Frumur

1. Frumur • Allar lífverur eru úr einni eða fleiri frumum • Inni í hverri frumu eru frumulíffæri • Plöntufrumur og dýrsfrumur hafa sameiginleg einkenni þó að þær séu líka ólíkar. • Frumulíffærin eru: • Frumuveggur (aðeins í plöntufrumum) • Frumuhimna • Kjarninn • kjarnhimna • litningar • kjarnakorn • Frymisnetið • Ríbósóm • Hvatberar • Safabólur • Leysikorn • Grænukorn (sjá um ljóstillífun) Einkenni lífvera

2. Frumulíffæri Frymisnetið: Himna sem mynda rásir og göng. Frymisnetið tekur þátt í smíði og flutningi prótína. Ríbósóm: Korn á frymisnetinu úr RKS. Í ríbósómunum tengjast amínósýrur saman og mynda prótín. Hvatberar: Orkuver frumunnar. Hvatberar sundra glúkósa og við það myndast orka sem hvatberar geyma. Einkenni lífvera

3. Frumulíffæri Safabólur: Oftast margar litlar í dýrsfrumum en ein stór í plöntufrumum. Geymslutankar frumunnar t.d. fyrir úrgangsefni, vatn og fleira Leysikorn: Geyma ensím sem hjálpa til við að brjóta niður stórar fæðusameindir í margar smærri Grænukorn: Finnast eingöngu í plöntufrumum. Í þeim er blaðgrænan sem beislar orku sólar og nýtir hana til þess að búa til fæðuefni, ljóstillífun. Einkenni lífvera

4. Starfsemi frumna • Sú starfsemi sem einkennir lífið og fer fram í frumum felst meðal annars í efnaskiptum, flæði, osmósu og æxlun. • Efnaskipti • frumur búa ekki til orkuna heldur breyta þær henni úr einni mynd í aðra. • Umbreyting orkunnar er að sameindum er sundrað eða nýjar sameindir eru smíðaðar. • Efnahvörf sundrunar og uppbyggingar í frumu nefnast efnaskipti. • Efnaskipti felast í því að sundra fæðuefnum til að losa orku sem fruman getur notað í önnur störf Einkenni lífvera

5. Starfsemi frumna • Efni berast inn í frumuna og losna út úr henni með þrennu móti: • flæði, osmósu og burði • Flæði -ferli þar sem sameindir efnis sem er í ákveðnum styrk færast til svæðis þar sem minna er af sama efni • frumuhimnan er gegndræp svo næringarefni, súrefni og vatn komast í gegn • frumuhimnan hleypir aðeins ákveðnum efnum inn í frumuna og ákveðnum efnum út úr frumunni. • Osmósa - flutningur vatns inn í frumuna eða út úr henni. Kemur í veg fyrir að fruman þorni upp. • 80% frumunar er vatn • flæði og osmósa hagkvæm því þau krefjast ekki orku. Einkenni lífvera

6. Starfsemi frumna • Burður - Sérstök burðarefni í frumuhimnunni bindast efnum utan frumunnar og draga þau í gegnum himnuna. • Krefst orku • Notað ef ekki er hægt að nota osmósu eða flæði. • Frumuskipting - hver og ein fruma skiptir sér í tvær nákvæmlega eins frumur, er kynlaus æxlun. • Efni kjarnans tvöfaldast - kallast jafnskipting eða mítósa. • Kynæxlun - tvær frumur mynda eina, sáðfruma og eggfruma sameinast, kallast frjóvgun. • Kynfrumur myndast við rýriskiptinu eða mítósu. Mynda kynfrumur með helmingi færri litninga en móðurfruman (23 í stað 46) Einkenni lífvera

7. Efni í lífverum • Frumefni er hreint efni sem ekki verður brotið í önnur einfaldari efni • Ef tvö eða fleiri frumefni bindast saman myndast efnasamband • Efnasambönd sem innihalda ekkert kolefni = ólífræn efnasambönd • Efnasambönd sem innihalda kolefni, vetni og súrefni = lífræn efnasambönd. • Lífræn efnasambönd = sykrur, fituefni, prótín, ensím og kjarnsýrur • Sykrur: helsti orkugjafi lífvera, skiptist í smásykrur og fjölsykrur. Smásykrur er glúkósi sem er notaður til að afla þeirrar orku sem lífvera þarfnast. Einkenni lífvera

8. Efni í lífverum • Fituefni: geyma orku í líkamanum, er hlesta forðanæring dýra. • Prótín: byggingareiningar prótína kallast amínósýrur. Helsta hlutverk: • vöxtur og viðhald líffæra og frumna • flytja súrefni • berjast gegn sýklum • koma af stað, stöðva og stýra starfsemi líkamans • Ensím: prótín sem stýra efnafræðilegri starfsemi líkamans • Kjarnsýrur: tvær gerðir, stýra því hvernig amínósýrur raðast saman og rétt prótín myndast • DKS - varðveitir upplýsingar prótína • RKS - stjórnar myndun prótína Einkenni lífvera