Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн Дархан-Уул Аймаг Дахь Технологийн Сургууль

1. Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн • Дархан-Уул Аймаг Дахь Технологийн Сургууль • Дотоод Шаталтын Хөдөлгүүрээс ялгаран гарах хорт утааг бууруулах зарим аргуудын судалгаа шийдэл • ДаТС МҮТ-МЕТИ профессорын баг • Магистр Л.Батцэрэн • ҮМ-5 оюутан Н.Баасанхорол

2. Оршил

3. Хүн байгалийн буюу байгаль нийгмийн харилцаа улам бүр нягтрахын хэрээр урьд хожид төдийлөн анзаарагдаж байгаагүй олон тулгамдсан асуудал бий болоод байна үүний нэг нь Агаарын бохирдол буюу хорт утаа юм Шинжлэхухаан, технологихурдацтайхөгжижбуйөнөө үедавтомашинхөдөлгүүрийн төрөл, хэрэгцээшаардлагажилээсжилдөсөннэмэгдэж, үүнтэйуялданхорт утаа химийнбодисоорбайгальорчинбохирдох, хүнийэрүүлмэндэдхорнөлөөлөлүзүүлэхтохиолдолуудгарахболсон. Иймээс хөдөлгүүрээс ялгаран гарах хорт утаанд анхаарал хандуулж , түүнийхорнөлөөллөөсхүнийэрүүлмэнд, байгальорчныгхамгаалахзохистой арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлэх нэн шаардлага тулгараад байна. Техник технологи байгальд ямар ч хор хохиролгүйгээр хөгжих боломжгүй. Харин хохиролыг өчүүхэн бага хэмжээнд байлгаж болох юм. Үүний тулд хорт утаа их хэмжээгээр ялгаруулдаг хөдөлгүүрүүдийг шинэчлэх хуучирсан хоцрогдсон зүйлсийг хэрэглээнээс хасах шинээр нээгдэж технологийн дэвшилүүдийг өргөнөөр нэвтрүүлэх зэрэг аргууд орно

4. СУДАЛГАА • Автомашины утаа хүний амьсгалах түвшинд цацагддаг бөгөөд амьсгалын замын цочмог болон архаг өвчин, харшлын эмгэг үүсгэх, элэг, бөөр, уушгийг гэмтээх, зүрх судас, мэдрэл сэтгэхүйн эрхтнүүдийн үйл ажиллагааг алдагдуулах, амьсгал боох, ядрах бие сульдах, хорт хавдар үүсгэх, хүүхдийн өсөлт зогсоох гэх мэт үйлчилгээтэй нүүрстөрөгчийн дутуу болон давхар исэл, хүхэрлэг хий , хөө тортог, хар тугалга, кадми, альдегид бенз(о)пирен диоксин зэрэг 260 гаруй төрлийн хорт бодис агаарт ялгаруулдгийг эрдэмтэд судлан тогтоосон байна. • Хүний эрүүл мэндэд нөлөөлөх байдлаараа янз бүр. Тухайлбал: хар тугалга нь ихэнх эрхтэний тогтолцоонд сөрөг нөлөө үзүүлдэг орчныг бохирдуулагч хортой бодис юм. Мэдрэлийн хор гэж нэрлэгддэг бөгөөд нөхөн үржихүйн тогтолцоонд сөрөг нөлөө үзүүлэх, хүүхдийн өсөлтийг бууруулахаас гадна хүүхдийн тархины хөгжлийг саатуулах аюултай, оюуны хомсдолд хүргэж ч болох талтай. Нүүрстөрөгчийн исэл нь хүний амьсгалж буй агаарын хамт бодьгалд орж цусны улаан цогцсын эсийн солилцоонд оролцох чадварыг алдагдуулснаар төв мэдрэлийн системийн үйл ажиллагаанд нөлөөлж бие сулрах, толгой өвдөх, бөөлжих, дотор муухайрах гэх мэт үйлчилгээтэй.

