ŚLADAMI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO 1918 - 1919

1. ŚLADAMI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO 1918 - 1919 Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

2. Choć ziemia przyjmie proch - Żyć będzie w sławie Nie umrze ten co służył dobrej sprawie Na chwałę białego orła (SŁOWA A. S. HEBANOWSKI DO KANTATY A. WOŹNIAKA) Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

3. Nastroje przed wybuchem Powstania Wielkopolskiego Wybuch I Wojny Światowej przyniósł Polakom z zaboru pruskiego nadzieje na poprawę losu, ale zarazem sparaliżował działalność ruchu niepodległościowego, gdyż wielu działaczy zostało zmobilizowanych i trafiło na front. Stopniowo jednak odtwarzały się drużyny skautowe i powstawały nowe organizacje, takie jak bojówki „Sęp” i „Orzeł”. Dążenia niepodległościowe manifestowano też publicznie. W 1917 r. w trakcie procesji Bożego Ciała skauci rozdawali ulotki z tekstem pieśni „Boże coś Polskę”. Liczne aresztowania, grzywny, delegalizacja skautingu i inne represje wywoływały sprzeciw i bunt Polaków. Struktury niepodległościowe zostały zakonspirowane. Skauci z Krzywinia podczas ćwiczeń polowych, 1917 r. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

4. Bezpośrednie przyczyny wybuchu powstania 25 grudnia 1918 r. na pokładzie brytyjskiego okrętu wojennego przybył do Gdańska polski pianista i działacz niepodległościowyIgnacy Paderewski, przedstawiciel Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Paderewski przyjął zaproszenie i postanowił odwiedzić Poznań, mimo tego, że miasto to nie wchodziło w skład państwa polskiego. Zapowiedź wizyty wywołała wrogie stanowisko Niemców, którzy wydali zakaz przyjazdu I. Paderewskiego do Poznania. Przyjazd I. Paderewskiego do Poznania Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

5. Jednakże Polacy przeciwstawili się zakazowi rządu pruskiego i rozpoczęli przygotowania do owacyjnego powitania tego wybitnego męża stanu. Miasto udekorowano polskimi emblematami narodowymi. Ludność polska wyległa na ulice miasta i demonstrowała swe uczucia narodowe. Istniała konieczność zapewnienia Paderewskiemu bezpieczeństwa, w związku z czym postawiono w stan gotowości bojowej oddziały powstańcze, które osłaniały przejazd gościa z dworca do Hotelu Bazar. Przyjazd I. Paderewskiego do Poznania Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

6. Wybuch Powstania Wielkopolskiego 27.XII.1918 r. około godz. 17 w pobliżu Bazaru doszło do pierwszej wymiany ognia. Wydaje się, że zarówno strona polska, jak i niemiecka, dążyły do zbrojnego rozstrzygnięcia przyszłości Poznania oraz ziem polskich zaboru pruskiego. Oznacza to, iż wybuch powstania miał miejsce spontanicznie. NRL została postawiona wobec faktu dokonanego i musiała zaakceptować rozpoczęcie powstania. Fragment walki na Moście Chwaliszewskim w Poznaniu 27 grudnia 1918 r. Pocztówka wg obrazu L. Prauzińskiego Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

7. Obszar objęty Powstaniem Wielkopolskim Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

8. Działalność powstańców w pierwszych dniach powstania koncentrowała się głównie na całkowitym wyparciu wojsk niemieckich z Poznania. Działania te prowadzono z zaskoczenia, nadając im charakter brawurowych szturmów. Ta metoda walki przyniosła Polakom szybkie sukcesy. Powstańcy posługiwali się samochodami ciężarowymi, na których ustawiali ciężkie karabiny maszynowe, siejąc w mieście postrach. Rozwożono nimi broń i amunicję, którą rozdawano ludności. Powstańcy rozbrajali niemieckie transporty wojsk, dzięki czemu zdobywali dodatkową broń, amunicję, karabiny maszynowe, skrzynie z granatami. Rozdawanie broni powstańcom Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

9. Prowadzone walki na froncie północnym nie przebiegały tak pomyślnie, jak w innych częściach regionu. Związane to było z uporczywą obroną przez Niemców linii kolejowej Toruń – Bydgoszcz – Piła - Krzyż, która umożliwiała im ewakuowanie wojsk ze wschodu. 28 grudnia 1918 r. odbył się w Pile Zjazd przedstawicieli Rad Ludowych powiatów nadnoteckich, w którym uczestniczyli przedstawiciele Czarnkowa, Chodzieży, Piły, Wielenia i Wyrzyska. Faktycznym powodem zwołania zjazdu była kwestia zbrojnego wystąpienia przeciwko okupantowi. Powołano dowódcę organizowanych w konspiracji sił zbrojnych północno-zachodniego okręgu nadnoteckiego – ppor. Zdzisława Orłowskiego. Piła oraz powiat wieleński, jako tereny w niewielkim stopniu zamieszkiwane przez Polaków, zostały wyłączone z akcji powstańczej. Działania powstańców w północnej części Wielkopolski Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

