مجموعه کامل زندگینامه منجمین ایرانی

2. 3 مجموعه کامل زندگینامه منجمین ایرانی بنو موسی

4. سه برادر به نامهای محمد، احمد و حسن فرزندان موسی بن شاکر، از برجسته ترین دانشمندان و مهندسان ایرانی قرن سوم هجری . با آنکه فهرست نویسان و مورخان بسیاری در آثار خود از این برادران نام برده اند اما دانسته های ما بویژه دربارة زندگی آنان زیاد نیست . این برادران را با لقب بنومنجم و پدر آنها موسی بن شاکر را موسی منجم نیز نامیده اند (قفطی ، ص 590؛ ابن ندیم ، ص 444؛ طبری ، ج 14، ص 6066). بنومنجم لقبی است که بعدها به فرزندان یحیی بن ابی منصور نیز داده شد (رجوع کنید به بنومنجم * ). موطن پدر آنان خوارزم گفته شده و او را موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده اند (ابوریحان بیرونی ، ص 298، پانویس 1). زندگی موسی بن شاکر را هاله ای از افسانه فرا گرفته است . برابر این افسانه که قفطی (ص 590 ـ591) آن را ذکر کرده است ، موسی نخست راهزن بود ولی از این کار توبه کرد. ابن عبری (ص 152) نیز به این حکایت اشاره ای کرده است . اما نوشتة قفطی دربارة موسی بن شاکر و احترام مأمون به وی تناقض آمیز به نظر می رسد (قربانی ، ص 148).

5. از زمان تولد سه فرزند موسی ، محمد و احمد و حسن ، اطلاعی در دست نیست ، اما از آنجا که اسامی آنان همه جا به همین ترتیب ذکر شده است ، می توان گفت که توالی سنی آنان نیز به همین ترتیب بوده است . قفطی (ص 590 ـ592) نیز محمد را بزرگترین و حسن را کوچکترین برادر دانسته است . کنیة محمد را ابوجعفر دانسته اند (همان ، ص 591؛ ایرانیکا ، ذیل مادّه ). اما یافعی (ج 2، ص 126) ابوعبدالله را کنیة محمد می داند. ابن یونس (ص 104) کنیة احمد را ابوالقاسم نوشته است . موسی بن شاکر منجم مأمون بود (قفطی ، ص 590) و ابن عبری (ص 137) نقل قولی را از یحیی بن ابی منصور دربارة طالع استخراج شدة پیامبری دروغین از قول موسی بن شاکر نقل کرده است . راهیابی بنوموسی به دربار مأمون نیز از طریق مناسبات نزدیکی که موسی با خلیفه داشت صورت گرفت . با مرگ موسی بن شاکر در زمان خلافت مأمون ، بنوموسی که خردسال بودند تحت سرپرستی مأمون به فراگیری علوم در بیت الحکمه * پرداختند ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، ذیل مادّه ). مأمون نخست اسحاق بن ابراهیم مصعبی (قفطی ، همانجا) و سپس یحیی بن ابی منصور (همانجا؛ اولیری ، ص 257) را به سرپرستی ایشان گمارد. احمد یوسف الحسن (بنوموسی ، مقدمه ، ص یط ) با توجه به بعضی قرائن چنین نتیجه گرفته است که بنوموسی در اوایل خلافت مأمون بین هفت تا ده سال و در پایان خلافت او بین 27 تا 30 سال داشته اند.

6. به نوشتة قفطی این برادران در نوجوانی و حین علم آموزی در زمان مأمون وضع مادی مناسبی نداشتند، اما پس از آن و بویژه در زمان خلفای پس از مأمون صاحب ثروت و نفوذ فراوان شدند. به نوشتة قفطی (ص 592) درآمد سالانة محمد در بغداد و فارس و دمشق و دیگر جاها به حدود چهارصد هزار دینار و درآمد احمد به حدود هفتاد هزار دینار می رسید. • این سه برادر در فعالیتهای علمی با یکدیگر همکاری داشتند. در این میان محمد علاوه بر کارهای علمی به سیاست نیز گرایش داشت . به گفتة قفطی او عاقبت از سران و سرداران شد. طبری نیز از فعالیتهای سیاسی محمد و مشارکت وی در امور سیاسی و اغتشاشات زمان منتصر، معتصم و مستعین خبر می دهد. همچنین گفته اند که بنوموسی موجب بی مهری متوکّل عباسی نسبت به یعقوب بن اسحاق کندی * ، فیلسوف معاصرشان ، شدند، اما تمامی شهرت این برادران به سبب فعالیتهای علمی آنان است تلاش بنوموسی در فراگیری علوم ، آنان را به فعالترین اعضای بیت الحکمه تبدیل کرد ( زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی ، همانجا). بنوموسی در تلاش برای دستیابی به علوم ، اشخاصی را با هزینة خود به سرزمین روم می فرستادند و مترجمان را از گوشه و کنار با دادن عطایا و بخششهای گزاف به مرکز خلافت جلب می کردند قفطی از همکاری حنین بن اسحاق با بنوموسی سخن می گوید که وظیفة ترجمة کتاب را از یونانی به عربی برعهده داشته است . این نوشته باید به بعد از سفر محمد به روم شرقی مربوط باشد که حنین را با خود به بغداد آورد. به نوشتة ابن ابی اصیبعه بنوموسی معیشت بعضی از مترجمان را برعهده داشتند و هر ماه حدود پانصد دینار برای ترجمه و هزینة زندگی مترجمانی چون حنین بن اسحاق ، حُبَیش بن حسن * و ثابت بن قُره * خرج می کردند.

