Κριτικός γραμματισμός και επεξεργασία κειμένων

1. Κριτικός γραμματισμός και επεξεργασία κειμένων Κωστούλη, Τριανταφυλλιά Π.Τ.Δ.Ε., Α.Π.Θ. ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΩΝ ΣΤΟ Π.Σ. ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 27, 28 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2010

2. Στόχος του σεμιναρίου: Αρχές για το σχεδιασμό παιδαγωγικού υλικού • ΣΤΟΧΟΣ: Να παρουσιάσω τον τρόπο με τον οποίο οι βασικές θεωρητικές θέσεις του Προγράμματος Σπουδών που έχουμε σχεδιάσει για το γλωσσικό μάθημα στην Κύπρο επηρεάζουν και διαμορφώνουν νέες παιδαγωγικές πρακτικές που αφορούν τον τρόπο επιλογής και επεξεργασίας αυθεντικών κειμένων στη σχολική τάξη. • Συγκεκριμένα: Η συζήτηση θα επικεντρωθεί στον τρόπο οργάνωσης μιας θεματικής ενότητας για την καλλιέργεια του κριτικού γραμματισμού σε σχολικές τάξεις.

3. ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΟΤΗΤΩΝ (με βάση κείμενα) ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ • Η θεωρία του Halliday: Οι λειτουργίες της γλώσσας. ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΑΓΩΓΕΣ • Τρόπος αξιοποίησης της θεωρίας αυτής στη μελέτη κειμένων και στο σχεδιασμό μιας ενότητας. • Βασικές ερωτήσεις: Πώς μπορεί να επιλέξει και να μελετήσει κανείς συγκριτικά κάποια κείμενα; Γιατί προτείνεται η συγκριτική (διακειμενική) ανάλυση;

4. ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ (ΙΙ) • Κειμενικά είδη, Κειμενικοί τύποι. Από τα ‘πρότυπα’ κειμενικά είδη στις οικογένειες κειμενικών ειδών. • ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΑΓΩΓΕΣ: Με ποιο τρόπο οι έννοιες αυτές αξιοποιούνται στην παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού σε αντίθεση με την κειμενοκεντρική προσέγγιση; Τρόποι προσέγγισης και ανάπτυξης κειμενικών ειδών στη σχολική τάξη.

5. ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ (ΙΙΙ) ΧΑΡΤΗΣ ΠΛΟΗΓΗΣΗΣ • Αρχές για τη μετάβαση από τη μια ενότητα στην άλλη. • Πώς τα κειμενικά είδη και οι κειμενικοί τύποι αναπτύσσονται από τη μια ενότητα στην άλλη; Πώς επιλέγουμε πού θα δοθεί έμφαση; • Επεξεργασία των κειμένων των μαθητών/-τριών

6. ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ (ΙV) ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ • Συζήτηση για το πώς θα σχεδιαστεί μια ενότητα με κείμενα.

7. Πρόγραμμα κριτικού γραμματισμού:1. Καλλιέργεια κριτικής επίγνωσης Το Πρόγραμμα Σπουδών της Κύπρου αποσκοπεί στο να είναι οι μαθητές/τριες σε θέση: • Να διαγιγνώσκουν την ιδεολογική διάσταση της γλώσσας και των κειμένων. Τι σημαίνει αυτό; Να εντοπίζουν τον τρόπο που μέσα από τα γλωσσικά στοιχεία, τη γραμματική, το λεξιλόγιο και τον τρόπο οργάνωσης πληροφοριών κατασκευάζονται διαφορετικές οπτικές του κόσμου που εξυπηρετούν συγκεκριμένες ομάδες έναντι άλλων.

8. Η παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού: Στόχοι • να αναπτύξουν κριτική αντίσταση σε σαφή ή υπονοούμενα νοήματα που συμβάλλουν στην καταπίεση ομάδων, στη διαιώνιση έμφυλων στερεοτύπων, σε διαφοροποιήσεις με βάση το φύλο, τη διαφορετικότητα κλπ., • να αμφισβητούν ό,τι προβάλλεται ως κανονικό ή ουδέτερο και να είναι σε θέση να προτείνουν – μέσα από τα κείμενά τους - διαφορετικούς τρόπους θέασης ενός θέματος.

