoki tipik bo’z tuproq bo’lib, vohani halqa kabi o’rab olgan. Farg’ona okrugining adirlarga tutashgan yerlarida rang, qo’ng’irbosh, shaytonkovush kabi o’simliklar o’sadi. Ko’p yillik o’simliklardan oqquvrak, oq shuvoq, mingbosh. Ba’zan qizil burgan kabilar ham mavjud.

21. Dala ishlari mavjud tuproq, geobotanik, aerokosmik rasmlar va boshqa hujjatlar asosida o’tkaziladi. Dala sharoitida bu xujjatlarning yer baholash ishlarini bajarish uchun yaroqli yoki yaroqsizligi aniqlanadi, shuningdek, yerning haqiqiy holati va undan foydalanish bo’yicha quyidagi qo’shimcha ma’lumotlar yig’iladi: • yer to’g’risidagi hisob-kitob ma’lumotlari, yerdan foydalanishning yer turlari bo’yicha haqiqiy to’g’ri kelishini tasdiqlash; • yerning haqiqiy meliorativ holatini aniqlash; • tuproq kartalarida ajratilgan konturlarning haqiqatga to’g’ri kelish va kelmasligini aniqlash;

22. tuproq tekshiruv hujjatlari asosisda tuzilgan tuproqlarning agronomik ishlab chiqarish guruhlarini tekshirib aniqlash; • yerdan foydalanishning asosiy texnologiya sharoitlarini tekshirib ko’rish va aniqlash.Birinchi navbatda konturlari relyefining nishabligi, toshlar bilan aralashgani. Tuproqning agronomik ishlab chiqarish guruhlari bo’yicha asosiy qishloq xo’jalik ekinlarining joylashshini aniqlash va almashlab ekish haqiqatdan o’zlashtirilganligini aniqlash;

23. ayrim xo’jaliklardja mevali daraxtlar ekilgan yerlardan foydalanish bo’yicha qo’shimcha ma’lumotlar yig’ish (relyef belgilari bo’yicha joylashtirilganligi tuproq agroguruhlari, yoshi va nav tarkibi, agrotexnikasi va boshqalar; tabiiy yaylov yerlardan haqiqiy foydalanish va madaniy texnik holatlari).

24. IV. Tuproqlarni agronomik ishlab chiqarish guruhlarga birlashtirish. • Tuproqlar agronomik ishlab chiqarish gurhlariga birlashtirilayotganda sug’oriladigan haydalma yerlar va lalmikor haydalma yerlar, aloihda «Yirik masshtabda tuproq kartalari tuzish» qo’llanmasi asosida bajariladi. Tuproq ayirmalarini agronomik ishlab chiqarish guruhlarga birlashtirishning asosiy yo’llari quyidagilar:

25. bir tuproq - iqlim provinsiyasiga yoki tog’li maydonlarga mansubligi; • tuproq genetik kelib chiqishining, tuproq profilining morfologik tuzilishi, ayniqsa, yuqori gorizontlarning bir-biriga o’xshashligi; • tuproq paydo qiluvchi jinslar va tuproqning mexanik tarkibi; • tuproqning asosiy fizik xususiyatlari, ularning suv, havo va issiqlik tartiblari; • tuproqdagi har xil shaklli ozuqa elementlarining miqdori va zahirasi, kimyoviy va fizik-kimyoyaviy xossalarining ko’rsatkichlari.

26. III.3. Dala sharoitida tuproq tekshiruv ishlari • Sug’oriladigan maydonlarda tuproq tekshiruv ishlarini bajarishda karta hujjatlariga asos bo’lib xo’jalikning chegarasi aniq ko’rsatilgan 1:10 000 masshtabdagi yer tuzish plani xizmat qiladi, lalmikor yerlar uchun va tog’li yaylovlar uchun esa, 1:25 000 masshtabdagi kartalar ishlatiladi.Tuproqni tekshirishdan oldin tekshiriladigan maydonni aylanib, tuproqlarning tarqalish qonuniyati bilan tanishiladi va tuman bo’yicha sistematik ro’yxati qayta ko’rib chiqiladi. Bu ro’yxatga dala tekshiruv ishlari natijasida aniqlangan o’zgarishlar kiritiladi. Har bir xo’jalikdan dalada tuproq tekshiruv ishlari boshlanishi oldidan tuproqshunos xo’jalik maydonini aylanib ko’rib chiqadi va o’zining tekshiruv ishlarini olib borish marshrutlarini, qayerlarda asosiy chuqurlar kovlanishi kerakligini belgilab chiqadi.

