مفهوم توانمندسازی و شکوفایی استعدادها در پروژه های جامعه محور

1. مفهوم توانمندسازی و شکوفایی استعدادها در پروژه های جامعه محور باشگاه دانش آموختگان پرتو- 21 آبان 92 تسهیلگر: ناهید نقی زاده/سنستا, naghizadeh@gmail.com

2. مفهوم توانمندسازی • شناخت پتانسیل ها و قابلیت ها و بالفعل نمودن آنها • مردم محلی بتوانند توانایی های خود را به نمایش گذاشته و در مجامع حضور داشته باشند • از بالقوه به بالفعل رساندن ظرفیت ها • آگاه سازی • جامعه بتواند خودش و بدون کمک عوامل خارجی رشد کرده و مشکلاتش را حل کند • جامعه محلی نیاز خود را بشناسند و برای تغییر تلاش کنند • کمک به افراد برای بهتر شناختن توانایی هایی که دارند و استفاده از آن • به جای دادن ماهی، ماهی گرفتن را یاد دهیم • قدرت تصمیم گیری داشته باشند

3. مفهوم توانمندسازی (ادامه) • توانمندسازی یعنی اینکه فضایی فراهم شود تا مردم بومی و محلی بتوانند نیازها و مسائلشان را تشخیص دهند و بتوانند آنهارا تحلیل و بررسی کنند و سپس به طور هدفمند به ارائه راهکارهای بومی و محلی بپردازند. • افزایش قدرت تحلیل در یک جامعه (همه گروه ها) موجب می شود که اعضای آن جامعه نسبت به مسائل حساس شوند، آنها را مورد بحث و بررسی قرار دهند و راجع به آن بخصوص به طور جمعی تصمیم گیری کنند.

4. نمونه های توانمندسازی • در روستایی که همیشه مردان حرف اول را زدند، در سالهای آخر پروژه یکی از ریش سفیدان در جلسه‌ای گفت آقایون ساکت تا نظر خانمها را بشنویم. • در روستایی که خانم ها در هیچ کار گروهی شرکت نمی کردند، در سالهای پایانی پروژه در سیب چینی شرکت کرده و حتی دستمزد می گرفتند. • تغییر رویکرد مثبت دولتی ها و مقامات محلی، گروه مجری و جامعه عشایری در نتیجه اجرای یک پروژه

5. توانمندسازی یک فرایند چند جانبه است • باید در نظر داشت که توانمندسازی یک نسخه نیست، بلکه یک فرآیند است و فرآیندی زمان بر.بنابراین صبر و تحمل زیاد تسهیلگر در این فرآیند بسیار مهم است. • معمولا در تمام پروژه هایی که هدف اجتماعی در آن مستتر هست توانمندسازی میتواند نقش موثری داشته باشد، البته ابعاد دیگر هم صادق است مثلا زیست محیطی، اقتصادی، معیشتی یا حتی سیاستی

6. روش های توانمندسازی • توانمندسازی روش یا تکنیک های خاص خودش را دارد و همه ما دیر یا زود تکنیک ها را یاد میگیریم . یکی از حساسیت های توانمندسازی چگونگی به کار گرفتن روشهای توانمندسازی است. • وقتی روشهای توانمندسازی درست و صحیح به کار گرفته شود، به تدریج جامعه یا گروه هدف از حالت انفعال درمیاید. • آنقدر باید در یک جامعه با ظرافت این امر صورت گیرد که انگار بخشی از زندگی آنهاست. هر زمان که آنها فرصت دارند ارتباط برقرار شود و نشست یا کارگاه انجام شود.