9. Η παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού: Στόχοι (ΙΙΙ) • να διεκδικούν με δημοκρατικό τρόπο τα δικαιώματά τους και να πολεμούν κάθε μορφής κοινωνικό αποκλεισμό. • να μην αποδέχονται τον κόσμο που τους περιβάλλει ως στατικό πλαίσιο, δεδομένο ή ουδέτερο, αλλά ως πεδίο σε συνεχή αλλαγή και μεταβολή, ως πεδίο για τη διαπραγμάτευση ποικίλων σχέσεων εξουσίας.

10. Πρόγραμμα κριτικού γραμματισμού:2. Αναστοχασμός της παιδαγωγικής πράξης • Το πρόγραμμα επιδιώκει ώστε οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές/-τριες να είναι σε θέση να αποτιμούν το πώς οι κειμενικές πρακτικές – δηλαδή οι συγγραφικές και οι αναγνωστικές πρακτικές - που οικοδομούν (ή συνοικοδομούν με τη συνεργασία των μαθητών/-τριών) στις τάξεις τους δεν ενισχύουν την παραδοσιακή προσέγγιση της διδασκαλίας ως μετάδοσης γνώσεων αλλά προωθούν τη θέση μας για τη συνοικοδόμηση της γνώσης από εκπαιδευτικούς και μαθητές/-τριες.

11. ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΟΡΩΝ • Τι εννοούμε με τον όρο κειμενικές πρακτικές; • Τι είδους πρακτικές ανάγνωσης και παραγωγής γραπτών κειμένων καλούμαστε να διαμορφώσουμε στο πλαίσιο μιας ενότητας έτσι ώστε αυτές να απηχούν την παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού;

12. Πρακτικές, ταυτότητες, ιδεολογία • ΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ: Με τον όρο αυτό εννοούμε το τι κάνουμε στις σχολικές μας τάξεις γύρω από τα κείμενα. Πιο συγκεκριμένα: Τι κείμενα επιλέγουμε, πώς διαβάζουμε τα κείμενα αυτά, τι είδους κείμενα ζητάμε από τους μαθητές και τις μαθήτριές μας να παραγάγουν. • Οι κειμενικές αυτές πρακτικές δεν είναι ουδέτερες. Διαμορφώνουν συγκεκριμένες ταυτότητες μαθητών/-τριών και εκπαιδευτικών.

13. Πρακτικές, ταυτότητες, ιδεολογία (ΙΙ) • Οι ποικίλες φιλοσοφίες/προσεγγίσεις διδακτικής της γλώσσας – επικοινωνιακή, κειμενοκεντρική, παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού – διαφοροποιούνται ως προς το είδος ή την ποικιλία των πρακτικών που αναπτύσσουν γύρω από τα κείμενα. • Στόχος μας είναι να χρησιμοποιούμε – να συνοικοδομούμε – πρακτικές που θα κάνουν τους μαθητές/-τριές μας κριτικά εγγράμματα υποκείμενα.

14. Αναπόσπαστο μέρος του παρόντος προγράμματος είναι, επομένως, η ενδυνάμωση όχι μόνο των μαθητών/-τριών αλλά και των ίδιων των εκπαιδευτικών, δηλαδή η καλλιέργεια της ικανότητας κριτικής αποτίμησης και αποδόμησης του τρόπου με τον οποίο τα κείμενα που ο/η εκπαιδευτικός και οι μαθητές/-τριες χρησιμοποιούν και οι πρακτικές ανάγνωσης και παραγωγής κειμένων που δομούν συμβάλλουν στο να αναδειχθούν συγκεκριμένα νοήματα ως κυρίαρχα. • Έμφαση δίδεται στην ικανότητα σύνθεσης των νοημάτων και των πρακτικών γραμματισμού που όλα τα παιδιά (από κυρίαρχα και μη κυρίαρχα κοινωνικοπολιτισμικά στρώματα) συνεισφέρουν στη μαθησιακή διαδικασία.

15. Πρακτικές, ταυτότητες, ιδεολογία (ΙV) • Σύγκριση με παραδείγματα από τα σημερινά βιβλία της γλώσσας που απηχούν την κειμενοκεντρική προσέγγιση. • ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣΣΤΑ ΙΣΧΥΟΝΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ: Περίληψη κειμένου βάσει πλαγιότιτλων, οργάνωση προτάσεων σε μορφή συνεκτικού κειμένου, αναζήτηση ρημάτων σε κείμενο, απάντηση σε ερωτήσεις κατανόησης κειμένου.

16. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ:Βασικά ζητήματα • Η ΘΕΩΡΙΑ TOY HALLIDAY ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ • ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ, ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ • ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗ: ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΩΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΜΗΣΗΣ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΩΝ ΚΑΙ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΒΑΛΛΟΝΤΑΙ ΜΕΣΑ ΑΠΌ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

17. Η Θεωρία του Halliday • Στο πλαίσιο της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday επιχειρείται να γίνει κατανοητή η γραμματική ως κοινωνική-σημειωτική δομή: πώς οι συγγραφείς συσχετίζουν τη γλώσσα με λειτουργικούς παράγοντες, όπως είναι • το ΠΕΔΙΟ (τρόπος αναπαράστασης της πραγματικότητας- αναπαραστατική λειτουργία), • ο ΤΟΝΟΣ (αξιολόγηση πληροφοριών, τοπώς ο συγγραφέας τοποθετεί τον αναγνώστη μέσα από το κείμενο – διαπροσωπική λειτουργία) και • ο ΤΡΟΠΟΣ επικοινωνίας (αν χρησιμοποιείται το γλωσσικό ή και το οπτικό κανάλι, αν χρησιμοποιείται προφορικός ή γραπτός λόγος κλπ.- κειμενική λειτουργία).

18. Βασικές θέσεις της θεωρίας του HALLIDAY • Η γλώσσα εκλαμβάνεται ως ένα σύνολο επιλογών. • Οι επιλογές αυτές δεν είναι τυχαίες, αλλά ιδεολογικά καθορισμένες, μια και οικοδομούν διαφορετικές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας. • Η γλώσσα προσφέρει επιλογές με τις οποίες κατασκευάζουμε διαφορετικές οπτικές του κόσμου.

19. Βασικές θέσεις της θεωρίας του HALLIDAY: ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ • Τα γραμματικά στοιχεία ως ενδείκτες κοινωνικών σχέσεων και ιδεολογιών: H προσέγγιση του Halliday. • Η δομή μιας πρότασης δεν αντιμετωπίζεται με τον παραδοσιακό τρόπο (Υ,Ρ, Α) αλλά ως σύνολο κατηγοριών που προβάλλουν συγκεκριμένους τρόπους θέασης της πραγματικότητας υπέρ κάποιων κοινωνικών ομάδων έναντι άλλων.

20. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ • Πώς μια πρόταση (και ένα κείμενο) μιλά για ένα θέμα; Ποια οπτική προβάλλει; Ποια οπτική ‘κατασκευάζει’; Πώς αναπαριστά’ την πραγματικότητα; ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΕΤΑ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ • Πώς τοποθετείται ο/η συγγραφέας απέναντι στις πληροφορίες που μεταδίδει (ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ: πιθανότητα, βεβαιότητα) ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ (επίθετα, επιρρήματα. Λέξεις) • Πώς συνομιλεί με τον αναγνώστη; ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΜΕΤΑ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ • Με ποιο τρόπο ένα σύνολο εκφωνημάτων και τρόπων μετάδοσης νοημάτων (γλωσσικών και οπτικών) συνδέονται μεταξύ τους και συγκροτούν μια δομή με νόημα.

21. ΤΡΟΠΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ Αναπαραστατικής λειτουργίας ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΡΗΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Δράστης - Υλική διαδικασία - Δέκτης Αυτός που ωφελείται από την πράξη Αυτός που αισθάνεται – Γνωστική διαδικασία - Φαινόμενο Αυτός που λέει κάτι – Λεκτική διαδικασία - Αυτό που κατατίθεται Συμμετέχων 1 - Συσχετιστική διαδικασία – Συμμετέχων 2

22. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ • Η σύνταξη – το ποιος παρουσιάζεται σε θέση υποκειμένου σε μια πρόταση – αναπαριστά την αιτιότητα ενός γεγονότος: • Καθορίζει ποιος παρουσιάζεται ως υπεύθυνος ή δράστης για μια πράξη, δηλαδή ποιος κάνει τι σε ποιον.