5. СУДАЛГАА • Азотын ислүүд болохоор хүний хамар, нүдний салст бүрхэвчийг цочроож амьсгалын дээд замын чийглэгийн нөлөөгөөр азотын нитритийг үүсгэж уушгийг гэмтээдэг бол хүхэрлэг хий хүний уургийн солилцоо, дааврын үйл ажиллагааг алдагдуулж, уушгинд нөлөөлөхөөс гадна хамгийн аюултай нь агаар дахь хүхэрлэг хийгээр амьсгалахад амьсгалын эрхтэн дэх усны ууртай нэгдэж хүхрийн хүчил үүсгэж амьсгалын эрхтэнг гэмтээдэг. • Бенз(о)пирен автомашины хөдөлгүүрийн поршин элэгдсэн, тосны зарцуулалт ихэссэн үед их хэмжээгээр ялгардаг. Хүний амьсгалын замаар дамжиж бие мах бодод хуримтлагдана. Хөө тортог нь амьсгалын замыг бохирдуулахаас гадна, уушгины архаг өвчнийг болон хорт хавдар үүсгэгч бодисыг дамжуулагчийн үүрэг гүйцэтгэдэг. • Манай улсын хувьд MNS-5013,MNS-5014 гэсэн 2 стандартын дагуу хэмжилт судалгаа хийж байна. Энэ стандарт нь бензиний нүүрсустөрөгч /СН/, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл /СО/, дизелийн хувьд тортогжилт гэсэн үзүүлэлтийг тодорхойлдог

6. СУДАЛГАА • Монгол явж буй нэг машин европийн 70-80 машины гаргах хорт бодисыг агаарт хаядаг. Америк Японы 50-60 автомашины хорын манай нэг л машин ялгаруулж байна. Агаарын бохирдлын 40%-ийг автомашин эзэлж байдаг. • Өрнөд европын орнуудын ерөнхий стандартад хоёр литрээс илүүгүй багтаамжтай ажлын эзлэхүүн бүхий хөдөлгүүрээс гарах утааны найрлагад байх хорт хийн бүтцийн зөвшөөрөгдөх тунг 25 гр нүүрстөрөгчийн исэл, 6,5гр нүүрсустөрөгч, 3,5гр азотын давхар исэл гэж тогтоосныг автомашин үйлдвэрлэгч фирмүүд хатуу мөрддөг байна. Хатуу стандарттай АНУ-д өнгөрсөн онд автомашинуудын яндангаар 86 сая тонн хорт бодис агаар мандалд цацагдсан байна. Автомашины яндангаар гарах утааны хэмжээ нь хөдөлгүүр их ачаалалтай, тахир гол өндөр давтамжтай эргэж байх үед хамгийн их байдаг. Уулзварын гэрэл тохион дээр зогсож байгаад хөдлөх үед 85-90 хувь байдаг бол хөдөлгөөний үед 10-15 хувь болж буурдаг байна. Утааны найрлага дахь хүний биед хамгийн их хортой бодис азотын давхар исэл нь сул ажлын горимд үүсдэггүй, хөдөлгүүр их ачааллын горимд ажиллахад исэлдэн бий болдог.

7. СУДАЛГААНААС ХИЙХ ДҮГНЭЛТ • Хүний үсний ширхгийг мянга хуваасны нэгтэй тэнцэх хэмжээтэй ийм утаа  машины шүүлтүүрээр торолгүй гарч ирээд агаарт дэгдэж Тэгээд хэдэн сая дахин сөрөг нөлөөг тархи бие махбодид нөлөөлдөг “Тэр бохирдол хүний нүдэнд үзэгдэхгүй. Манай Монголд байдал ямар байна вэ.  Энэ оны эхний найман сарын байдлаар зөвхөн Улаанбаатарт 45 мянган машин улсын дугаар шинээр  авчээ. Ийм тоогоор нийслэлийн  замд явдаг машинууд нэмэгдсэн  байна. Харамсалтай нь хөдөлгөөнөөс гарч, бүртгэлээс хасагдаж байгаа нь дээрхтэй харьцуулахад тун бага хувийг эзэлжээ. • Нийслэлийн агаарын чанарын албанаас гаргасан сүүлийн судалгаагаар машины утаа агаарын бохирдлын 20 хувийг бүрдүүлдэг байна. Иймд авто машинаас ялгаран гарах утаа нь маш их хортой гэж дүгнэж байна • Үүнийг шийдэх 3 хувилбарыг дэвшүүлж байна