7. یک الگوی موفق- وضعیت موجود • در عسلویه توسعه صنعتی بسیار لجام گسیخته ای به دلیل استخراج نفت و گاز و مسابقه با قطر و معرفی آن منطقه به عنوان «قطب اقتصادی انرژی کشور»از حدود 12 سال پیششروع شده است. • از چند سال پیش ما به این منطقه ورود پیدا کرده ایم چون پیامدهای ناشی از اثرات صنعت نفت و گاز و هجوم افراد غیربومی در کنار دیگر مسائل - در منطقه به وجود آمده بود. • چون ما میخواستیم به طور متمرکز با جوامع بومی و محلی کار کنیم به روستاهای آن منطقه از یک سو و و از سوی دیگر با دست اندرکاران وارد صحبت و مذاکره شدیم.

8. یک الگوی موفق- وضعیت موجود • محلی ها این احساس را داشتند که هیچ توان و قدرتی ندارند و به قول خودشان روی گنج نشسته اند اما در رنج هستند. • به حاشیه رانده شده اند و غیربومی ها همه در آن منطقه دارای شغل و درآمد هستند ولی بومی ها متحمل آلودگی و فقر و سختی و دیگر مسائل ناشی از توسعه صنعتی سریع در منطقه شده اند. • وظیفه اجتماعی که ما در آنجا داشتیم ایجاد هسمویی میان گروههای ذینفع کلیدی بود. بخصوص صنایع نفت و گاز و جوامع بومی و محلی و سایر دست اندرکاران

9. یک الگوی موفق- ایجاد ارتباط • با وجود چالش های فراوان سعی کردیم در طی سه سال با برگزاری کارگاههای مشورتی – مشارکتیبا تمام گروهها با صبر و حوصله نشست داشته باشیم و مسائل و چالش های هر کدام را از زبان خودشان بشنویم و طوری روشها را بکار بگیریم که خودشان بتوانند چالش ها و مسائلشان را تحلیل و راهکار ارائه دهند. یعنی باگروه جوامع بومی و محلی – صنایع صنایع نفت و گاز و سازمانهای دولتی در حد امکان. • یک تفاوت بسیار بزرگی که یکی از گروههای ذینفع با دیگر گروهها داشت از نظر خود آن گروه ذینفع بسیار مهم بود

10. یک الگوی موفق- گروههای آسیب پذیر • حدس میزنید چه گروهی با چالش بزرگی روبرو بود و چه چالشی؟ • صنایع و پروژه های صنعتی؟ به دلیل اینکه منافعشان ممکن بود در خطر باشد؟ • صنایع نفت وگاز و اینکه باید اولویت های مردم را در نظر بگیرد • صنایع. آنها سلامت مردم رو به خطر انداخته بودن وبا کار شما این احساس در اون ها ایجاد شده بود • صنایع ونفتی ها • جامعه محلی که فکر می کنند شاید ضعیف تر از گروه های دیگر باشند و نادیده گرفت شوند

11. یک الگوی موفق- شناسایی چالش ها و مشکلات • ما با تمام گروهها نشست و برخاست داشتیم چالش ها را توسط خودشان در فضایی بسیار دوستانه و صمیمی که بتوانند احساس آرامش کنند و چالش ها را بیان کنند، درآوردیم . یعنی این مرحله اول توانمندسازی است که بتوانیم چالشهای موجود را با گروه مد نظر در جامعه در بیاوریم. • مردم هم با چالش بزرگی مواجه هستند اینکه کار زیادی از دستشان بر نمی آید و عموما نادیده گرفته می شوند • در چالش های عنوان شده- تمام گروهها دارای سازمان، دفتر دستک و ... به صورت منسجم بودند. اما یکی از بزرگترین چالشهای جامعه این بود که انسجام لازم بین آنها نیست تا بتوانند خود را تا حدی توانمند کنند که با دیگر گروهها به صورت هدفمند وارد صحبت و گفتگو بشوند

12. یک الگوی موفق- شناسایی چالش ها و مشکلات • مردم روستا از طرفی در آسیب بودند اما از طرفی پتانسیل سود بردن از این گنج را هم داشتند. از یکطرف خواست استفاده از این گنج بود از طرف دیگه چگونگی اش را نمیدانستند. • البته همه در معرض آلودگی در آن منطقه قرار دارند و استثنایی وجود ندارد حتی کارکنان غیر بومی. • اما آنچه که لازم بود تا این گروهها به هم نزدیک شوند داشتن زبان مشترک و درک اینکه بسیاری از آنها چالش های مشترک نیز دارند.

