بررسی فقهی حقوقی اوراق قرضه بدون ربا

2. بررسی فقهی حقوقی اوراق قرضه بدون ربا بيژنبيدآباد http://www.bidabad.com bijan@bidabad.com

3. اوراق قرضه متعارف و بانکداری مرکزی • ربوي بودن اوراق قرضه شرعاً اجازه نمي‌دهد تا اين اوراق در بانكداريمركزي بدون ربا مورد استفاده واقع شود، ازاينرومهمترينابزار سياست‌هايپوليو کنترل حجم نقدینگی در نظام بانكي بدون ربا غيرقابل استفاده مي‌باشد. • بانكداريمركزي بدون ربا فاقد قابليت‌هايتنظيماتپوليبراي اقتصاد است. • حل اين معضل اساسينقطه عطفي در اجرايبانكداري مرکزی غيرربوي خواهد بود.

4. اوراق قرضه متعارف و دولت • ربوي بودن اوراق قرضه شرعاً اجازه نمي‌دهد تا دولت کسری منابع مالی خود را از طریق اوراق قرضه تأمین کند، ازاينرو مهمترين ابزار سياست‌هاي مالی در نظام بانكي بدون ربا غيرقابل استفاده مي‌باشد. • دولت فاقد ابزار تنظيمات سیاست مالی براي اقتصاد است. • حل اين معضل اساسي نقطه عطفي برای سیاست‌های مالی دولت خواهد بود.

5. اوراق قرضه متعارف و بانکها و شهرداری‌ها و شرکت‌های بزرگ • بدون اوراق قرضه بانکها ابزار کافی و مطمئن برای برنامه‌ریزی کسری منابع یا مازاد منابع خود را ندارند. • ربوي بودن اوراق قرضه شرعاً اجازه نمي‌دهد تا شهرداری‌ها از طریق انتشار این اوراق منابع مالی طرح‌های بزرگ شهرسازی را تأمین کنند. • شرکتهای بزرگ هم نمیتوانند طبق مفاد قانون تجارت از اوراق قرضه برای پذیره نویسی استفاده کنند.

6. اوراق قرضه بدون ربا • با خريد اين اوراق فرد ذيحق مي‌گردد تا نسبت به ميزان خريد اوراق پس از سررسيد اول به همان ميزان و براي همان مدت از وام بدون بهره استفاده نمايند و در پايان، وجه را به صادر كننده پرداخت نمايند. • اين اوراق به قيمت اسمي معين در سامانه بازار گواهی راستین (بازار اوليه) به منظور فروش به روش مزايده‌اي كه فاقد قيمت پايه باشد انتشار مي‌يابد.

7. اوراق قرضه بدون ربا

8. تمييز ربا • اول: وام‌دهنده در سود و زيان فعاليت اقتصادي وام‌گيرنده سهيم باشد. • دوم: نرخ دريافت مازاد (بهره) نبايد از پيش مشخص و شرط شود. • سوم: گرفتن بهره در قرض‌هاي مصرفي ربا است. • چهارم: خريد و فروش ارز به معني تبديل پول داخلي به اسعار خارجي ربا نيست.

9. جواز عقلی اوراق قرضة بدون ربا کلما حکم به العقل حکم به الشرع کاهش قدرت پول: در شرایط تورمی به قرض دهنده ظلم می‌شود. صرف نظر از بازده سرمایه: در شرایط غیرتورمی به قرض دهنده ظلم می‌شود. ظلم در بانکداری اسلامی ممنوع است. تعریف ظلم: وضع الشئ فی غیر موضعه (قراردادن شئ در غیر موضعش) مولوی: عدل چه بود وضع اندر موضعش ظلم چه بود وضع در ناموضعش تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده: ظلم، عبارت از وضع شیئ است در غير جايي كه بايد گذاشته شود، و منع شيئ است از جايي كه بايد آنجا گذارده شود، لذا، ظلم به دادن حقّ به غيرمستحق و منع حقّ از مستحق تفسير شده است.