8. ХУВИЛБАР 1 • Одоогоор Монгол улсад ашиглагдаж байгаа техник хэрэгсэл “хөдөлгүүрийн” дийлэнхи хувь нь аль хэдийн ашиглалтийн хугацаа нь дууссан хуучны техник хэрэгслүүд байгаа Үүнийг шийдэхийн тулд бүгдийг нь жагсаалтаас гаргаж шинийг оруулж ирнэ гэвэл энэ нь хэзээч бүтэшгүй санаа Харин хуучирч муудсан техник хэрэгсэл хөдөлгүүрийг нэмэлт техник үйлчилгээ хийж ашиглалтыг уртасгаж хор нөлөөг багасгах

9. ХУВИЛБАР 2 • Технолигийн дэвшил болох хор нөлөө багатай хосолмол хөдөлгүүрийг өргөнөөр нэвтрүүлэх. Энэ хувилбар нь Манай улсад хэрэгжиж эхлээд нэлээдгүй хугацаа өнгөрсөн Сүүлийн үед нийтийн тээврийн автобуснуудыг хосолмол хөдөлгүүртэй болгох ажлууд хийгдэж эхлээд байгаа нь Энэ хувилбарыг хэрэгжих боломжтойг харуулж байна

10. ХУВИЛБАР 3 • Технологийн сүүлийн үеийн дэвшил дэлхийн бусад улс орнуудын сүүлийн үеийн шинэ нээлтүүдийг судлах Үүн дээр тулгуурлан Өөрийн орны Инжинер техникийн ажилчиддаа дэмлжэг үзүүлэн шинийг сэдэж үйллвэрлэх • Энэ хувилбарыг сайн судлаж хөгжүүлэхийг юм бол маш ирээдүйтэй Үүн дээр жишээ татвал энэтхэг францын хамтарсан үйлдвэр шахсан агаараар явдаг гибрид хөдөлгүүрийн загваруудыг үйлдвэрлэж эхлээд байгаа . Tata Motors компани 2007 оноос MDI компанийн MiniCAT загварыг үйлдвэрлэж эхэлсэн бөгөөд жилд 6000 “агаараар хооллодог” автомашин үйлдвэрлэхээр төлөвлөн ажиллаж байна. Машины ажиллах зарчим нь ердийн агаарыг 300 атм даралт хүртэл шахаж, тусгай банканд хурааж, буцааж гаргахдаа дотоод шаталтын хөдөлгүүрийг санагдуулам төхөөрөмжөөр дамжуулж ашиглана. Хөдөлгүүр нь 4 цлиндртэй бөгөөд 700 м.куб–ийн багтаамжтай. Тус автомашин хамгийн ихдээ 100 км/цаг хурдалдаг ба их хотын хөдөлгөөний хурдад маш тохиромжтойгоор бүтээгдсэн. Шатахууны банкийг нь ердийн хөнгөн пластикаар хийсэн бол, бүтэн нэг банк 90 м.куб агаараар 200-300 км зам туулах чадвартай байна. Шатахуун /агаар/ дууссан үед түүнийг тусгай зориулалтын ШТС-д ердөө л 2-3 минут орчимд цэнэглэж болдог. Иймд эдийн засгийн хувьд маш их хэмнэлттэй.