10. UDZIAŁ PIŁY W POWSTANIU W chwili wybuchu Powstania Wielkopolskiego Piła była bazą działań niemieckich przeciw powstańcom w północnej części Wielkopolski. Mimo tego, że Piła nie odegrała kluczowej roli w powstaniu, powstańcy z północnej części regionu byli osadzani w miejscowym więzieniu i leczeni w pilskim szpitalu (lazarecie). Ten pośredni udział Piły w Powstaniu Wielkopolskim stał się przyczynkiem do kultywowania pamięci o Powstaniu w postaci pomników, tablic oraz nazwy ulicy: • Od 1975 r. jedna z pilskich ulic nosi nazwę Alei Powstańców Wielkopolskich • W 1999 r. u zbiegu ulic Bydgoskiej i Powstańców Wielkopolskich w Pile odsłoniętokamień z tablicą - pomnik poświęcony powstańcom wielkopolskim. Powstał on z inicjatywy pilskiego koła Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

11. W 2003 r., z okazji 85. rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego, w holu dworca PKP w Pile odsłonięta została tablica pamiątkowa poświęcona Ignacemu Paderewskiemu i Józefowi Piłsudskiemu, którzy w l. 1917-1918 przejeżdżali pociągiem przez Piłę. Inicjatorem pomysłu był konserwator zabytków w Pile, Roman Chwaliszewski. Tablicę ufundowało Koło Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

12. NAKŁO 1 stycznia 1919 r. doszło do wyzwolenia Nakła, za sprawą oddziałów kierowanych przez ppor. Edmunda Bartkowskiego. Z Nakła powstanie miało rozszerzyć się na Wyrzysk, Wysoką i dalej w kierunku Bydgoszczy - był to więc ważny punkt wypadowy dla rozwoju powstania w północnej Wielkopolsce. Władzę wojskową w mieście przejął ppor. E. Bartkowski, który sformował cztery kompanie piechoty, po około 150 ludzi każda. Tymczasem oddziały niemieckie z Bydgoszczy szykowały się do odbicia Nakła. Do miasta przysłano posiłki z Gołańczy, Janowca, Damasławka. W Nakle zjawiły się też inne oddziały powstańcze – jarociński, kłecki, poznański. Jednakże na polecenie Komisariatu NRL w wyniku umowy z Niemcami, powstańcy musieli opuścić Nakło oraz cały teren powiatu wyrzyskiego do 10 stycznia i wycofać się na linię Noteci. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

13. WĄGROWIEC W listopadzie 1918 r. Tymczasowa Powiatowa Rada Ludowa w Wągrowcu przystąpiła do organizowania Straży Ludowej. 28 grudnia 1918 r. do Wągrowca dotarły wiadomości z Poznania o rozwijających się walkach w mieście. Transport kolejowy ze stolicą Wielkopolski był znacznie utrudniony. Tymczasem do Wągrowca przybyły jednostki 49 pułku piechoty z Gniezna. Funkcjonują sprzeczne relacje na temat przebiegu wydarzeń z dnia 30 grudnia 1918 r. Prawdopodobnie na skutek pomyślnych zdarzeń w Poznaniu, Wrześni czy Gnieźnie Niemcy postanowili opuścić Wągrowiec. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

14. Dowódcą oddziału powstańców został podporucznik Ignacy Wegner z Łosica. 30 grudnia 1919 r. niewielki, bo liczący ok. 50 ludzi, oddział powstańczy ruszył do rozbrojenia oddziału niemieckiego. W organizacji powstania brał udział także dr Stanisław Kuliński. Powstańcy dopadli zaskoczonych Niemców, którzy stacjonowali w budynku wągrowieckiego Gimnazjum i odebrali im broń. Po rozbrojeniu Niemców do garstki powstańców przyłączyli się mieszkańcy miasta, którzy całą grupą pod dowództwem dr. Kulińskiego ruszyli na Rynek. Żołnierze niemieccy odesłani zostali pociągiem w kierunku Piły. Władzę w mieście i powiecie objęli Polacy. 30 grudnia 1919 r. nastąpiło oswobodzenie Wągrowca. Płk. Ignacy Wegner w mundurze powstańczym Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

15. Tablica pamiątkowa na budynku Liceum Ogólnokształcącego w Wągrowcu przy ul. Krasickiego, upamiętniająca zwycięską akcję powstańców wielkopolskich – została wmurowana w 1958 r. na miejscu poprzedniej tablicy z1935 r., zniszczonej w chwili wybuchu II Wojny Światowej. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

