Лекц№1. ЭКОЛОГИИН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУДЛАХ ЗҮИЛ, ЗОРИЛГО, СУДАЛГААНЫ АРГА

1. Лекц№1. ЭКОЛОГИИН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУДЛАХ ЗҮИЛ,ЗОРИЛГО,СУДАЛГААНЫ АРГА

2. оршил • Амьд бие орчин хоёрын харилцан холбооны тухай шинжлэх ухаан болох экологи нь oikos-гэр, logos-сургаал гэсэн утгатай грек үг. Энэ нэр томьёог анх Германы эрдэмтэн Э.Геккель 1866 онд шинжлэх ухаанд оруулжээ. • Харин эртний Грекийн эрдэмтэн Гиппократ, Аристотель нар болон тэр үеийн нэрт сэтгэгчдийн бүтээлд хэдийгээр энэ нэр томьёог хэрэглээгүй ч гэсэн экологийн үзэл санаа тусгагдсан байдаг. • Ийнхүү одоогоос зуун тавин жилийн өмнө экологийн шинжлэх ухааны үндэс суурь тавигджээ. • Харин экологийн шинжлэх ухааны эрчимтэй хөгжлийнх нь үе XX зууны эхээр өрнөжээ.

3. оршил • 1912 онд Брюссель хотноо хуралдсан Дэлхийн Ботаникийн III конгрессээс экологийн шинжлэх ухааныг Аутоэкологи буюу бодгалийн экологи, Синэкологи буюу бүлгэмдлийн экологи гэж хоёр том салбар болгосон нь экологийн шинжлэх ухааны цаашдын хөгжилд чухал хувь нэмэр болсон гэж үздэг. • Экологийн шинжлэх ухааныг сонгомол экологи, хавсарга чиглэлүүд гэж ялгаж үзэж болно. Сонгомол экологийн судлах зүйл нь экологийн хүчин зүйл, биологийн макросистем, тухайлбал популяци, бүлгэмдэл, экосистем, биосфер бөгөөд тэдгээрийн өөрчлөлтийг орон зай цаг хугацааны орчилд судалдаг.

4. оршил • Харин хүний экологи, үйлдвэрийн экологи, хотын экологи, нийгмийн экологи зэрэг нь хавсарга шинжлэх ухааны салбарууд юм. • Экологийн шинжлэх ухааны зорилго нь орчны өөрчлөгдөж байгаа нөхцөлд зүйл бүхэн мэнд оршин тогтнож үлдэх буюу экологийн тэнцвэрийг хадгалахад туслах явдал мөн. • Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл нь биологийн макросистем, тухайлбал популяци, биоценоз, экосистем, биосфер, орон зай, цаг хугацааны дотор тэдгээрийн өөрчлөлтийг судална.

5. Экологийн шинжлэх ухааны ач холбогдол • Энэ бүхнээс үзвэл экологи нь өнөөдөр байгаль нийгмийн асуудлыг адилхан хамарсан нэгдмэл шинжлэх ухаан болжээ. Тэгвэл экологийн анхны тодорхойлолт нь баяжих, хамрах хүрээ нь өргөсөж дараах байдлаар томьёолж болох юм. Үүнд: • Организмын амьдралын үйл ажиллагааны зүй тогтлыг тэдгээрийн амьдрах байгалийн нөхцөлд нь, тэгэхдээ тэр орчинд хүний үйл ажиллагааны үр дүнд гарсан өөрчлөлтийг хамааруулан судлах шинжлэх ухааныг экологи гэиэ.

6. Экологийн шинжлэх ухааны судалгааны аргууд : • 1.Хээрийн судалгааны арга: Хамгийн эртний судалгааны арга боловч экологийн шинжлэх ухааны хувьд юугаар ч сольж болшгүй сайн арга юм. Учир нь судлаачаас уг амьд биеийн амьдралд гаднаас сөрөг нөлөөлөхгүйгээр судалдгаараа онцлог юм. Хээрийн судалгааны ажлын арга зүйг урьдчилан сайн боловсруулсны дараа баталгаажуулаад түүний дагуу судалгаа шинжилгээний ажлаа явуулбал үр дун бодит байдлаар гарах болно. • 2.Лабораторийн судалгааны арга: Сайн тоноглогдсон лабораторид ургамал амьтны экологийн олон талт асуудлыг судалж болно. Лабораторийн нөхцөл нь аль болохоор хээрийн амьдралын нөхцөлтэй нь ойр дөхүү байвал үр дүн үнэн зөв гарна.

7. Экологийн шинжлэх ухааны судалгааны аргууд : • З.Туршилт судалгааны арга: Байгалийн нөхцөлд юмуу сонгож авсан тодорхой талбайд туршилт явуулна. Энэ арга нь туршилт ба хяналтын талбайтай байна. Эдгээр талбайд явуулсан судалгааны ажлын дүнг харьцуулан үзэж дүгнэлт гаргана. • 4.Экологийн мониторингийн арга: Мониторинг гэдэг нь ажиглах.тандан судлах гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл экологийн тодорхой үзэгдлийг удаан хугацаагаар ажиглан тандаж явцыг тэмдэглэн судалж гарсан үр дүнг аж ахуйн практикт ашиглана. • 5.Математик арга ба биологийн системийг загварчлах арга зэрэг болно. Экологид математик загварчлал өргөн нэвтэрч байна. Популяцийн тоо толгойг тодорхойлох, махан идэштэн ба золиос, паразит ба эзэн хэмээх экологийн харилцааг судлахад математик загварчлалын аргыг өргөн хэрэглэдэг.