11. Хөдөлгүүрээс ялгаран гарах хорт утааны стандарт хэмжилт • Хамрах ба хэрэглэх хүрээ • 1 “Автомашины карбюраторт хөдөлгүүрийн утааны тортогжилтын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ ба хэмжих арга” стандарт карбюраторт хөдөлгүүртэй автомашинд хамаарах бөгөөд карбюраторт хөдөлгүүрийн утааны тортогжилтын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ, түүнийг хэмжих арга, хэмжих хэрэгсэлд тавих техникийн болон аюулгүй ажиллагааны шаардлагыг тодорхойлоход хамаарна. • 2 Бүх жин нь 3.5 тн-оос доош суудлын ба ачааны автомашин 35.0 • Бүх жин нь 3.5 тн-оос дээш ачааны автомашин. автобус 40.0

12. Ажилласан хийн хорт бодисуудыг хэмжих аргууд • Янз бүрийн долгионы урттай (жиш:СО2 2.7 ба 4.3?м, СО 4.8м г.м) өөр өөр хийгээр нэвтрэхэд инфра-улаан (цахилгаан-соронзон) долгионы зарчим энерги шингэнэ. Ямар ч долгионы уртад Ламбарт-Биэр (Lambert Beer ) -ийн шингээх хууль хүчин төгөлдөр:Үүнийг үндэслэн доорхи аргууд байдаг байна. • L1,A = L1,A * • NOX: хемилюминисценцийн тусламжтай хэмжих арга • Устөрөгчийн дөлний цахилгаан дамжуулах чадварын өөрчлөлтөд үндэслэсэн арга • О2: парасоронзон шинж чанараар хэмжих арга

13. Дээрхи аргуудаас сонгон хөдөлгүүрийн хорт утааг/тортогжилтыг/ хэмжих нь • Хөдөлгүүрийн Утааны тортогжилтын хэмжээг хүснэгт 1.1-т заасан хэмжээнээс хэтрэхгүй байхаар тогтоосон байна • Карбюраторт хөдөлгүүртэй автомашины утааны тортогжилтын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ • Хүснэгт 1.1

14. Жишээ: болгон хуучирсан хөдөлгүүрт математик боловсруулалт хийсэн бөгөөд карбюраторт хөдөлгүүрт хийсэн утааны тортогжилтонд хийсэн тооцоог авч үзье. • Судалгаанд хамрагдсан хэмжилтийн тоо n>30 учир статистик үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох нийлбэрийн аргыг ашигласан болно. • Хэмжилтын тоо n=1084 буюу n=200 учир Левинскийн хүснэгтийг ашиглан ангийн тоог А=20 гэж сонгон авья • Хүснэгт 1.2 • B.Квадрат дундаж хазайлт • = • =24,59 • Г.Вариацын коэффициент • *100%=10.3*100%=103% Болно V= • Ингээд тортогжилтын нийт үр дүн нь Стандартчилал хэмжилзүйн үндэсний төвийн зөвлөлийн тогтоолоор батлагдсан стандартаас хэтэрсэн байна

15. Шийдэл Карбюраторт хөдөлгүүрийн карбюраторыг форсункаар солиж ажилласан хийн хордуулах чадварыг багасгах нь