16. Czarnków 4 stycznia 1919 r. Czarnków znalazł się w rękach Polaków. Możliwe było to dzięki sprytowii determinacji czarnkowskich powstańców, którzy rozpuścili wieści o zbliżających się do miasta znacznych siłach powstańczych. W obawie przed nimi dowódca oddziału Grenzschutzu kazał żołnierzom niemieckim złożyć broń i opuścić miasto. W tym samy czasie siły niemieckie zagrażały powstańcom czarnkowskim z wielu stron – z Piły, w której mieściła się baza niemiecka dysponująca lotnictwem, z Wielenia oraz Trzcianki, gdzie skoncentrowane były znaczne oddziały wroga. Nieświadomy zagrożenia ppor. Orłowski 8 stycznia 1919 r. wyruszył w stronę Chodzieży, by wesprzeć tamtejszych powstańców. Korzystając z nieobecności większości powstańców i ich dowódcy, Niemcy uderzyli na Czarnków. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

17. Akcję wspomagali zamieszkujący w mieście Niemcy i Żydzi, którzy strzelali do powstańców z okien swych domów. Wynikiem zaciętej walki byli zabici i ranni po oby stronach. Na wieść o akcji zbrojnej ppor. Orłowski natychmiast zawrócił spod Chodzieży. Tego samego dnia, na skutek dzielnej obrony garstki czarnkowian pod dowództwem Tadeusza Łakińskiego oraz pomocy kompanii lubaskiej kierowanej przez Józefa Bruksa, a także dzięki wsparciu okolicznych chłopów, miasto zostało wyzwolone przez powstańców. Natychmiast podjęto działania mające na celu zabezpieczenie miasta przed ewentualnymi atakami ze strony wrogich wojsk, m. in. zamknięto śluzy na Noteci, zalewając łęgi nadnoteckie, a także obsadzono oddziałami powstańczymi wiele istotnych strategicznie punktów miasta. Pułkownik Zdzisław Orłowski Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

18. 11 stycznia 1919 r. zwołana została konferencja pokojowa, na której ustalono, iż obie strony wstrzymują się od działań zbrojnych. Wyznaczono linię demarkacyjną na rzece Noteci. W Trzciance i Czarnkowie miały odtąd stacjonować straże obywatelskie, zapewniające porządek na terenie objętym rozejmem. Niestety strona niemiecka w kilka dni po konferencji zerwała warunki rozejmu i zagroziła atakiem na Czarnków. Wobec tego z Poznania przysłano do pomocy kilku oficerów, m. in. ppor. Stefana Zielke czy ppor. Michała Zenktelera. Siły powstańcze zostały dodatkowo wzmocnione II kompanią z Szamotuł. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

19. Przyczółek powstańczy w okopach koło Ciszkowa w powiecie czarnkowskim, kwiecień 1919 r. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

20. Pozycje oddziałów powstańczych pod Roskiem, powiat Czarnków, maj 1919 r. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

21. CHODZIEŻ • Nad ranem 6 stycznia 1919 r. na skutek żądań ppor. Włodzimierza Kowalskiego oddziały niemieckie złożyły broń i wycofały się do Piły. Wągrowiecki oddział powstańczy, kierowany przez W. Kowalskiego wkroczył do wolnego od Niemców miasta. Jednakże już pod wieczór tego samego dnia nadeszła wiadomość, że Niemcy w Pile przygotowują kontrakcję na Chodzież. Podjęta przez Kowalskiego próba obrony Chodzieży zakończyła się dla powstańców niepowodzeniem. Kolejne etapy walki o wyzwolenie miasta: Ppor. W. Kowalski Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

22. Pomimo tego Polacy zaczęli mobilizować okoliczne oddziały do ponownego natarcia na Chodzież. W skład zgromadzonych posiłków wchodziły: oddział wągrowiecki, ochotnicy z Budzynia, oddział rogoziński, obornicki oraz czarnkowski, w łącznej liczbie 400 powstańców. Dysponowali oni 8 ciężkimi i lekkimi karabinami maszynowymi. Dowództwo nad wszystkimi oddziałami objął ppor. W. Kowalski. Uderzenie na Chodzież wyznaczono na 8 stycznia 1919 r. Między poszczególnymi oddziałami polskimi nie przewidziano dostatecznej łączności, a dowódcy działali na własną rękę. Oddział czarnkowski wkroczył do walki samodzielnie (przed nadejściem powstańców rogozińskich) i został wkrótce zmuszony do wycofania się, by bronić Czarnkowa. Natarcie oddziałów rogozińskiego i wągrowieckiego zostało odparte. Jednakże o zdobyciu miasta zadecydowało powodzenie oddziału obornickiego, do którego dołączyła grupa powstańców z Margonina pod dowództwem Franciszka Kryzy. Tymczasem oddział wągrowiecki ponownie zebrał się do walki i natarł na Niemców. Tym razem obrona niemiecka została przerwana i miasto zostało wyzwolone. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