13. یک الگوی موفق- شناسایی راه حل • در این مورد با سعی و صرف زمان بسیار زیاد نمایندگان (معتمدین) 21 روستا به تدریج در گفتگوهای بین مسئولین صنایع نفت و گاز ورود پیدا کردند و کم کم روزنه امیدی پیدا شد که اگر جامعه هم بتواند خودش را توانمند کند و حرفی برای گفتن داشته باشد میتواند دربرنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها حتی یک گام کوچک هم جلو برود. • آنها آنقدر پتانسیل بالقوه موجود در خود را با کمک تسهیلگران و در یک روند بسیار تدریجی شکوفا کردند که حالا موسسسه ثبت شده ای عام المنفعهدارندکه میخواهد در پروژه های اجتماعی و زیست محیطی و حتی اقتصادی در منطقه ایفای نقش کند. • یعنی نتیجه این فرایند طی 4 سال، البته گام به گام، با وجود چالشهای فراوان به ثمر نشست.

14. یک الگوی موفق- نحوه برقراری ارتباط • در ابتدا ما به واسطه طرحی که موجود بود با گروههای ذینفع به طور جداگانه آشنایی های اولیه را انجام دادیم. • هر کدام را اقناع کردیم که باید از طریق گفتگو و مذاکره وارد شد تا همسویی بین این گروهها ایجاد شود و راجع به مسائل ومشکلات موجود به صورت جمعی اقدام شود. • بعداز این گام، یک کارگاه چند گروه ذینفعی داشتیم. یعنی از هر گروه نمایندگانی در آن کارگاه حاضر بودند. • بحث چالش ها در ابتدا حتی با مشکل مطرح میشد ولی با تسهیل گفتگو بین آنها و روشهایی که بتواند امنیت و اعتماد لازم را به آنها بدهد تا صحبت کنند و به نکات مشترک حتی در مسائل و مشکلاتبرسند انجام شد • این شروع ماجرا بود. ایجاد هسمویی از طریق گفتگو و مذاکره

15. الگوی موفق- نکات کلیدی • در اینجا نکاتی که جالب هستند یکی توجه شما به همه دست اندرکاران بوده، اینکه برای کار با جوامع محلی فقط یکراست سراغ آنها نرفته اید، و تمام گروه ها در نظر گرفته شده اند و حتی دور یک میز نشسته اند، • مساله دیگر مدت زمان سه ساله کارگاه ها است که زمان زیادی است و یکبار دیگر به اهمیت صبر و حوصله در فرایندهای توانمندسازی تاکید دارد. • و مساله دیگر شناسایی صحیح چالش ها و ایجاد فرصت برای تحلیل مشارکتی آنها است.

16. هنگام ورود به منطقه خود را چگونه معرفی میکردید؟ • سوال بسیار خوبی است، یک دغدغه ای که ابتدای هر کاری برای همه ما وجود دارد که چگونه ارتباط برقرار کنیم و با چه عنوانی • به عنوان یک سازمان مردم نهاد بی طرف که میخواهد بداند آیا این گروهها مایل هستند در ارتباط با حل چالشهای موجود در منطقه اقدامی بکنند یا هر کدام منتظر هستند که دیگری بیاید و مسئله را حل کند. • ارتباط اولیه اینطور بود که بنشینیم پای صحبت همه و داستان ها را گوش دهیم، فقط شنیدن و شنیدن. • اول باید وضع موجود را از زبان گروههای مختلف به صورت حتی داستانٰ یانوشته یا گله یا هر شکلی که بخواهند مطرح کنند بشنویم