10. جواز قرآنی اوراق قرضة بدون ربا اشاره معنوي آيه: «فَلَكُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ» صحت عملياتي اوراق قرضه بدون ربا را تأييد مي‌كند. طبق «فَلَكُمْ رُؤُوسُأَمْوَالِكُمْ» رأس مال در سررسيد اول برگردانده مي‌شود و براي اينكه «لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ» نيز واقع شود به همان ميزان و مدتي كه مقرض قرض داده، قرض مي‌گيرد كه كاملاً منطبق با مفهوم اين آيه مي‌باشد.

11. جواز فقهی اوراق قرضة بدون ربا • علامه حلّی • در قواعد الاحکام: «جایز است که مقرض به او قرض بدهد به شرط اینکه از وی قرض بگیرد و یا دیگری از وی قرض بگیرد و یا اینکه مقترض مالی را به ثمن‌المثل و یا کمتر از آن به مقرض بفروشد یا سلف بدهد یا سلف بگیرد و اگر گفت به تو قرض دادم به شرط آنکه به من غیر آن را قرض دهی صحیح است». • در تذکرةالفقها: «پس اگر به کسی چیزی را قرض دهد به شرط آنکه مال دیگری را از او قرض بگیرد صحیح است». • و از نظر شافعی هم نقل می‌نماید که: «اقراض به شرط اقراض مانند بیع شرط است».

12. شرح و تحلیل نظر علامه • نظر علامه را بسیاری از فقها متقدمین تحلیل و شرح کرده‌اند: • محقق ثانى (محقق كركى)، جامع المقاصدفي شرح القواعد. • ابن يوسفحلى (فخر المحققين)‏، إيضاحالفوائدفي شرح مشكلاتالقواعد. • علامه‏ شقرائىعاملىنجفى، مفتاح الكرامةفي شرح قواعد علامّة. • سيد محمد مجاهد طباطبائى، المناهل‏. • محمد حسن بن باقر نجفى (صاحب الجواهر)، جواهر الكلامفي شرح شرائعالإسلام‏.

13. نظر متأخرین • جوادی آملی: در پاسخ به این سوال که «گروهي‌ با هدف رفع مشكلاتاهالي‌ محله و نيازمندان، اقدام به تأسيس صندوق خيريهكرده‌اند؛ آيامي‌‌توان به مدت يكساليابيشتر، مبالغ را كنار گذاشت و آنگاه اقدام به توزيع آن كرد؟» می‌نویسد: «با توافق صاحبان سهام جايز است». • محمد تقی بهجت: قرض به شرط قرض را صحیح ندانسته ولی به عنوان راه گريز از رباىقرضى اینطور می‌نویسد که: «آسانترين راه آن به اين است كه در برابر سود مورد نظر معامله‌اى انجام دهند و در ضمن آن معامله قرض شرط گردد». • یوسف صانعی: در پاسخ به این سوال که «آیا قرض به شرط قرض جایز است؟» پاسخ می‌دهد: «قرض به شرط قرض، جایز است، و مشمول ادله حرمت قرض به شرط زیاده نیست».

14. فقه استدلالی بازپرداخت قرض اول بازپرداخت قرض دوم بیع شرط قرض اول قرض دوم قرض به شرط قرض بیع شرط بین دو قرض مباح و بدون ربا است

15. قرض الحسنه آيين‌نامه عمليات بانكداري بدون ربا: «قرض‌الحسنه عقدي است كه به موجب آن قرض‌دهنده مقدار معيني از مال خود را به قرض‌گيرنده تمليك مي‌كند كه قرض‌گيرنده مثل و يا در صورت امكان قيمت آن را به قرض‌دهنده رد نمايد»