23. Υποκείμενα/ΔΡΑΣΤΕΣ – ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΔΡΑΣΗΣ Ποιος αναφέρεται ως υποκείμενο ή ως δράστης μιας πράξης; • γενικευτικοί και ασαφείς όροι (ο άνθρωπος) • συγκεκριμένα άτομα (ατομική ευθύνη) • θεσμικά όργανα (συλλογική ευθύνη) • έμφαση σε άψυχους δράστες

24. Κλίμακα αιτιότητας • Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις συντακτικές επιλογές που χρησιμοποιούνται για τη δόμηση μιας πράξης, δηλαδή • τη χρήση μεταβατικών/αμετάβατων ρημάτων, • ενεργητικής-παθητικής σύνταξης, • επιλογή ουσιαστικού-ρήματος • και τις συνέπειες που αυτές οι επιλογές έχουν στο βαθμό με τον οποίο ενοχοποιείται ο δράστης για την πράξη του – δημιουργείται μια κλίμακα αιτιότητας.

25. Οι συντακτικές επιλογές έχουν τη δυνατότητα να δώσουν έμφαση ή να μετριάσουν το ρόλο του δράστη.

26. Κλίμακα αιτιότητας ΈΜΦΑΣΗ ΣΤΟ ΔΡΑΣΤΗ • Η ρύπανση καταστρέφει το περιβάλλον ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗ • Το περιβάλλον καταστρέφεται από τη ρύπανση ΑΠΑΛΟΙΦΗ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗ • Το περιβάλλον καταστρέφεται ΑΠΑΛΟΙΦΗ ΟΠΟΙΟΥΔΗΠΟΤΕ ΔΡΑΣΤΗ • Το περιβάλλον πεθαίνει

27. Το κείμενο ως ιδεολογική δομή • Τα κείμενα δεν είναι σύνολα προτάσεων χωρίς ιδεολογικό περιεχόμενο. • Τα κείμενα μέσα από τις προτασιακές τους δομές κατασκευάζουν εκδοχές και θεωρήσεις του κόσμου που σχετίζονται με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες και πολιτισμικές, κοινωνικές και πολιτικές θέσεις. • Η γλώσσα, τα κείμενα κατασκευάζουν εκδοχές και θεωρήσεις του κόσμου που υπηρετούν/προβάλλουν τα συμφέροντα μιας ιδιαίτερης ομάδας ως προς την κοινωνική τάξη, το φύλο, τον πολιτισμό.

28. Παραδείγματα κειμένων • Νερό, νερό παντού

29. ΕΠΙΠΕΔΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Κατά τις αλληλεπιδράσεις μαθητών/-τριών γύρω από κείμενα, το κείμενο (προφορικό και γραπτό) αντιμετωπίζεται σε διάφορα επίπεδα: • ως πλαισιωμένη δομή (ως ενότητα που αποκτά νόημα ενταγμένη σε ένα επικοινωνιακό πλαίσιο. Ο όρος ‘πλαίσιο’ ορίζεται με τις έννοιες του τρόπου και του τόνου) • ως γλωσσική, νοηματική δομή που απηχεί ένα κειμενικό είδος (ως ενότητα με νοηματική συνέχεια που δηλώνεται γλωσσικά) • ως κοινωνική πρακτική (ως τρόπος διαπραγμάτευσης κοινωνικών σχέσεων, ως μέσο διαλόγου με ευρύτερη κοινωνική πραγματικότητα).

30. ΕΠΙΠΕΔΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 1. ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (εντοπισμός συγκειμένου, πεδίου, τόνου, τρόπου, αποδέκτη, σκοπού) 2. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΔΟΜΗ (λεξιλογικές και γραμματικές επιλογές [αναπαραστατική λειτουργία], μηχανισμοί συνοχής και συνεκτικότητας κτλ.) 3. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΑΞΗ (οι κειμενικές επιλογές ως μηχανισμοί δόμησης κοινωνικοπολιτισμικών ταυτοτήτων και σχέσεων εξουσίας) 4. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ (αποτίμηση της αποτελεσματικότητας του κειμένου, αλλά και των κειμενικών πρακτικών των μαθητριών/μαθητών στο πλαίσιο του σχολικού εγγραμματισμού)

31. Κείμενα και κειμενικές κοινότητες • Κεντρική είναι η προσέγγιση του κειμένου ως κοινωνικής δομής – ως δομής που ‘κατασκευάζει’ (μέσα από το λεξιλόγιο, την προτασιακή δομή, τα κειμενικά είδη) μια συγκεκριμένη αναπαράσταση του κόσμου. Οι άλλες διαστάσεις αποτελούν συστατικά που συνθέτουν την κεντρική αυτή διάσταση. • Τα κείμενα δεν νοούνται αποπλαισιωμένα. Διαφορετικά κειμενικά είδη μπορεί να κυριαρχούν σε διαφορετικές κειμενικές κοινότητες (σχολική, ακαδημαϊκή κλπ.). Τα κείμενα και τα κειμενικά είδη αποτελούν το εργαλείο για τη διαπραγμάτευση σχέσεων, ταυτοτήτων και θεμάτων στο πλαίσιο της κειμενικής κοινότητας.