7. محمد خود به آسیای صغیر سفر می کرد تا نسخه های کتب را خریداری کند (بنوموسی ، مقدمة احمد یوسف الحسن ، ص کج ) و در یکی از همین سفرها بود که در بازگشت از روم شرقی ثابت بن قره را که در آن زمان در حرّان به شغل صرافی اشتغال داشت ( ایرانیکا ، همانجا) با خود به بغداد آورد. ثابت در خانة محمد اقامت گزید و در آنجا به دانش اندوزی پرداخت (ابن ابی اصیبعه ، ص 295؛ ابن ندیم ، ص 490). در حقیقت بنوموسی به طور مستقل ، و نه به امر خلفا، به جمع آوری کتب علمی و فلسفی و ترجمة آنها مشغول بودند (جعفری ، ص 96). محمد بهرة فراوانی از هندسه و نجوم داشت و به اصول اقلیدس و مجسطی بطلمیوس آگاه بود و کتابهای نجوم و هندسه و حساب و منطق را جمع آوری می کرد (قفطی ، ص 591). برادر دیگر، احمد، از نظر علمی نسبت به محمد در رتبة پایین تری قرار داشت مگر در صناعت حیل که در این زمینه از ایرن (هرون ) اسکندرانی (متوفی 62م ) و دیگر قدمای این صنعت برتر شمرده می شد (همان ، ص 592). حسن بن موسی در هندسه بی نظیر بود و با آنکه بیش از شش مقاله از اصول را نخوانده بود، به استخراج مسائلی می پرداخت که هیچ یک از پیشینیان آنها را استخراج نکرده بودند (همان ، ص 591).

8. با توجه به دانش و مهارت بنوموسی در علوم مختلف ، بسیاری از امور ساخت و مهندسی به ایشان ارجاع می شد که از آن میان به نظارت آنها بر حفر بعضی از نهرهای بزرگ چون نهر جعفریه (ابن ابی اصیبعه ، ص 286) و نهر عمودابن منجّم در نزدیکی بصره (طبری ، ج 14، ص 6311) می توان اشاره کرد. ابن خرداذبه (ص 106) و مسعودی (ص 134) نیز می نویسند که واثق ، خلیفة عباسی ، محمدبن موسی را برای تحقیق دربارة اصحاب کهف به سرزمین روم اعزام کرد. ابوریحان بیرونی (1352 ش ، ص 394) معتصم را عامل اعزام محمد به این مأموریت می داند. مقدسی (ص 277) نیز روایت می کند که واثق محمد را برای تحقیق دربارة سد ذی القرنین یا سد یأجوج و مأجوج به خزران فرستاد. تنها تاریخی که از فوت بنوموسی در دست است تاریخ فوت محمد در 259 است . کتاب الحیل از مهمترین آثار بنوموسی است که خوشبختانه باقی مانده است . علم الحیل را برابر دسته بندیهای امروزیِ علم می توان جزو مهندسی مکانیک به شمار آورد که از ابزارها و دستگاههای مکانیکی و هیدرولیکی بحث می کند و کتاب الحیل بنوموسی اولین اثر مدون شناخته شده ای است که در این زمینه در جهان اسلام باقی مانده است .