23. Bitwa o Chodzież była bardzo krwawa, co świadczy o zawziętej walce obydwu stron. Po wyzwoleniu miasta powstańcy na wszelki wypadek postanowili zniszczyć most na Noteci, aby utrudnić ewentualny marsz Niemcom. Powstańcy odnieśli w bitwie o Chodzież pełny sukces, mimo braku doświadczonych dowódców. Atak na niemiecki pociąg w Chodzieży rys. L. Wróblewski Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

24. Płk. K. Grudzielski ze swoim sztabem pod Radwankami, przy samochodzie pancernym zdobytym w dniu 7 lutego 1919 r. w walkach o Radwanki i Podstolice koło Chodzieży. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

25. W roku 2002 przy ulicy Raczkowskiego w Chodzieży odsłonięto tablicę ku czci Józefa Raczkowskiego, który po wybuchu powstania stanął na czele miejscowego oddziału Straży Ludowej. W czasie niemieckiego ataku na miasto 8.I.1919 r. został raniony i wkrótce potem zmarł. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

26. WYSOKA 2 stycznia 1919 r. do Wysokiej nadszedł od Powiatowej Rady Żołnierskiej rozkaz powołania w mieście polskiej Straży Obywatelskiej oraz obsadzenia miejscowych urzędów. Rozkaz wykonano natychmiast – ogłoszono publicznie, że Wysoka i okolica należeć będzie odtąd do odrodzonej Rzeczpospolitej Polskiej. Jednakże już 4 stycznia nad ranem wtargnął do Wysokiej oddział żołnierzy niemieckich z Piły. Zaskoczenie i dobre uzbrojenie wpłynęły na przewagę strony niemieckiej. Ludność polska przekazywała informacje na temat zbliżających się do miasta posiłków, co zatrzymało oddziały niemieckie. 7 stycznia 1919 r. do Wysokiej przybyły posiłki złożone z oddziału powstańców z Kłecka oraz ochotników z wyrzyskiego w liczbie ok. 200 powstańców. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

27. Powstańców podzielono na grupy, którymi dowodzili: • ppor. Teofil Spychała • Piotr Gniot • J. Lubiński • Jan Musiał • ppor. Czarnecki W zaciętej walce poległo wielu powstańców. Strona polska cierpiała na znaczne niedostatki w uzbrojeniu, brak karabinów, amunicji, granatów, broni maszynowej. Wpłynęło to na wydanie rozkazu do wycofania się powstańców, którzy udali się do Wyrzyska. Tymczasem Naczelna Rada Ludowa zawarła porozumienie z Niemcami, na mocy którego wszystkie oddziały powstańcze miały wycofać się z powiatu wyrzyskiego za Noteć. Decyzja ta zabolała dotkliwie miejscowych powstańców, którzy wycofali się za Noteć, aby kontynuować podjętą walkę. Utworzyli tam kompanię wyrzyską, która pod dowództwem por. T. Spychały 11 stycznia 1919 r. uczestniczyła w krwawych walkach o Szubin. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

28. Zrekonstruowany pomnik powstańców wielkopolskich w Wysokiej – 1996 r. Pierwotna wersja pomnika stanęła w 1928 r., zniszczona zaś została w 1939 r. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

29. ROZEJM Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą Wielkopolskę, z wyjątkiem północnych i południowo-wschodnich jej obrzeży. Powstanie zakończyło się 16 lutego 1919 roku rozejmem w Trewirze, który jednak nie powstrzymywał Niemców przed atakowaniem miasta i powiatu czarnkowskiego, w wyniku czego strona polska poniosła liczne straty wśród powstańców, jak i ludności cywilnej. Podpisany rozejm wyznaczał linię demarkacyjną, która opierała się na linii Noteci, jednakże okrojono dotychczasowe terytorium powiatu o ziemie leżące na północ od rzeki (Kuźnica Czankowska oraz Trzcianka). Granicę tę potwierdził traktat pokojowy z 28 czerwca 1919 roku podpisany w Wersalu. Polska otrzymała Wielkopolskę, uwolnioną już przez Powstanie Wielkopolskie. Z części powiatów wieleńskiego, chodzieskiego i czarnkowskiego utworzono powiat Nadnotecki. Ziemie te wróciły do Polski dopiero po II Wojnie Światowej. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.

30. Prezentację opracowałaMałgorzata Olejnik Publiczna Biblioteka Pedagogiczna w Pile DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ Piła 2008 r. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 r.