Download
1 / 129
1.86k likes | 2.79k Views
آشنایی با نهج البلاغه. اهداف درس:. 1- آشنایی با خود نهج البلاغه: - با خود کتاب - با مؤلف کتاب - انگیزه مؤلف - سبک تألیف - شیوه باب‌بندی - كمیت و کیفیت کتاب - اعتبار کتاب 2- آشنایی کم و بیش با عبارات نهج البلاغه. تأمـلی در کتـاب نهـج البلاغـه:.
E N D
اهداف درس: 1- آشنایی با خود نهج البلاغه: - با خود کتاب - با مؤلف کتاب - انگیزه مؤلف - سبک تألیف - شیوه باب‌بندی - كمیت و کیفیت کتاب - اعتبار کتاب 2- آشنایی کم و بیش با عبارات نهج البلاغه
تأمـلی در کتـاب نهـج البلاغـه: نهج: الطریق الواضح بلاغت: کلامی که در منتهای رسایی و مقتضای حال و مقام به همراه فصاحت را گویند. راه روشـن بلاغـت
نکـتـه ی مهـم: نهج البلاغه تنها راه روشن بلاغت نیست. بلکه راه روشن سیاست، حکومت، مدیریت، فلسفه تاریخ، جامعهشناسی، عرفان و ... نیز هست (مجموعه‌ایی با بلیغ‌ترین شکل خود)
نامى كه شریفرضى براى این كتاب برگزیده «نهج‌البلاغه» یعنى «راه و روش بلاغت» است زیرا این كتاب ، درهاى بلاغت را به روى خواننده مىگشاید و طالبان بلاغت را بدان نزدیك مىسازد و نیاز دانشمند و دانشجو را برمىآورد، و گمشده و خواسته بلیغ و زاهد است
آشنایی با عصر تألیف: این دوره دوره سوم خلافت عباسی است
دوره خلافت عباسی به 4 دوره تقسیم می‌شود: 1- دوره اول (232- 132) : دوره نفوذ عناصر ایرانی 2- دوره دوم (334- 232) : دوره نفوذ عناصر ترک 3- دوره سوم (447- 334) : دوره حکومت آل بویه 4- دوره چهارم : دوره انحطاط
اما دوره مورد بحث ما ویژگی‌های این دوره (دوره سوم): ـ فضای فرهنگی باز است ـ رشد علوم و فنون و اندیشه‌ها در زمینه‌های گوناگون
شیعیان به راحتی توانستند در جامعه ظاهر شوند و به فعالیت بپردازند. (برگزاری عزاداری برای نخستین بار – برگزاری مراسم باشکوه عید غدیر) نهج البلاغه در فضای دوره سوم پا به عرصه ظهور نهاد.
آشنـایی با مـؤلـف: 1- جایگاه خانوادگی مؤلف: - تولد 359 هـ ق - م 406 هـ ق - اهل خانواده بسیار شریف و فرهنگ دوست بودند. - نام : ابو الحسن محمد بن حسین بن موسی . - مادرش فاطمه بانویی شریف بود. - برادرش سید مرتضی از مفاخر بشری است. - شعر می‌سرود . دیوانی نیز داشته. - در 20 سالگی در اکثر علوم زمان خود متبحر بود.
آشنـایی با مـؤلـف: 2- ویژگی‌های شخصیتی: ـ بسیار مقید بود (کسی نبود که برای رسیدن به هدف وسیله برایش توجیه شود) ـ سخی – با کرامت – انسان دوست – شجاع- با مروت – پاكدامن – آزاد اندیش و ... بود.
وي داراي تاليفات بسيار است از جمله: 1- خصائص الائمه 2- مجازات الاثار النبويه 3- مجازات القرآن 4- الرسائل 5- نهج‌البلاغه و...
از ميان آثار سيدرضي مشهورترين و ماندگارترين آنها که آن را در سال 400 ق يعني شش سال پيش از وفات خود تاليف کرد ، نهـج البـلاغه می باشد.
آنچه تردید ناپذیر است این است كه علی چون مرد سخن بوده است، خطابه‌های فراوان انشاء كرده، و همچنین به تناسبهای مختلف جمله‌های حكیمانه كوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان كه نامه‌های فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان از همان قرون اوليه تاريخ اسلام علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آنها داشته‌اند.
مسـعودی مـورخ نامـدار (ف. 346 ه) که تقریبا پنجاه سـال قبـل از سیـد رضـی می زیست، مينويسد:
«از خطبههاي آن حضرت که مردم در ساير مقاماتش حفظ کردهاند چهار صد و هشتاد و اندي خطبه است که همه را بالبديهه ايراد کرده است و مردم آنها را قولا و عملا از وي گرفته دست به دست گردانيدهاند.» .
