SNF SCOPES Project WORKPLACE RISK ASSESSMENT Skopje, Jan 27-Feb01, 2008 Ljupcho Pejovski Tutunski Kombinat AD Skopje –

1. SNF SCOPES Project • WORKPLACE RISK ASSESSMENT • Skopje, Jan 27-Feb01, 2008 • Ljupcho Pejovski • Tutunski Kombinat AD Skopje – • part of IMPERIAL TOBACCO PLC CROUP • Security and OHS&E Manager

2. 3.12 OCCUPATIONAL HEALTH, SAFETY AND THE ENVIRONMENT POLICY • It is the policy of Imperial Tobacco Group PLC to exercise responsible care for employees and • others involved in its business activities; to minimise the adverse impact of its products, • activities and services on the natural environment; and as a minimum standard to comply with • any relevant legislation within the territories in which it operates. • The aim of this policy is to achieve good business practice in Occupational Health, Safety and the • Environment (OHS&E) management across all the Group’s operations. • In compliance with this policy, the Group will: • > Set OHS&E objectives, targets and action plans • > Systematically identify OHS&E hazards and assess risks • > Eliminate, or reduce and effectively control, those risks • > Report on and seek continual improvement in OHS&E performance • > Provide suitable and sufficient resource • > Provide training to develop relevant competencies and skills • > Effectively communicate with and involve employees at all levels • > Encourage business partners to achieve high levels of OHS&E • performance. • The Group will meet its obligations by ensuring: • > The Chief Executive’s Committee: • Provides strategic direction and leadership on OHS&E issues • Monitors and reviews OHS&E performance • Considers OHS&E in its business decisions • Nominates a named Director to ensure that: • OHS&E issues are properly addressed • Performance is reported to the PLC Board • Future strategy is agreed with the PLC Board. • > The Group OHS&E Manager: • Provides professional leadership and competent OHS&E advice • Reports to the Chief Executive’s Committee on Group OHS&E performance. • > The Group Medical Adviser provides professional leadership and competent • occupational health advice. • > Heads of Business Operations: • Organise, plan and implement Group Policy and associated standards in • their areas of responsibility, including allocation of clear accountability for • OHS&E • Document and maintain effective OHS&E management systems • Review and report on performance to the Group OHS&E Manager. • > All Managers and Supervisors implement operational plans, arrangements • and risk control systems within their area of responsibility. • > All Employees: • Co-operate with and use the control systems provided • Report danger, unsafe actions and conditions • Take care of themselves, others and the environment.

3. KORPORATIVNI STANDARDI I PRIRA^NICI • 19 STANDARDI od koi - 5 od oblasta na upravuvawe so problematikata so OHS&E - 10 od oblasta na bezbednost i zdravje i - 4 od oblasta na za{tita na `ivotna sredina • 7 PRIRA^NICI koi detalno objasnuvaat del od gorenavedenite standardi

4. Postojano podobruvawe Politika Pregled ili revizija Planirawe Merki i korekcii Implementacija OSNOVNO KORPORATIVNO NA^ELO

5. ZA USPE[NO REALIZIRAWE NA IDENTIFIKACIJATA NA RIZICI NA RABOTNI MESTA POTREBNO E: • Dobro izrabotena sistematizacija na rabotni mesta • Dobro izrabotena organizaciona postavenost (organizaciona {ema) • Dobro izraboteni opisi na rabotni mesta • Svesnsot, odlu~nost i obvrska na menaxerskiot tim • Odli~na komunikacija na site nivoa vo kompanijata • Organiziran trening na timot koj }e ja pravi identifikcijata • Podgotovka na site vraboteni za zna~ajnosta i uspe{nosta na identifikacijata za kompanijata i za vrabotenite • Analiza na site povredi vo poslednite 5 godini • Analiza na site opasnosti koi bile blisku do povreda (near miss accident) • Precizno i dobro izvr{eni merewa na mikroklimatskite uslovi vo rabotnata sredina • Celosno po~ituvawe na zakonskata regulativa, evropskite direktivi kao i sozdavawe na razni prira~nici, proceduri, pravila i dr. • Transparentna, otvorena i aktivna razmena na mislewa pome|u doktorite specijalisti po medicina na trud, inspektorite po bezbednost i zdravje i stru~nite lica za bezbednost i zdravje

6. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti Procenuvawe (evaluacija) na rizikot i odreduvwe na merki za kontrola Dokumentirawe na ona {to e utvrdeno (pravewe na zapis) Odreduvawe koj i kako mo`e da bide povreden 1 2 3 4 Revidirawe na procenkata na rizikot i pravewe na promeni dokolku e potrebno 5 Pet ~ekori pri procenka na rizik na rabotno mesto

7. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti Procenuvawe na rizikot i odreduvwe na merki za kontrola Dokumentirawe na ona {to e utvrdeno (pravewe na zapis) Odreduvawe koj i kako mo`e da bide povreden 1 2 3 4 Revidirawe na procenkata na rizikot i pravewe na promeni dokolku e potrebno 5 Pet ~ekori pri procenka na rizik na rabotno mesto

8. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti • Pri procenka na rizikot se zemeni vo predvid aktivnostite na site vraboteni kako i lokacii na tie aktivnosti • Barawata na OHSAS18001 predviduvaat pri identifikacijata na rizicite da se zemat vo predvid site aspekti (pri~ini) Na koj na~in ? • Razgledana e sekoja grupa i podgrupa vo kompanijata kade {to se vr{e{e identifikacija na rizikot i na toj na~in vklu~eni se site vraboteni kako i site kapaciteti (ma{ini, alati, osn. sredstva i dr.) • Zemeni se vo predvid retkite i ne rutinski (ne sekojdenevni) aktivnosti

9. Administracija Lanec na nabavki Proizvodstveni procesi Distribucija i transport Grupi Funkcionalen menexment Nabavka na repromaterijali Priprema Uskladi{tuvawe Proda`ni aktivnosti Izrabotka Uskladi{tuvawe Restorant i higiena Pakuvawe Transport Manuelno rakuvawe Fotokopirawe Podgrupi Odr`uvawe Manuelno rakuvawe Kontrola na kvalitet Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti Identifikacijata na rizikot e napraven so koristewe na strukturen i logi~en pristap pri {to e napravena podelba na site rabotni aktivnosti i operacii na grupi i podgrupi Na koj na~in ?

10. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti Ne se isklu~uni rizicite koi mo`at da se pojavat kako rezultat na nekoja kriti~na situacija Na koj na~in? • Utvrdeni se i potencijalnite rizici koi nastanuvaat kako rezultat na nekoja kriti~na nesekojdnevna situacija. Primer. Istekuvawe na hemikalija, po`ar, izlevawe, poplava, zemjotres, udar na grom, prekin na elektri~na energija i dr. • Ne se zaboravni postoe~kite merki za kontrola na kriti~nite situacii i merki za namaluvawe na istite. Primer: Detektori za dojava na po`ar, sprinkler sistemi, sistemi za ventilacija, postapki vo slu~aj na odredeni kriti~ni situacii (ISO 9001, ISO 14001) i dr.

11. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti • Razli~ni tehniki mo`at da bidat koristeni vo procesot na procenka na rizicite Za identifikacija na rizikot vo TKS se upotrebeni tehnikite na: ^ek lista Inspekcija / Analiza na rabotnoto mesto

12. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti ISKUSTVA PRI IDENTIFIKACIJA NA RIZIKOT SO POMO[ NA INSPEKCIJA/DETALNA ANALIZA NA RABOTNOTO MESTO • Inspekcija/analiza na rabotnoto mesto kako tehnika mo`e da bide efikasna tehnika za utvrduvawe na rizicite samo vo slu~aj dokolku e sprovedena od iskusni lica so potpolno poznavawe na rabotnite operacii, mnogu dobra komunikacija na site nivoa, kako i celosna sorabotka na celokupniot personal • Efikasna tehnika za identifikacija na rizicite na rabotnite mesta vo kompanijata dokolku operaciite na lokacijata ne se slo`eni i dokolku rizicite se mali, o~igledni i lesno prepoznatlivi • Vo slu~aj identifikuvanite rizicite se zna~itelni (signifikantni) potrebno e da se koristat drugi strukturni metodi za identifikacija na rizicite.

13. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti ^ek lista • Vo ~ek listata treba da se stavat site potencijalni rizici koi treba da se zemat vo predvid • Mo`e da se koristi kako potsetnik pri identifikacija na rizikot • Mo`e isto taka da go olesnuva kompletiraweto na procena na rizikot, so naveduvawe na drugi faktori od zna~ewe (broj na lu|e koi {to se izlo`eni na rizikot, kontrolni merki i dr.) PRIMER Najdobri ~ek listi se onie koi se razvieni od strana na licata koi se direkno involvirani vo rabotnite procesi na kompanijata, pri {to celosno gi pokrivaat site potencijalni rizici i reflektiraat site rabotnite operacii.

14. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti Procenuvawe na rizikot i odreduvwe na merki za kontrola Dokumentirawe na ona {to e utvrdeno (pravewe na zapis) Odreduvawe koj i kako mo`e da bide povreden 1 2 3 4 Revidirawe na procenkata na rizikot i pravewe na promeni dokolku e potrebno 5 Pet ~ekori pri procenka na rizik na rabotno mesto

15. Odreduvawe koj i kako mo`e da bide povreden Pri sproveduvaweto na identifikacijata na rizicite na rabotnite mesta zemeni se predvid site vraboteni koi mo`at da bide pogodeni/zasegnati od rizikot, kako i vremetraewe na ekspozicija na rizikot Na koj na~in • Napraveni se identifikacija na site grupi na lu|e koi mo`at da bidat izlo`eni na rizikot, vklu~itelno i lu|eto koi ne se sekojdnevno prisutni (direktor, rakovoditel i dr,) • Proceneto e vremetraeweto na ekspozicijata na lu|eto od rizikot i dali e toa od zna~ewe • Procenet e brojot na lu|eto koi se izlo`eni na rizikot kako i procentot na izlo`enost na rizikot za vreme na rabotata

16. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti Procenuvawe (evaluacija) na rizikot i odreduvwe na merki za kontrola Dokumentirawe na ona {to e utvrdeno (pravewe na zapis) Odreduvawe koj i kako mo`e da bide povreden 1 2 3 4 Revidirawe na procenkata na rizikot i pravewe na promeni dokolku e potrebno 5 Pet ~ekori pri procenka na rizik na rabotno mesto

17. Fatalni PRIMER Golemi Te`inata na riziikot Nezna~itelni <1 vo 20 godini 1 vo 10 godini 1 vo mesecot 1 vo god. Retko Povremeno ^esto Verojatnosta na rizikot (frekvencija) Sreden rizik Visok rizik Mal rizik EVALUACIJA NA RIZIKOT MATRICA ZA EVALUACIJA NA RIZIK

18. Eliminirawe na rizikot 1 Namaluvawe na ekspozicija na rizikot 2 Koristewe na administrativni alatki 3 Obezbeduvawe na li~na za{tita 4 Podgotvka za spravuvawe so posledicite 5 Kontrola i evaluacija Izbranite kontrolni merki treba da go zapazat sledniot hierarhiskiot redosled Namaluvawe na efektivnosta/izborot

19. Kontrola i evaluacija Vidot na kontrolata na rizikot mo`e da bide diktiran od postoe~kata zakonska regulatriva, odredeni standardi ili dobri praktiki, proceduri i dr. Na koj na~in • Evropskite direktivi od oblasta na bezbednost i zdravje pri rabota • Zakonska regulativa od oblasta na bezbednost i zdravje pri rabota • Grupa na kompaniski interni standardi i prira~nici • Me}unarodni standardi za dobra praktika • Prira~nici i proceduri , trening i edukacija i dr.

20. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti Procenuvawe (evaluacija) na rizikot i odreduvwe na merki za kontrola Dokumentirawe na ona {to e utrdeno (pravewe na zapis) Odreduvawe koj i kako mo`e da bide povreden 1 2 3 4 Revidirawe na procenkata na rizikot i pravewe na promeni dokolku e potrebno 5 Pet ~ekori pri procenka na rizik na rabotno mesto

21. Zapisi za izvr{enata procenka na rizikot • Mnogu e va`no da se napravi zapis za sekoja faza za izvr{enata procenka na rizicite vo ednostavna i jasno definirana forma PRIMER

22. Zapisi za izvr{enata procenka na rizikot Zapisite za procenka na rizikot treba da se diskutiraat, dokumentiraat i registriraat Na koj na~in • Vo zavisnost od kompaniskata politika za dokumentacija (ISO 9001) materijalite za procenka na rizikot treba da se registriraat i dokumentiraat i toa: • - Vo pi{ana forma (potpi{ano od vraboteniot i provereno ili avtorizirano od soodvetniot rakovoditel) • - Vo elektronska forma (so kopija na hartija potpi{ano od vraboteniot i provereno ili avtorizirano od soodvetniot rakovoditel) • Site zna~ajni rizici i potencijalni kontrolni merki treba da se: - Diskutiraat i analiziraat so vrabotenite koi se opfateni so identifikuvaniot rizik - Dokumentiraat so opredelen plan na aktivnosti za implementacija, so odreduvawe na odgovorni lica - Rakovodat so cel da se osigura nivna implementacija

23. Zapisi za izvr{enata procenka na rizikot Va`no e da se soop{tat rezultatite od procenkata na rizikot na site onie koi se izlo`eni od istiot ili se zasegnati od dadenite preporaki Na koj na~in • Va`no e site vraboteni da ja razberat prirodata na rizikot na koj se izlo`eni kako i va`nosta na to~na implementacija na merkite za ubla`uvawe • Informaciite za kompletnata procenka na rizikot, vklu~itelno so detali za naodite i preporakite treba da se soop{tat to relevantnite osobi preku soodvetni kanali na informirawe (kako {to se nedelni ili mese~ni sostanoci) • Dokolku preporakite sodr`at zna~ajni promeni vo rabotniot proces ili oprema, neophodno e da se organizira zadol`itelna edukacija

24. Identifikuvawe na potencijalnite opasnosti Procenete go rizikot i odredete merki za kontrola Dokumentirawe na ona {to e utvrdeno (pravewe na zapis) Odredete koj i kako mo`e da bide povreden 1 2 3 4 Revidirajte ja va{ata procenka na rizikot i napravete promeni dokolku se potrebni 5

25. Razleduvawe i revidirawe Procenkata na rizikot treba da se revidira za da se potvrdi nejzinata validnost i za da se potvrdi deka identifikuvanite rizici soodvetno se kontroliraat Na koj na~in • Povremenata revizija na procenkata na rizikot pretstavuva dobra praktika zatoa {to: • - Ja odr`uva vidlivosta na zna~ajnite rizici i nudi mo`nost za potvrda na efektivnosta na postoe~kite kontroli • - E klu~en izvor na informacii vo procesot na delovnoto planirawe, osobeno za planirawe na za{titata pri rabota i vo tekot na postavuvawe na celite • Ako se planiraat zna~itelni promeni vo tehnolo{kiot proces, rabotnite operacii, organizacionata struktura i dr. neophodno e da se razgleda procenata na rizicite i dokolku e potrebno treba da se revidira: • - Zna~itelnite promeni mo`at da go promenat profilot na rizikot na nekoja aktivnost ili na lokacijata • - Neophodno e da se odredi kako predlo`enata promena ke vlijae na postoe~kiot rizik i da se prevzemat ponatamo{ni ubla`uva~ki merki dokolku e potrebno