17. گروه های محلی چگونه شکل گرفت؟ • در عسلویه معتمدان محلی هنوز جایگاه خود را به خوبی حفظ کرده اند به خصوص در سطح روستاها • آنها جوانان علاقمند به حفظ محیط زیست و حتی دارای تحصیلات را در این امر درگیر کردند. • عسلویه دارای جوانان بسیار علاقمند و فعالی است و آنها موتور محرکه شکل گیری گروه محلی شدند با راهبری و حرف شنوی از معتمدان و رهبران محلی

18. برای پایداری پروژه چه اقداماتی انجام شد؟ • این بحث بسیار مهمی است. این تشکل توانمند جامعه محلی در صدد است تا بتواند در حفاظت از محیط زیست بخصوص جنگل های حرا - گسترش آنها- اطلاع رسانی در منطقه و.... طرح هایی را با گروهها و سازمانهای مختلف داشته باشد و طرح هایی نیز تهیه کرده است. اکنون که آنها سازمان ثبت شده خودشان رادارنداحساس توانمندی بیشتری میکنند چون میتوانند با دیگر گروهها دور یک میز بنشینند و راهکار یا طرح ارائه دهند. • پایداری این امر هم نیازمند ادامه راه است تا بتوانند چند طرح پایلوت در منطقه انجام دهند و توان خودشان را نشان دهند. • آنوقت در منطقه ای که آن همه پتانسیل برای ایجاد اشتغال و کارهای زیستی محیطی واقتصادی است میتوانند فرصت ها را شکار کنند و در پایداری سازمان خود ایفای نقش کنند. • در حال حاضر آنها طرحی تهیه کرده اند که در حفاظت از پارک ملی نایبند بتوانند ایفای نقش کنند و با محیط زیست و صنایع و دیگر سازمانها وارد گفتگو شده اند.

19. چقدر سایر ذی نفعان این گروه محلی را به رسمیت میشناسند؟ • در حال حاضر خود صنایع نفت و گاز از این اقدام به عنوان نمونه اجرایی خوب یاد میکنند که در دیگر مناطقی که قصد توسعه اینگونه صنایع است از ابتدا کارهای تسهیلگری اجتماعی با مردم انجام شود که حل کردن پیامدهای بعدی بسیار سخت تر است. • ضمن اینکه لازم نیست که کسی به رسمیت بشناسد. این هم یک سازمان یا نهاد مردمی است که طبق قوانین کشور به ثبت رسیده و دارای حق فعالیت است به صورت غیرانتفاعی. • بعبارت دیگر این گروه رسمیت دارند اما تعامل دیگر گروهها لازم است و این نیازمند ایجاد گفتگو و مشورتهای جمعی بیشتر بین این گروهها است.

20. یک الگوی موفق- پروژه های بالقوه • حفاظت از لاک پشت های پوزه عقابی که در منطقه در معرض تهدید است. • راه اندازی توریسم صنعتی • گسترش و توسعه جنگلهای حرا • فعال کردن مردم در ارتباط با مسائل زیست محیطی - پاکسازی محیط و… • طرح های اشتغال زا (در زمینه های مختلف) • ...

21. با چه راهکاری بین پتانسیل توریسم وحفظ محیط زیست منطقه و توسعه تعادل ایجاد کردید؟ • توریسم صنعتی مسلما در منطقه پارک ملی نخواهد بود - بلکه بازدید از آن حجم عظیم صنایعی است که در آن منطقه شکل گرفته و آشنایی با آنها • البته اینها طرح هایی است که گروههای مختلف چراغ سبز برای اجرای آنها داده اند و مطمئنا زمان بر است و صبر میخواهد

22. مراحل و گامهای بعدی در توانمندسازی • من خواستم یک نمونه عینی ولی پر چالش از مفهوم توانمندسازی را بگویم. ضمن اینکه اگر خود جامعه راغب نبود هیچ اتفاقی نمی افتاد. (یکی از مهمترین عوامل در موفقیت این روش ها). • یک مورد دیگر که بعد از توانمند سازی بسیار اهمیت دارد، بحث قدرت و اختیار این گروه توانمند است. یعنی اگر جامعه یا گروه هدفی توانمند بشود ولی صاحب قدرت و اختیار نباشد بعداز مدتی سرخورده و ناامید میشودو این بسیار حساس و قابل بحث است. • در این مورد ما فقط اطمینان داریم که این گروه آنقدر توانمند شده است که حداقل با مذاکره و گفتگو بتواند حتی با حداقل قدرت و اختیار در منطقه در کارهای حفاظتی و محیط زیستی و بهداشتی اقدام هایی را شروع نماید.