انگیزة تألیف: 1 – در ابتدا قصد گردآوری اخباری از ائمه به همراه سخنان آنها 2- ولی بعداً به خاطر اشتغال زیاد فقط توانست درباره امیرالمؤمنین اینگونه كتابی بنویسد. 3- و بعداً دوستان با دیدن كتاب خصائص امیرالمؤمنین پیشنهاد دادند مجموعه‌ایی از نامه‌ها، كلمات قصار و خطبه‌های حضرت را گردآورم.
سبك تألیف: (شاخصه‌های كتاب) - كتاب گزینشی است (از هر موضوعی گزینش كرده‌است) - بلیغ‌ترین كلام را از حضرت آورده‌است.
شیوه باب‌بندی كتاب: • (نهج البلاغه 3 باب دارد) • - خطبه‌ها (خطب) • - نامه‌ها وصیت‌ها عهدنامه‌ها و... (باب الرسائل) • كلمات قصار (باب الحكم) • گاهی مطالبی را كه نه خطبه بود نه نامه، سید رضی در هر قسمت كه شبیه‌تر بود آورده است.
علت تكرار بعضی مضامین (خود سید رضی می گوید) - گاهی با شكلی دیگر و یا با سندی دیگر بوده و نقل كرده‌ام. - گاهی ممكن است فراموش كرده باشم.
كمیت نهج البلاغه بر اساس نسخه صبحی صالح: خطبه‌ها 241 نامه‌ها 79 حكمت‌ها 489
موسیقی کلام نهج البلاغه: -آهنگ خطبه جهاد حماسی و کوبنده -آهنگ مباحث توحیدی لطیف -آهنگ مباحث قیامت ترس
وجوه متعدد نهج البلاغه سیاست تاریخ حکومت کلام عرفان و... همگی در اوج خود هستند.
در اعتبار نهج البلاغه سه نکته قابل اشاره است جایگاه تألیف: برای تألیف کتاب حدیثی، در درجه اول سند مهم است در حالیکه قصد شریف رضی تألیف کتابی بلاغی از سخنان بلیغ امیرالمؤمنین است. اعتبار سید رضی: خود مؤلف در تألیف این کتاب دقت کرده است و خود نیز اهل دقت بوده است. شأن نهج البلاغه: خود محتوای نهج البلاغه بیانگر حقیقت است
گروهی از علماء به جمع‌آوری اسانید نهج البلاغه پرداخته‌اند که بهترین کتاب «مصادر نهج البلاغه و اسانیده» از سید عبد الزهراء حسینیخطیب در 4 جلد است.
روش‌های مطالعه و تحقیق در نهج‌البلاغه: - روش ترتیبی (به ترتیب از ابتدا تا انتها) - روش تجز‌یه‌ای - روش موضوعی
روش ترتيبي هدف از روش ترتيبي، مرور و غوري است از ابتداي نهج‌البلاغه تا انتهاي آن و بررسي ترتيبي خطبه‌ها، نامه‌ها و حمتها، چنانکه شارحان بزرگ نهج‌البلاغه بدين روش نهج‌البلاغه را شرح کردهاند، شارحاني چون: قطب الدين راوندي، درگذشته به سال 573 هجري در منهاج البراعه في شرح نهج‌البلاغه، قطب الدين کيذري، از عالمان قرن ششم، در الحقائق في شرح نهج‌البلاغه، ابن ابيالحديد معتزلي، درگذشته به سال 679 هجري، در شرح نهج‌البلاغه خود و مير حبيب الله خوئي، درگذشته به سال 1324 قمري، در منهاج البراعه في شر نهج‌البلاغه.
اين شارحان گرانقدر هر يک به شرح و تفسير وجوهي از اين مجموعهي بيبديل پرداخته‌اند و با توجه به بينش، گرايش و قوتهاي علمي خود برخي از وجوه را گستردهتر مطرح نمودهاند. بعضي از آنان به جنبههاي اخلاقي، کلامي و فلسفي بيشتر عنايت کرده و بعضي بيشتر به جنبههاي تاريخي، سياسي و حکومتي پرداخته‌اند، همچنين رويکردبه وجوه ديگر کلام امام .
سخنان اميربيان، علي وجوه گوناگون و جلوههاي و جاذبههاي بيشمار دارد و طبيعي است هر کس با توجه به مرتبهي وجودي و بينش و گرايش و جايگاه علمي خويش وجوهي را بيند و آن را برجسته نمايد و مورد بررسي قرار دهد و شرح کند.البته براي درک بهتر و مفيدتر نهج‌البلاغه، حق آن است که تا حد امکان هر مطلب از زواياي مختلف ديده شود و از جنبههاي گوناگون آن مورد بررسي قرار گيرد، از جمله:
1. از جنبهي لغت و ادب و جلوههاي بلاغت 2. از جنبهي شان صدور 3. از جنبهي تاريخي 4. از جنبهي اجتماعي و سياسي 5. از جنبهي حقوقي 6. از جنبهي اعتقادي 7. از جنبهي کلامي، فلسفي و عرفاني 8. از جنبهي تربيتي و تعليمي 9. از جنبهي روانشناسي فردي و اجتماعي 10. از جنبهي قتصادي 11. از جنبهي حکومتي 12. از جنبهي فقهي 13. از جنبهي تفسيري 14. از جنبهي اخلاقي و از جوانب ديگر که هر بخش از کلام امام غداراي جنبه هايي از موارد ياد شده و ياد نشده است. البته اين روش، روشي است زمانبر و طولاني و مفيد اشراف به همهي مباحث و موضوعات نهج‌البلاغه.