8. ЭКОЛОГИЙН ХҮЧИН ЗҮЙЛ • Организмын амьдралынүйлажиллагаанднөлөөлжбайдагхүрээлэнбайгаанөхцлийннэгдлийгорчингэнэ. • Организм орчиндоо зохилдохыг адаптаци гэнэ. • Организмд үйлчилж байгаа орчны тусгай шинж чанар, хэсгийг экологийн хүчин зүйл гэнэ.

9. Экологийн хүчин зүйлийг дотор нь 3 ангилдаг. Үүнд: • 1.Сав ертөнцийн хүчин зүйл • II. Шим ертөнцийн хүчин зүйл • III. Хүн төрөлхтөний хүчин зүйл • I.Сав ертөнцийн хүчин зүйл нь дараах байдлаар хуваагдана. • II. Шим ертөнцийн хүчин зүйл нь • III. Хүн төрөлхтний хүчин зүйл • 1. Организмд шууд нөлөөлөх • 2. Организмд дам нөлөөлөх • Зарим эрдэмтэд орчны хүчин зүйлийг арай өөр байдлаар ангилсан байдаг. Сав ертөнцийн хүчин зүйлийг дотор нь физикийн, химийн, хөрсний гэж хуваажээ. Физикийн хүчин зүйлийн эх үндэс нь механик, долгионы зэрэг олон янзын физикийн үзэгдлүүд хамаарна. Химийн хүчин зүйл нь орчны химийн найрлагаас хамаарна. Усны давслаг, хүчилтөрөгчийн агууламж гэх мэт. Хөрсний хүчин зүйл нь түүний физик, хими, механик шинж, уулын чулуулаг, ургамлын үндэсний системийн онцлог, хөрсний бүтэц, найрлага, чийг, ялзмагт байдал зэргээс хамаарна гэжээ (Коробкин,2005).

10. Экологийн хүчин зүйл нь дараах хэд хэдэн үндсэн чиглэлээр организмд нөлөөлж байдаг (Чернова нар, 1998). • Организмын физиологи, биохимийн ïðîöåññûã çîõèëäëîãîîíû өөрчлөлтөнд дуудсанцочроогчболно. • Өгөгдсөннөхцөлдоршинамьдрахболомжгүйбайдлыгнөхцөлдүүлсэнхязгаарлагчболдог. • Организмын анатоми, морфологийн өөрчлөлтөд дуудсан модификатор болно. • Орчны бусад хүчин зүйлийн өөрчлөлтийг илтгэсэн дохио болдог.

11. Экологийн хүчин зүйлүүд организмын амьдралд үйлчлэх байдал нь олон янз байх боловч дараах ерөнхий зүйл тогтоолд захирагдана. Үүнд: • Экологийнхүчинзүйлийниххэлбэлзэлдоршижчадахорганизмыгтухайнхүчинзүйлийнхньнэрийнөмнөэври-өргөнгэсэнугтвархэрэглэгддэгболэкологийнвалентбагатайорганизмыгмөнөөххүчинзүйлийннэрийнөмнөстено-нарийнгэдэгугтварзалгадаг. • Эврибатгэвэлдаралтынхэлбэлзлийгдаадаг, харинстенобатгэвэлтодорхойдаралтандоршижчаддагорганизмыгхэлэхжишээтэй. Мөнусныдавслагаасболжэвригалин, стеногалингэжхуваана. • Бүхэлдээболэкологийнянзбүрийннөхцөлдамьдрахчадвартайорганизмыгэврибионт, тодорхойхязгаарлагдмал нөхцөл шаардахорганизмыгстенобионтгэжнэрлэнэ. Иххэлбэлзлэлтэй, олонянзынамьдрахорчиндтөвөггүйамьдарччаддагорганизмыгэкологийнвалентөндөртэй, харинхязгаарлагдмалнөхцлийгшаарддагболэкологийнвалентбагатайгэжялгажүздэг.

12. 1. Оптималынхууль. • Тухайнхүчинзүйлийнорганизмдүйлчлэххэмжээхамгийнзохимжтойбайгааүеийгоптималбуюухамгийнтохиромжтойбайдалгэнэ. Оптималаасхоёртийшхазайхтутаморганизмынамьдралдоройтожамьдрахчадварындоодхязгаартхүрмэгцмөхнө. • Оптимальбүсээсхоёртийшхазайхтутамзүйлийнамьдралуламдоройтно. Ингэжамьдралдоройтохүеийгпессимумийнбүсгэжнэрлэнэ. Тодорхойхүчинзүйлдорганизмындасанзохилдохчадавхийнхэмжээгэкологийнвалентгэнэ. Өөрөөрзүйлийнорганизмуудоптимиумбаэкологийнвалентаарялгаатайбайдаг.