32. Τρόπος ανάλυσης των κειμένων: Παιδαγωγικές πρακτικές • Η κριτική επίγνωση της γλώσσας μπορεί να απηχεί τον παραδοσιακό γλωσσοδιδακτικό Λόγο, αν νοηθεί ως μια τεχνική, ως ένας συγκεκριμένος τρόπος ανάγνωσης που εκπορεύεται από τον/την εκπαιδευτικό και υιοθετείται από τους μαθητές/τριες. • Στόχος μας δεν είναι μια δασκαλοκεντρικά προσανατολισμένη κριτική επίγνωση της γλώσσας.

33. Αναστοχασμός πρακτικών • Η καλλιέργεια της κριτικής επίγνωσης της γλώσσας οφείλει να στηρίζεται σε μια παιδαγωγική που επιδιώκει: • τον επαναπροσδιορισμό των παραδοσιακών ρόλων του/της εκπαιδευτικού μέσα από τη συνδιαμόρφωση νοημάτων • Να αναπτύσσει τον αναστοχασμό για το τι είδους κοινότητα τα υποκείμενα διαμορφώνουν μέσα από τις επιλογές των κειμένων, σε σχέση με τους Λόγους που η ίδια προωθεί, προβάλλει ή αμφισβητεί. • Η σχολική κοινότητα στέκεται κριτικά απέναντι στα κείμενα που οι άλλες κοινότητες χρησιμοποιούν αλλά και στον τρόπο που μέσα από επιλογές κειμένων και κειμενικές πρακτικές αναδύεται η ίδια η κοινότητα • το διάλογο των μελών των διαφόρων κοινοτήτων.Έννοιες, Λόγοι επαναδιατυπώνονται, αναπλαισιώνονται, αποκτούν ισχύ, επικυρώνονται ή τίθενται υπό αμφισβήτηση.

34. Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ/ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ • Ο σχεδιασμός μιας ενότητας δεν είναι μια ουδέτερη επιλογή κειμένων αλλά μια επιλογή, που μέσα από τα κείμενα που χρησιμοποιούνται, μπορεί να προβάλει συγκεκριμένες οπτικές και τρόπους θέασης ενός θέματος έναντι άλλων. • Ποιες οπτικές αναδεικνύει η ενότητα που έχουμε δημιουργήσει; • Με ποιο τρόπο μπορεί μια ενότητα να αναδείξει ποικίλες οπτικές – με ποιο τρόπο μπορεί να είναι πολυφωνική;

35. Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ/ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ • Συνιστά η αναπαράσταση του κόσμου που προβάλλεται μέσα από τα συγκεκριμένα κείμενα την κυρίαρχη στην κοινωνία αναπαράσταση ή οικοδομείται ένας διάλογος μεταξύ των κειμένων από διάφορες κειμενικές κοινότητες;

36. ΟΙ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚ. – ΚΕΙΜΕΝΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ • Οι θεματικές ενότητες οργανώνονται στη βάση κειμενικών ειδών ή ακριβέστερα κειμενικών τύπων.

37. Κειμενικά είδη – κειμενικοί τύποι • Κειμενικοί τύποι: αφορά σε περιγραφές κειμένων με βάση τα εσωτερικά τους χαρακτηριστικά, τον τρόπο οργάνωσης πληροφοριών, τη γλωσσική μορφή (αφήγηση, περιγραφή, επιχείρημα κλπ.). • ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ: περιγραφές και κατηγοριοποιήσεις κειμένων με βάση τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά, τον πομπό, το δέκτη και την περίσταση επικοινωνίας ή την κειμενική κοινότητα στην οποία χρησιμοποιείται (επιστολή, δελτίο καιρού).