16. Карбюраторт хөдөлгүүрүүд нь бараг нэгэн төрлийн холимогтой ажилладаг ба Шаталт явагдах дараалал нь: Очлуур асаагууртай хөдөлгүүрүүдийн хувьд оч үүсэх момент нь шатах процессын эхлэлийг илтгэнэ. Дараалсан цикл шилжилтээр сул ажиллах горимоос , хурд авах горимд , үүнээс тогтмол хөдөлгөөнд , дараа нь албадмал сул ажиллахад шилжинэ. Хурдлуулах горимд буй холимогийн хэт ядуурлыг багасгахын тулд түргэсгэх насосуудыг хэрэглэдэг. Карбюраторт хөдөлгүүрийн хурд авалтын эхний үе шатанд Карбюраторын хөдөлгүүр дэх түлш-агаарын харьцааг зохицуулах боломжтой. Учир нь агаартай харьцуулахад түлшний энерци их байдаг. Карбюраторт хөдөлгүүртэй автомашины хувьд тохируулга алдагдаж эвдрэл гарснаас хортой чанар болон түлшний хэмнэлтийн нөлөөнд дараах харьцаа бүрддэг байна.Үүнд: тэжээлийн систем 30-40%, асаалтын систем 25-30%, жинхэнэ хөдөлгүүр 20-25%, дамжуулагч ба хөдлөх хэсэг 15% (явах анги) байх жишээтэй. Асаалтын системд: - асаалтын очлуурын бүрэн ба хэсгийн эвдрэл илэрсэн тохиолдлын 63%, асаалтын түрүүлэх өнцгийн гажилт нормын 16%, таслагчийн контактын битүү байдлын өнцгийн нормоос гажилт 13% Тэжээлийн системд: хий ажиллах үед СО агуулга стандартын нормоос хэтрэх хэмжээ 70%,ачаалалтай үед холимогийг дахин баяжуулахад 23%, холимог хэт ядуурхад 7-9%-иар тус бүр ихэснэ

17. Карбюраторт хөдөлгүүрийн хурд авалтын эхний үе шатанд Карбюраторын хөдөлгүүр дэх түлш-агаарын харьцааг зохицуулах боломжтой. Учир нь агаартай харьцуулахад түлшний энерци их байдагийг үндэслэн дээрхи аргаар шийдвэрлэнэ. Карбюраторыг цорсункаар солих:Коллекторын оруулах хоолойн дээр дөрвөн ширхэг форсункыг голын хамт суулгаж өгснөөр , өндөр даралтын насос /холимогийн хаалт / бензинийг шатах камерт оруулна.Эндээс транбүлүүр тогийг таслан хувиарлаж удирдлагын систем буюу ecu-комьпютерт хувиарлан өгнө . Хуучны хөдөлгүүрүүд агаар, шатахууны холимгийг карбюратороор хөдөлгүүрийн шатах камерт оруулдаг байсан бол одоо холимогийн хаалт буюу /өндөр даралтын насосоор түлшийг агаарын оруулах хоолойд тоосруулж цацаж өгснөөр түлш агаар хоёр маш нягт, сайн холилдож илүү үр ашигтай шаталт явагддаг байна. Форсункийн үйл ажиллагааг ECU хянана. Компьютерийн удирдлагатай форсунк бүхий хөдөлгүүр нь хүйтэн үед карбюратортой хөдөлгүүрээс илүү хялбар асдаг бөгөөд илүү хэмнэлттэй, хурд авахдаа сайн байдаг байна. Шаталт сайн явагддаг учир утааны ялгарал бага явагддаг УАЗ-469 машины Карбюраторт хөдөлгүүрийг форсунктай болгосноор хорт утаа ялгаруулалт эрчимтэй багасах нь туршилтаар нотлогдсон болно

18. Шаардагдах сэлбэг хэрэгсэл: Соната маркын авто машины -транбүлүүр -бензин насос -цээж утас -хамгаалах реле -комьпютер - холимогийн хаалт зэрэг сэлбэг хэрэгсэл орно.

19. Сольж угсрах дараалал: 1-т Карбюраторт хөдөлгүүрийн карбюратор байрлах хэсгийг авч гарсан нүхийг нь бөглөнө. 2-т Холимогийн хаалтыг нэмэлт бэхэлгээ хийж байрлуулна. 3-т Карбюраторт хөдөлгүүрийн Коллекторын дээд хэсэгт форсунк суух нүхийг өрөмдөж гаргана. 4-т форсункыг форсункны голын хамт нүхэнд тааруулж байрлуулна. 5-т бензин банкыг ухаж бензин насосыг ухаж суулгаад гагнаж бэхэлнэ. 6-т компютерийг салонд суурилуулна. 7-т цээж утасыг байрлуулна. 8-т бензин насосыг форсунктай холбоно хамгаалах реле-г байрлуулна 9-т таранбүлүүрийг солиж байрлуулна. 10-т цээж утасыг холбож компьютерт холбоно