16. بررسي حقوقي اوراق قرضة بدون ربا • هركداماز عقود معين ناظر بر شرايطخاصي هستند كه شامل خصوصيات اوراق قرضه بدون ربا نمي‌شوند. • عقود با توجه به نتيجه و اثر عقد به دو گروه تمليکي و عهديتقسيمشده‌اند: • در عقود تمليکي، اثر مستقيم عقد، انتقال مالکيتياساير حقوق عيني است • در عقود عهدي، نتيجه قرارداد عبارت از ايجاد، انتقال يا سقوط تعهدات است • عقود با توجه به موضوع و هدف آنها به دو دسته معوض و مجانيتقسيممي‌شوند: • عقود معوضهعقودي هستند که درآنها دو تعهد ياتمليک متقابل باشد. يعنيهريک از دو طرف در برابر مالي که مي‌دهندياديني که برعهده مي‌گيرند، مال يا تعهد ديگري به دست مي‌آورند. • عقود مجاني مانند هبه و عاريه تنها در بردارندهيک تعهد ياتمليکمي‌باشند. • در اوراق قرضه بدون ربا، مالکيتيکعين در مقابل عوض به صورت زمانبندي شده، به نفر ديگر منتقل مي‌شود. بنابراينچنينقراردادي از نظر ماهيت و آثار، به عقود تمليکي و معوضعين، شباهت دارد وليكاملاً با همةويژگي‌هاياين عقود منطبق نيست.

17. بررسي حقوقي اوراق قرضة بدون ربا • از ميان عقود معين، تنها سه عقد است كه در آنها، عين به صورت معوض به ديگريتمليکمي‌شود: بيع، معاوضه و قرض. • قرض تمليکمال در مقابل رد مثل تعريفمي‌شود. • در معاوضهطرفينمعاوضه تنها هدفشان مبادله دو عين بدون توجه و ملاحظه اين که يکي از عوضين، مبيع و ديگري ثمن باشد. • از لحاظ مفهومياين دو عقد با اوراق قرضه بدون ربا اشتراكمعناييزيادي دارند. • علاوه بر اين، در عقد صلح نيز از باب گستردگي آن مي‌توان همه عقود را در قالب آن منعقد کرد و لذا مي‌تواندقالبيبرايتمليکمعوضعين باشد.

18. عقود بیع و معاوضه و اوراق قرضة بدون ربا • فرق معاوضه با بيع در قصد طرفين است • قانون مدني: احكام خاصه بيع (از قبيل تلف مبيع قبل از تسليم و خيارات) در معاوضه جاري نيست. • فلسفه وجودي خيارات حفظ عدالت معاوضي است. اگر طرفين در معاوضه قصد سود داشته باشند و براي مثال غبن احراز گردد طرف مقابل حق فسخ دارد. احكام خاصه بيع (تلف مبيع قبل از تسليم و خيارات) ذاتاً در اوراق قرضه بدون ربا وجود ندارد ولی عدالت معاوضي ذاتاً در اوراق قرضه بدون ربا وجود دارد. • معاوضه مبتني بر مسامحه است و طرفين فقط قصد مبادله دارند،خيار غبن برعقد مبتني بر مسامحه راه‌ندارد. • در معاوضه نمي‌توان حق شفعه (از احكام خاص بيع ) براي شريك قائل شد كه اين موضوع انطباق عقد معاوضه را با قرارداد اوراق قرضه بدون ربا بيشتر مي‌نمايد. • احكام كلي بيع مثل حق حبس، لزوم تسليم مورد معامله و قدرت بر تسليم آن و اهليت طرفين و ... در معاوضه همانند بيع جاريست. • اعمال قواعد بيع در معاوضه نظير انفساخ عقد، تلف مبيع قبل از قبض و حق فسخ در اثر اعسار خريدار، در معاوضه مورد ترديد است. • در بيع، مبيع بايد عين باشد ولي در معاوضه مي‌تواند عين يا منفعت يا حق مالي باشد. اين تفاوت عقد معاوضه را براي اوراق قرضه بدون ربا تسهيل مي‌نمايد. • معوض بودن، لازم بودن و تمليكي بودن معاوضه مانند بيع با ويژگي اوراق قرضه بدون ربا همخوان است.