38. Προβλήματα στην ισχύουσα προσέγγιση • Το κείμενο και το κειμενικό είδος αντιμετωπίζεται ως μονάδα αποπλαισιωμένη από τα κοινωνικά συμφραζόμενα παραγωγής και πρόσληψής του. • Έμφαση δίδεται σε κειμενικούς τύπους και όχι σε κειμενικά είδη.

39. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ • Αναδεικνύεται ένα πρότυπο που αφορά όλες τις περιπτώσεις και όλα τα πλαίσια. • Η αφήγηση, η περιγραφή, η αναφορά παρουσιάζονται με συγκεκριμένα δομικά στοιχεία, χωρίς να αναδεικνύεται το πώς δομούνται μέσα σε πλαίσια (ως μέρη ως ευρύτερου κειμενικού είδους). • Τα κειμενικά είδη διαφοροποιούνται ανάλογα με την κειμενική κοινότητα που τα χρησιμοποιεί (σύνολο ατόμων που επικοινωνούν μεταξύ τους με συγκεκριμένα κείμενα και έχουν κοινούς τρόπους παραγωγής και επεξεργασίας κειμένων).

40. Πρόβλημα που ανακύπτει: τα κειμενικά είδη συνήθως εμπεριέχουν περισσοτέρους του ενός κειμενικούς τύπους. • Ο κειμενικός τύπος – το αν μια αφήγηση θα είναι σύντομη ή όχι – εξαρτάται από το πώς εντάσσεται μέσα σε ένα κειμενικό είδος και το ρόλο που επιτελεί. • Με ποιο τρόπο θα αποπλαισιώσουμε τον κειμενικό τύπο από το κειμενικό είδος; Πώς μπορεί να διδαχθεί ο κειμενικός τύπος ανεξάρτητα από το περικείμενό του;

41. ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ • ‘Τα θέματα με τα οποία ασχολείται η τάξη προέρχονται από διάφορες πηγές έντυπου, ψηφιακού και προφορικού λόγου που παράγεται σε ποικίλες επικοινωνιακές συνθήκες’. • ‘Δίνεται η δυνατότητα τα θέματα είτε να επιλέγονται από ένα ευρύ αρχικό σώμα παιδαγωγικού υλικού στο οποίο οι εκπαιδευτικοί έχουν πρόσβαση και το οποίο μπορούν να εμπλουτίζουν ανάλογα με την επικαιρότητα, το σκοπό της διδασκαλίας κτλ., είτε να συναποφασίζονται από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες στη διδασκαλία’.

42. ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΙΙ) • ‘Οι θεματικές ενότητες είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε να λαμβάνονται υπόψη τα εξής: α΄) το γλωσσικό επίπεδο των μαθητών και των μαθητριών, β΄) οι γλωσσικές ανάγκες τους και γ΄) τα ενδιαφέροντά τους. • Επίσης είναι συγκροτημένες με τέτοιο τρόπο ώστε εναλλάσσονται διάφορες μορφές λόγου (προφορικού, γραπτού, ηλεκτρονικού και ψηφιακού) που απαντώνται στις σύγχρονες κοινωνίες. • Οι θεματικές ενότητες δεν αναπτύσσονται σε συγκεκριμένες διδακτικές ώρες (10 ή 12 ώρες), αλλά μπορούν να επεκτείνονται χρονικά όσο οι μαθητές και οι μαθήτριες δείχνουν ενδιαφέρον και φαίνεται ότι η γλωσσική καλλιέργεια είναι αποτελεσματική’.

43. ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ: Ερωτήσεις πρακτικής υφής • Πώς ορίζεται η έννοια του κειμένου στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του κριτικού γραμματισμού; Περιλαμβάνει μόνο γλωσσικά κείμενα ή και βίντεο, ταινίες κλπ.; • Με ποια κριτήρια θα επιλεγούν τα κείμενα; Πόσα κείμενα θα απαρτίζουν μια ενότητα; Υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος αριθμός; • Ποιος είναι ο βασικός υπεύθυνος για την επιλογή αυτή – ο/η εκπαιδευτικός ή τα παιδιά; Με ποιες διαδικασίες και με ποια κριτήρια (μόνο γλωσσικά) θα αφαιρεθούν κάποια κείμενα; • Πώς θα γίνει η διαβάθμιση και η ιεράρχηση των κειμένων;Τι θα γίνει σε περίπτωση που τόσο ο/η εκπαιδευτικός όσο και τα παιδιά φέρουν στην τάξη πληθώρα κειμένων για ένα θέμα. Πώς θα μπει τάξη, πώς θα οργανωθεί το υλικό αυτό; • Πώς θα συνδέσουμε τα κείμενα με τη μελέτη των γραμματικών στοιχείων;

44. ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ • Πώς ορίζεται η έννοια του κειμένου; Περιλαμβάνει μόνο γλωσσικά κείμενα ή και βίντεο, ταινίες κλπ.; • Το κείμενο ορίζεται ως πολυτροπική οντότητα.