9. در این کتاب یک صد دستگاه شرح داده شده اند که عمدتاً به صورت خودکار و با استفاده از خواص مکانیکی سیالات عمل می کنند. مورخان و فهرست نویسان اسلامی نیز از این کتاب سخن رانده و آن را ستایش کرده اند؛ از جمله ، قفطی (ص 590)، ابن خلّکان (ج 5، ص 162)، ابوالفداء (همانجا)، یافعی (ص 126)، ابن خلدون (ج 2، ص 1018) و حاجی خلیفه (ج 1، ستون 148). به درستی روشن نیست که کتاب الحیل را کدام یک از سه برادر نگاشته است (بنوموسی ، مقدمة احمد یوسف الحسن ، ص لا ـ لد) اما با توجه به نقل قول قفطی (ص 592) که احمد را در علم حیل برجسته می داند، او را نویسندة این کتاب دانسته اند ( ایرانیکا ، • همانجا). در زمان معاصر، نخستین آشنایی با این کتاب به کوشش ویدمان و هاوزر حاصل شده است که در 1336/ 1918 به معرفی بنوموسی و کارهای علمی آنان پرداختند. در 1340/1922 هاوزر در کتاب جداگانه ای به شرح و بررسی کتاب الحیل پرداخت . هیل نیز در 1358 ش /1979 این کتاب را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرد. او علاوه بر ترجمة کتاب الحیل به شرح و توضیح نقشه ها و دستگاهها پرداخته و در مقدمة کتاب مبانی اسامی به کار رفته در دستگاههای بنوموسی را همراه با شکلهای توضیحی و معادلات ایستابی تشریح کرده است .

10. در 1360 ش /1981 نیز احمد یوسف الحسن و همکاران کتاب الحیل را با استفاده از سه نسخة خطیِ کامل محفوظ در ترکیه ، واتیکان و آلمان و نیز دو نسخة ناقص کتابخانه های لیدن و نیویورک تصحیح و با شرح و توضیح مفصلی انتشار دادند. بیر نیز در 1369 ش /1990 به انتشار کتابی به زبان انگلیسی دربارة کتاب الحیل اقدام کرد که در آن چگونگی مدار و مدل کنترل خودکار دستگاههای کتاب الحیل را شرح داده است . در 1372ش ، غزنی ترجمة فارسی کتاب الحیل را انتشار داد. از کتاب الحیل نسخة ناقصی به شمارة 4072 در کتابخانة مجلس شورای اسلامی ایران وجود دارد که شکلهای پنجم تا سی و چهارم کتاب الحیل و 24 تصویر از وسایل مکانیکی این کتاب را شامل می شود. ابوحاتم مظفر اسفرازی (متوفی ح 510) از کتاب الحیل خلاصه ای تهیه کرده است که بروکلمان ( > ذیل < ، ج 1، ص 383) نسخه ای از این خلاصه را که در منچستر نگهداری می شود، معرفی کرده است .

11. بیان فعالیتهای برادران بنوموسی از منظر ابوریحان بیرونی ابوریحان بیرونی در تحدید نهایات الاماکن از پژوهشهای ستاره شناسی این برادران نام برده و به رصدهای آنان در بغداد در سال ۲۳۲ یزدگردی برای یافتن عرض جغرافیایی آن شهر ، رصد کسوفی در سامرا و نیشابور برای پیدا کردن اختلاف طول جغرافیایی و فاصله این دو شهر و همچنین رصدهای آنان در سامرا و بغداد در ۲۲۶ و ۲۳۷ یزدگردی برای به دست آوردن مقدار میل کلی اشاره کرده است. به علاوه، وی در قانون مسعودی مشخصات دو دسته رصدهای این برادران در سامرا و نیشابور را ذکر کرده و در آثار الباقیه در محاسبه اولین اجتماع نیرین در سالهای اسکندری، آرای بنوموسی را به دلیل مهارت آنان در عمل رصد از تمامی نتایج رصد گذشتگان بهتر و دقیقتر دانسته است. ابن یونس نیز به رصدهای بنوموسی اشاره کرده است.

12. او به دو دسته رصدهای بنوموسی یکی توسط محمد و حسن و دیگری توسط احمد اشاره می‌کند که در ۲۲۰ یزدگردی صورت گرفته است. گذشته از رصدهایی که بنوموسی در شهرهای مختلف، مطابق نوشته ابوریحان بیرونی، انجام داده‌اند روشن است که آن‌ها از خانه شخصی خود بر روی پلی در بغداد به رصد می‌پرداخته‌اند. پینگری از سه دسته از رصدهای بنوموسی در ۲۰۹، ۲۱۶ و ۲۱۹ یزدگردی یاد می‌کند. نالینو مقدار میل کلی خورشید را به محاسبه این برادران، َ۳۵ ْ۲۳ آورده است. ابوریحان بیرونی نیز در اشاره به رصدهای بنوموسی در ۲ یزدگردی در بغداد به همین مقدار اشاره می‌کند. این در حالی است که به نوشته وی این برادران در رصد ۲۲۸ یزدگردی، مقدار میل کلی خورشید را ً۳۰ َ۳۰ ْ۳۴ به دست آورده بودند. بنوموسی آهنگ تقدیم اعتدالین را ْ۶۶ در هر سال به دست آورده بودند. ابن یونس از کارهای بنوموسی چند مشخصه نجومی حرکت خورشید را نیز برشمرده است .

13. انجمن ستاره شناسی نجم طارق بهشهر