28. Kameral ishlar • Tugatish ishlari davrida quyidagilar bajariladi: • dala sharoitida olingan yer osti suvlari va tuproq namunalari kimyoviy va boshqa laboratoriya tekshiruvlaridan o’tkaziladi; • analitik tekshiruv ma’lumotlari asosida tuproq-tekshiruv hujjatlari qayta ishlanadi, solishtirib ko’riladi va umumlashtiriladi; • jamoa va davlat xo’jaliklarining yakuniy tuproq kartalari tuziladi; • tuproq kartasiga tushuntirish xati yoziladi.

29. Sug’oriladigan yerlarni unumdorligi bo’yicha baholash G’bonitirovka qilishG’ tartibiG’.A.Tolipov bo’yicha. Tuproq unumdorligini belgilovchi xususiyatlarga qarab yerni sifat jihatidan aniq baholash usullaridan biri-uning unumdorligini baholash «bonitirovka» qilish, ya’ni yerga eng muhim agronomik xusuiyatlariga ko’ra ball bilan solshtirma baho qo’yish bo’lib, bu davlat kadastri ichida muhim o’rin tutadi. O’zbekiston jamoa va davlat xo’jaliklarida sug’oriladigan yerlarni unumdorligi bo’yicha baholash bonitirovka qilish birinchi daf’a 70-yillarda O’zbekiton yer tuzish va loyihalash ilmgohining yer kadastri filiali tomonidan o’tkazilgan.

30. Baholash 100 balli shkala bo’yicha o’tkaziladi. Eng yaxshi xususiyatlarga ega bo’lgan va eng yuqori unum beradigan tuproqlarga 100 ball qo’yladi.

31. O’zbekistonning sug’oriladigan yerlarini unumdorlik bo’yicha baholash shkalasi:

35. Iqlim koeffisiyenti yoki odatda bioiqlim deb ataluvchi koeffisiyent hamma uchun rasm bo’lib qolgan quyidagi formula bo’yicha hisoblab chiqariladi: bunda - haqiqatdan 100S dan yuqori bo’lgan foydalai harorat yig’indisi. -asosiy foydali harorat yig’indisi +2450 0S.

36. 100 ball-birlik deb olingan holda raqamlarni beshgacha yaxlitlab, iqlim koeffisiyentlari hisoblab chiqariladi. Iqlim hisobga olingan holda tuproq mintaqalarini tabaqalashtirish tabiiy-qishloq xo’jaligini rayonlashtirish nuqtai nazaridan amalga oshirildi.

37. Sug’oriladigan dehqonchilikda tuproqni baholashda uning sho’rlanish darajasini va meliorativ holatini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Yerning sizot suvlarini o’tkazuvchanligi va qay darajada sho’rlanganiga qarab, bonitetni tabaqalashtirish raqamlari keltrilgan. Bunda turlicha baholanishi kerak bo’lgan tuproqlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:

38. Sho’rlanmagan va ikkinchi qayta sho’rlanishga uchramagan yerlar. Bu guruhga sizot suvlvri chuchuk bo’lgan yoki chuqur joylashgan yerlar kiradi. • Sho’ri batamon yo’q bo’lib ketmaydigan yerlar. Bunga sizot suvlari chuqur joylashgan, sho’r bo’lgan yerlar kiradi. • Tez eruvchan tuzlar bilan sho’rlangan yerlar. Bu guruhga kiruvchi yerlar sho’r yerlarning asosiy qismini tashkil etadi. Agar sho’r sizot suvlari yuza joylashgan va sekin harakat qiluvchi bo’lsa, bunday yerlar sho’rlanishda davom etaveradi.

39. Karbonat-magniy tuzlari bilan sho’rlangan, zich gips va karbonatli qatlami bo’lgan yerlar. Bu guruhga kiruvchi tuproqlar chuchuk gidrokarbonatli sizot suvlari yuza joylashgan sharoitda rivojlanib boradi. 4. Sizot suvlarining oqib chiqib ketish imkoni katta bo’lgan yerlar uchun tuzatish koeffisiyentlari jadvalda keltirilgan.