13. 2.0рганизмын амьдралынянзбүрийнүйлажиллагаандхүчинзүйлөөрөөрөөрүйлчлэх. • Хүчинзүйлбүхэнорганизмынамьдралынянзбүрийнүйлажиллагаандөөрөөрөөрнөлөөлнө. Нэгпроцессттэрхүчинзүйлоптимиумбайснаанөгөөдпессимиумболно. Жишээлбэл +40 хэмээс +45 хэмхалуунньхүйтэнцустанамьтныбодисынсолилцооныхурдыгихэсгэхболовчхөдөлгөөнийидэвхийгбууруулжтэрамьтаничээндорохтойадилхөдөлгөөнгүйболно. • Олонзүйлзагасандуснытемпературбэлгийнэсүүсэхэдоптималмөртлөотүрсшахахадньтохиромжмуутайбайдагучиртэдтемпературынөөрнөхцөлдтүрсээшахахадхүрдэг.

14. З.Зүйлийнбодгалиудорчныхүчинзүйлийнүйлдэлдөгөххариуурвалөөрөөрбайх.З.Зүйлийнбодгалиудорчныхүчинзүйлийнүйлдэлдөгөххариуурвалөөрөөрбайх. • Нэгзүйлийнбодгалиудадтэсвэрийнхязгаар, мөхлийнцэг, оптималбапессимальбүсягдавхцахгүйөөрөөрбайжболно. Энэньтухайнбодгальбиеийнудамшлынчанар, бэлгийнболоннасны, мөнбиологийнонцлогоорялгагдана. Нэгжишээавъя. Тээрмийндэнгийнэрвээхэйньгурилбудааныхортонболдогшавж. Түүнийтөөлүүрийнмөхлийнтемпературнь -7 хэм, өндгөнд -27 хэмбайна. Тэгвэл -10 хэмтоөлүүрийгхөнөөхаюултайболовчтиймтемпературтбиегүйцсэншавжболонтүүнийөндөгажрахгүй. Энэньерөнхийзүйтогтлынүүднээсавчүзвэлзүйлийнамьдрахчадварынхязгаарыгнэмэгдүүлжбайгаазохилдлогооныевөрмецталюм. Түүнчлэнзүйлийнспектрийгнэмэгдүүлжбайгааюм.

15. 4.Хүчин зүйлүүдийнхарилцанүйлчлэл. • Организмынхүчинзүйлийноптимальбүсбатэсвэрийнхязгаарбусадхүчинзүйлийнхэмжээ, хүчнээсхамаарна. Үүнийг л хүчинзүйлийнхарилцанүйлчлэлийнзүйтогтоолгэнэ. Жишээнь: Халуунчийглэггазрыгбодволхалуунхуурайдуугазарорганизмхялбардавжөнгөрнө. Мөнхүнхуурайхүйтнийгтоохгүймөртлөө ÷èéãëýãõ¿éòíèéãмуутэсвэрлэдэг. МонголнутагтөвлийнтэсгэмхүйтнийгмалчинàðäóóäмалгайбуулгахгүйажрахгүйдавантуулдагболихчийглэгЕвроптиймхүйтнийгхүнтэсвэрлэхэдбэрх байдаг.1996-1997 оныөвөлЕвропт -20 хэмхүрчхэдхоногхүйтрэхэд 200 шахамхүносгосонмэдээгарчбайсан. Салхитайхүйтэндсалхигүйхүйтнээсамарханхөлдөнө. Мөнургамлынгандалтусалгаахийхэдзогсохоосгаднабастемпературыгбууруулахадиймнөлөөүзүүлнэ.

16. 5.Хязгаарлагч хүчинзүйлийндүрэм. • Хүчинзүйлийнүйлчлэлоптиумаасхазайхтутамтухайннөхцөлдзүйлоршинтогтнохявдлыгхүндрүүлнэ. • Организмднэгхүчинзүйлоптималбайвчнөгөөхүчинзүйлмөхлийнцэгтхүрвэламьдарччадахгүй. Энэньнэгхүчинзүйлийндутагдлыгнөгөөхүчинзүйлорлохгүйгэсэнүг. Энэзүйтогтлыгхязгаарлагчхүчинзүйлийндүрэмбуюу «Либихийнхамгийнбагындүрэм» гэдэг. • Энэдүрмийг 1840 ондГерманыэрдэмтэн Ю. Либихтомьёолжээ. Либихургамлынөселтньтүүнийтэжээлдшаардагдахзаримчухалэрдэсэлементүүдхүрэлцэхүйцхамгийнбагахэмжээгээрбайхаасшалтгаалнагэждүгнэжээ. ИймучраасЛибихийнхамгийнбагындүрэмгэдэгнэравсанболно.

17. Анхаарал тавьсан та бүхэнд баярлалааасуулт - хариулт