23. مراحل و گامهای بعدی در توانمندسازی • ضمن اینکه این قدرت و اختیار - باید در ساختارهای قانونی و سیاستی کشور نیز برای این گروهها دیده شود که در کشور ما یکی از شکافهای بزرگ در اینگونه فعالیت ها است حتی در مورد خود سازمانهای مردم نهاد.

24. برای ایجاد و افزایش انگیزه دست اندرکاران چه باید کرد؟ • باید از راهی که خودشان انگیره دارندٰ گروه را تقویت کرد. • میتوانیم بپرسیم حتی اگر گروهی از بیرون ازجامعه خودتان شما را حمایت نکند یا منابع ندهدٰ چطور انسجام سازمانی تان را حفظ میکنید؟ در این مواقع باید داشته هایشان را تقویت کنیم. البته در سخن شاید آسان باشد ولی کار بسیار سختی است. • گروههای مختلف در تعامل و کار با یکدیگر معنی پیدا میکنند. یعنی گروه جامعه محلی یا شهری یا زنان یا هر گروهی در تعامل و همکاری با دیگر گروهها در حل چالشها قدم برمیدارد • انزوا راه گشا نیست و باید به هر طریقی راههای را یافت حتی یک قدم کوچکاز پای ننشست

25. خلاصه • توانمندسازی یک فرایند است و ما نمیتوانیم نقطه خاصی را مشخص کنیم و بگوییم در اینجا این افراد توانمندشده اند یا ما توانمندشده ایم، توانمندسازی یک فرایند رو به رشد است و میتواند با توجه به اهداف پروژه ها مرحله به مرحله تعریف شود. • در یک پروژه ای اگر زنان اجازه صحبت داشته باشند به یک میزان توانمند شده اند، اگر ما در پایان پروژه یاد گرفته ایم که چطور با مردم تعامل کنیم یک درجه توانمند شده ایم، • اگر زنان بتوانند واردفعالیت های اجتماعی شوند یک مرحله دیگر توانمند شده اند، • اگر اهالی روستا بتوانند با مقامات مذاکره کنند یک مرحله جلوتر رفته اند و اگر نهادی ثبت کنند و هویت حقوقی پیدا کنند ظرفیت هایشان بیشتر و بیشتر توسعه پیدا کرده • و به همین ترتیب یک روند رو به رشد خواهیم داشت که اسمش را گذاشته ایم فرایند توانمند سازی • در این مثال تبدیل جامعه محلی به یک نهاد ثبت شده، متضمن کسب قدرت و اختیار آنها است که زمینه پایداری فرایند را ایجاد میکند.

26. خلاصه • در مورد روش ها یکی از برجسته ترین نکاتی که به آن اشاره شد، شنیدن صدای مردم و توجه به نیازها و خواسته های آن ها و شناسایی ظرفیت های محلی و البته مهارت تسهیلگری است که بتواند این منابع را به هم پیوند زند. • ضمن اینکه هماهنگی در ارتباط با دست اندرکاران و ایجاد زمینه های توانمندسازی در هر بخش موجب ایجاد تعادل در فرایند توانمندسازی خواهد شد.

27. سخن آخر • شما میتوانید تجربه های خودتان را به این مبحث اضافه کنید. • این مبحث در تالارهای گفتگو ادامه دارد. • این متن به لحاظ ویرایشی نیاز به بازبینی دارد. دانش و تجربیاتتان را در باشگاه دانش آموختگان به اشتراک بگذارید.