40. Sizot suvlarning chiqib ketish imkoniyati katta bo’lgan yerlarda tuproq bonitetini tabaqalashtirish

41. Umumgeografik va maxsus mavzuli kartalar tuzishda aerokosmik ma’lumotlar quyidagi afzalliklarni beradi: • aerokosmik foto suratlar juda ko’p ma’lumotlar manbayi, ular tuzilayotgan umumgeografik, tabiiy va sosial iqtisodiy kartalar uchun kerakli axborotlarni tanlab olish imkoniyatini beradi; • ma’lum geografik va sosial-iqtisodiy ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida olish imkoniyatini beradi; • takroriy olingan kosmofotosuratlar tabiat va jamiyatdagi o’zgarishlarni aniqlab borish va hisobga olish imkoniyatlarini beradi;

42. umumgeografik va mavzuli kartalarni yangilashda katta imkoniyatlar beradi; • tabiiy va madaniy landshaftlar, qishloq xo’jaligi ekinlari, o’rmonlar, qishloq va shaharlar, avtomobil va temir yo’llar va xokozolarning aniq chegaralarini aniqlash.

43. Hozirgi vaqtda aerokosmik ma’lumotlardan foydalanish, natijasida xalq xo’jaligini quyidagi tarmoqlarida kartashunoslikning yangi tarmoqlari vujudga keldi: • Kosmofotogeologik kartashunoslik; • Yer tuzish ishlari, tuproq va geobotanik kartashunoslik. Yerlarni hozirgi holatini baholash, tabiiy yem xashak boyliklarni hisobga olish, tuproqlarni holatini o’rganish va ularni muhofaza qilish; Yer kadastri ishlarini yurgazish va Yer kadastri kartalarini tuzish.

44. 3.O’rmonlarni hisobga olish (inventarizasiya). Ularni hozirgi holatini aniqlash. O’rmon kadastri kartalarini yaratish; 4.Gidromeliorativ resruslarni hisobga olish, qor va muzliklar tizimini o’rganish. 5.Har xil mazmundagi, masshtabdagi va maqsaddagi umumgeografik, topografik va mavzuli kartalar tuzish va yangilash.

45. Kartaga olinayotgan hududning tabiiy geografik xolati va shu davlat, viloyat yoki o’lkaning ixtiyojiga qarab TBO’MXXO tizimi kartalarining o’rtacha ro’yxati 12-20 nomdan iborat bo’lgan. Bu kartalar qatoriga O’zbekiston uchun asosiylariga quyidagilar kirgan: • Landshaft. • O’simlik. • Tuproq. • Gidrologiya. • Sellar. • Geologik.

46. 7. Geomorfologiya. 8. O’rmon. 9. Tabiatni muhofaza qilish. 10. Foydali qazilmalar. 11. Yerlardan foydalanish. 12. Gidrogeologik. 13. Linioment va xalqali strukturalar

47. I-bosqich. Tayyorgarlik ishlari. • Bo’lajak kartani dasturini yozish va tastiqlash; • Kartografik ma’lumotlarni to’plash, o’rganish; • Ilmiy adabiyotlar bilan tanishish va o’rganish; • Statistik va ekspedision ma’lumotlarni o’rganish; • Aerokosmik ma’lumotlarni o’rganish, to’plash va o’qish; o’qilish chizmalarini tayyorlash. Kerakli fotosxema. Fotomantaj va fotoplanlarni tayyorlash; • Dala ishlariga tayyorgarlik ko’rish.

48. II-bosqich. Dala ishlari. • Samalyot va vertalyotlar yordamida kartaga olinayotgan xududni o’rganish; • Ma’lum mavzuli kartalar uchun tayyorlangan o’qilish (deshifrlash) chizmalarini sifatini va aniqligini dala sharoitida tekshirish, tushunmovchiliklarni aniqlash; • O’zaro yaqin mavzudagi kartalar ma’nosini va konturlarini solishtirish va kelishtirish; • Tabiiy boyliklarni hozirgi holatini va ularga inson ta’sirini joyda o’rganish.

49. III-bosqich. Yakunlovchi kameral ishlar. • O’qilish chizmalaridagi konturlarni fotoplanlarga ko’chirish. Ularga kirgazilgan aniqliklarni o’zgartirish. • Karta legendalarini yakuniy nusxasini yaratish muallif, ilmiy redaktor va resinzentlar nazoratidan o’tkazish; • Kartalarni mualliflik nusxasini tayyorlash va ularni nashr qilish uchun kartografik fabrikalarga o’tkazish.

50. E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!