19. استخداث عقد براي اوراق قرضة بدون ربا • عقد قرض • عقد بيع • عقود اذنيه (وكالت، عاريه و وديعه) • عقد هبه • عقد معاوضه • قرارداد • «عقد معاوضةزماني»: «به موجب آن، يكي از طرفین مالی مي‌دهد به عوض مال مؤجلديگركه از طرف ديگر اخذ مي‌كند بدون ملاحظۀ‌ اين‌كهيكي از عوضينمبيع و ديگري ثمن باشد» • «عقد قرض زماني» بموجب آن احد طرفين مقدار معيني از مال خود را بطرفديگرتمليكمي‌كندكه طرف مزبور مثل آن را از حيث مقدار و جنس و وصف در زمان مؤجل رد نمايد و در صورت تعذر رد، مثل قيمتيومالرد را بدهد.

20. انواع اوراق قرضه بدون ربا • اوراق قرضه بانكمركزي بدون ربا: ناشر بانكمركزي • اوراق قرضه خزانه بدون ربا: ناشر خزانه‌داري دولت • اوراق قرضه بانكي بدون ربا: ناشر بانكهايتجاري و تخصصي و توسعه‌اي و مؤسسات پولي و اعتباري تحت نظارت بانكمركزي • گواهی قرض الحسنهپس‌انداز:ناشر بانكهايقرض الحسنه، بانكهايتجاري و تخصصي و توسعه‌اي و مؤسسات پولي و اعتباري تحت نظارت بانكمركزي • اوراق قرضه شهرداری بدون ربا: ناشر شهرداری‌ها • اوراق قرضه تجاري بدون ربا: ناشر شركتهاو مؤسسات بخش خصوصي با تضميناتخاص

21. خصوصیات اوراق • اوراق قابل معامله • از نوع اوراق غيرمتصل به سرمايه • نوعياوراق قرضه با پشتيباندارايي • نوعياز اوراق قرضه بدون كوپن • ریالی و ارزی

22. اجرا • با استناد به بند 3 ماده 6 از فصل اول اساسنامه بانك قرض الحسنه مهر ايران مصوب مجمع عمومي فوق‌العاده 20/3/1378 كه در تاريخ 16/5/87 در اداره ثبت شركتها ثبت شده و به تأييد بانك مركزي رسيده صراحت دارد كه بانك مي‌تواند اقدام به صدور گواهي و قبض دربارة انواع سپرده‌هاي قرض الحسنه بنمايد. • بند 9 همين ماده «ارائة انواع خدمات قرض الحسنه بانكي در چارچوب قوانين و مقررات مربوطه» را براي بانك مجاز دانسته • بند 15 همين ماده «تأمين مالي در چارچوب تسهيلات قرض الحسنه با رعايت ضوابط و مقررات مربوطه» را براي بانك تجويز نموده است.

23. اجرا • بانك قرض الحسنه بر اساس ماده ٢٥ تصويب‌نامة هيئت وزيران «دستورالعمل تأسيس و فعاليت بانكهاي قرض الحسنه و نظارت بر آنها» مي‌تواند در قالب افتتاح حساب قرض الحسنه ويژه طبق شرايط و ضوابط حساب قرض الحسنه ويژه مصوب هفتصد و نهمين جلسه مورخ 3/6/1369 شوراي پول و اعتبار مبادرت نمايد. • در ارتباط با ايجاد سامانه خريد و فروش بند 9 ماده 12 فصل چهارم بسته سياستي- نظارتي شبكه بانكي كشور در سال 1389 «راه اندازي سامانه خريد و فروش اوراق مشاركت و گواهي سپرده الكترونيكي، سيستم انتقال وجوه بين بانكي و پرداخت چكهاي بين بانكي» پيش‌بيني شده است.

24. با تشكر بيژن بيدآباد http://www.bidabad.com bijan@bidabad.com