20. Инжекторын удирдлага ба карбюраторт хөдөлгүүрийн харьцуулалт

24. Карбюраторт хөдөлгүүрийн карбюраторыг форсункаар солисоны үр ашиг эдийн засагийн тооцоо Хөдөлгүүрт нэмж суулгах сэлбэг хэрэгсэлийн зардлын тооцоо: 1. Материалын зардалын тооцоо 2. Цалингийн зардлын тооцоо 3. Цахилгаан эрчим хүчний тооцоо 4. Гаргасан зардалаа буцааж нөхөх үр ашигийн тооцоо

25. Материалын зардалын тооцоо

26. Хөдөлмөр зарцуулалт Цалингийн зардалын тооцоо Хөдөлгүүрийн карбюраторыг солих үед доорхи ажилуудыг хийж гүйцэтгэнэ. Үүнд: -Гагнах холбох -Цоолох нүхлэх -Тасдах хэрчих тайрах -Цахилгааны утасыг холбох -Бэхлэх тогтоох суулгах -Цэвэрлэх Дээрхи ажилуудыг багцлаад хийх 1 засварчины хөдөлмөр хөлсний үнэлгээг цалингийн доод хэмжээг үндэслэн бодож гаргах нь Үүнд: Засгийн газарын 2013-09-01-нээс хэрэгжиж эхэлсэн тогтоолын дагуу хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нь 192000₮ Үүнийг нэг сарын хугацаанд ажилын 24 хоногт ажилын 8цагаар бодож тооцож гаргасан нь 1142 төгрөг 85 мөнгө болно Хөдөлгүүрийн Карбюраторийг солих засварчины 1 өдөрийн цалинг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр ажилын 8 цагаар бодож гаргавал Үүнд: 1142*8=9136₮ болно болно.

28. . Цахилгаан эрчим хүчний тооцоо

29. Нийт зарлагын тооцоо Үүнд: Материалын зардал 209000₮ Хөдөлмөр зарцуулалт Цалингийн зардал 93200₮*2=186400₮ Цахилгаан эрчим хүчний зардал 15148,8₮

30. Үр ашигийн тооцоо

31. Карбюраторыг форсункаар солисоны дараах үеийн шатахуун зарцуулалт үнийн зөрүү

32. Нийт гаргасан зардалын нөхөн олох тооцоо

33. Эндээс: Карбюраторт хөдөлгүүртэй УАЗ 469 1км-т 200гр бензин зарцуулдаг 20литр/100км=0.2литр=200гр=314₮ форсунктай хөдөлгүүртэй УАЗ 469 1км-т 140гр бензин зарцуулдаг 14литр/100км=0,14литр=140гр=219,8₮ Нийт зарлага болох 410548,8₮/1570=261,496литр бензин болно Эндээс: Ойролцоогоор 2000км замыг туулахад карбюраторыг сольсон зардал нөхөгдөнө. 1 өдөрт дундажаар 100км явдаг жолооч ойролцоогоор 20 хоногийн дотор 2000 км замыг туулж гаргасан зардалаа нөхнө.

34. Хөдөлгүүрийн Утааны хорны тортогжилтын хэмжээнд гарсан өөрчлөлт үр дүн Компьютерийн удирдлагатай форсунк бүхий хөдөлгүүр нь хүйтэн үед карбюратортой хөдөлгүүрээс илүү хялбар асдаг бөгөөд илүү хэмнэлттэй, хурд авахдаа сайн байдаг байна. Шаталт сайн явагддаг учир утааны ялгарал бага явагддаг УАЗ-469 машины Карбюраторт хөдөлгүүрийг форсунктай болгосноор хорт утаа ялгаруулалт эрчимтэй багасах нь туршилтаар нотлогдсон болно.