45. Το κείμενο ως ιδεολογική δομή (συν.) • Κανένα κείμενο δεν είναι αυτοδύναμο και αυτοτελές ως προς το νόημά του. • Συνιστά το μέσο δια του οποίου συμμετέχει ο/η συγγραφέας στον κοινωνικό διάλογο, τοποθετείται σε ζητήματα, αναδεικνύοντας μια οπτική έναντι άλλης ή άλλων. • Το νόημα ενός κειμένου διαμορφώνεται σε σχέση και συνάρτηση με άλλα (παρόντα και απόντα) κείμενα, τα οποία προϋποθέτει και με τα οποία βρίσκεται σε συνεχή διάλογο.

46. Το θέμα: Δεδομένο ή διαμορφούμενο με δυναμικό τρόπο; • ΣΤΟΧΟΣ: ένα θέμα συζητιέται στην κοινωνία μέσα από ποικίλες οπτικές και αντιπαραθέσεις. Οι οπτικές αυτές και οι αντιπαραθέσεις φαίνονται • Στο λεξιλόγιο • Στη γραμματική που θα χρησιμοποιήσει ο/η συγγραφέας • Στον τρόπο που θα οργανώσει τις πληροφορίες • Στα θέματα που θα αναπτύξει και τα θέματα που θα αποσιωπήσει. • Ένα θέμα λοιπόν δεν είναι δεδομένο αλλά κατασκευάζεται από διάφορες κοινωνικές ομάδες με τρόπο που εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους.

47. Στόχος της επεξεργασίας κειμένων • Να κατανοήσουν οι μαθητές/-τριες τον τρόπο με τον οποίο τα κείμενα συνομιλούν με την κοινωνική πραγματικότητα: τον τρόπο με τον οποίο ο/η συγγραφέας, μέσω των γλωσσικών του/της επιλογών, τοποθετείται σε κοινωνικά ζητήματα, πώς συμμετέχει στον κοινωνικό διάλογο, προβάλλοντας ή υποβαθμίζοντας τις θέσεις που διάφορες κοινωνικές ομάδες εκφράζουν.

48. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ • Πώς αναπαριστά το θέμα της μόλυνσης του περιβάλλοντος το εν λόγω κείμενο (Νερό, νερό παντού; • Μέσα από την ανάλυση της δομής της κάθε πρότασης – ποιος αναφέρεται ως δράστης - έμφαση δίδεται στο άτομο και στις δράσεις των ατόμων.

49. Ανάπτυξη ενότητας • Ένα κείμενο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κείμενο εκκίνησης της ενότητας. Το κείμενο αυτό μπορεί να δώσει ένα πλαίσιο που μπορεί να διευρυνθεί ή να εμπλουτιστεί για την ανάπτυξη της ενότητας γύρω από το συγκεκριμένο θέμα. • Ποια κείμενα θα επιλεγούν στη συνέχεια; • Κείμενα που δίνουν έμφαση στον άνθρωπο γενικά και στις δράσεις του ενάντια στο περιβάλλον ή κείμενα που αναδεικνύουν άλλους φορείς και τη συμβολή τους στην καταστροφή του περιβάλλοντος; • ΕΠΙΠΕΔΟ 2ο: Από πού θα επιλεγούν τα υπόλοιπα κείμενα; • Από τα σχολικά κείμενα σε κείμενα που παράγονται από άλλες κειμενικές κοινότητες

50. Κριτήρια διαβάθμισης κειμένων • Διαφέρουν τα κείμενα ως προς τον τρόπο με τον οποίο οι συγγραφείς αναπαριστούν ένα θέμα (ρήματα, δράστες, αποσιώπηση δραστών, ονοματοποιήσεις κλπ.) • αξιολογούν τις πληροφορίες; • Ως προς τον τρόπο θεματικής τους οργάνωσης;