مقدمات لازم برای این روش: شناختن فضای صدور و سند آن شناسایی مخاطب كلام در چه شرایطی سخن ایراد شده شناسایی موضوع كلام جهت كلام اشكال روش ترتیبی: زمان بر است
روش تجزيهاي در روش تجزيهاي، بخشي از نهج‌البلاغه، يا برخي از خطبه‌ها، يا نامه‌ها، يا حکمتها مورد بررسي و شرح قرار ميگيرد. اين روش، روشي بخشي نگر و جزئي نگر است و طبعي است که بخش يا جزء انتخاب شده را ميتوان از وجوه گوناگون و جهات مختلف مورد تامل و دقت و بررسي قرار داد و درس آموخت و هدايت يافت. مزيت عمدهي اين روش آن است که ميتوان، خطبه، نامه، حکمت، يا بخش مورد نياز را مطالعه و غور کرد و زماني طولاني براي مرور کامل نهج‌البلاغه نياز نيست. اين روش، پيوسته مورد توجه انديشمندان و هدايت جويان بوده است، چنانکه بسياري به شرح عهدنامهي مالک اشتر، نامه امام به فرزندش حسن ، خطبهي همام، خطبهي قاصعه، حکمت امام خطاب به کميل بن زياد و جز اينها پرداخته‌اند که در بخش کتابشناسي بدينها پراخته ميشود.
روش تجزیه‌ایی: در این روش كه اشكال روش قبل را ندارد بخشی از نهج‌البلاغه را انتخاب می‌كنیم. * براساس موضوعی كه می‌خواهیم خطبه‌ایی را انتخاب می‌كنیم. اشكال روش تجزیه‌ایی: با تمام مطالب نهج‌البلاغه آشنا نمی‌شویم
روش موضوعی: موضوعی را انتخاب می‌كنیم و به دنبال آن در نهج‌البلاغه تحقیق می‌كنیم و از ابتدا تا انتهای نهج‌البلاغه را بررسی می‌كنیم.
روش موضوعي در اين روش، موضوعي خاص مورد نظر قرار ميگيرد و به نهج‌البلاغه عرضه ميشود و کليهي مطالبي که مستقيم يا غير مستقيم، موضوع مورد نظر را تبيين ميکند، استخراج ميشود و پس از بررسي دسته بندي ميگردد و سپس جمعبندي آن مطالب ارائه ميشود.
بدين ترتيب مباحث مختلف اجتماعي، اقتصادي، سياسي، تربيتي، اعتقادي و جز اينها ميتواند مورد بررسي قرار گيرد. از مزيتهاي اينروش آناست که بحث کمتر دچار پراکندگي ميشود و يک کل نگري نسبت به موضوع مورد بررسي حاصل ميگردد و نيز جوانب مختلف يک امر لحاظ ميشود و تبييني کالم نسبت بدان صورت ميپذيرد.
در اين روش ميتوان به نظريات امام دربارهي يک موضوع خاص يا سيرهي آن حضرت در مواردي مشخص دست يافت. ر اين روش سخنان امام که در مواضع گوناگون بيان شده است، يکديگر را معنا ميکند و جهت صحيح را دربر داشت از نهج‌البلاغه نشان ميدهد، زيرا نهج‌البلاغه پيکري واحد است که سراسر آن هماهنگ و ابتدا و انتهاي آن يکسان است و همهي آن از يک سرجشمهي زلال جوشيده است و نازلات يک روح است و بتمامه داراي يک سبک و طرز و از نظر سياق و بافت و منطق يکپارچه است. اين ويژگي نهج‌البلاغه زمينهي لازم را براي مراجعهي موضوعي و مطرح نمودن درد و مکل و گرفتندرمان و راه حل آماده ساخته است.
طبيب عشق مسيحا دم است و مشفق ليک چون درد در تو نبيند که را دوا بکند . با توجه به محدويتهاي زماني و موضوعي روشهاي ترتيبي و تجزيهاي، روش موضوعي از جنبههاي مختلف کارآ و مفيد است و از مزيتهاي آن اين است که با رعايت مقدمات و آداب، مانع برداشتهاي نادرست ميشود. البته بايدرد نظر داشت که روش موضوعي بينياز از دو روش ديگر نيست و آن روشها به عنوان ابزارهايي اساسي اين روش را مدد ميدهند. بر اين سياق آثاري وجود دارد و تلاشهايي مفيد انجام شده است و تاليفاتي دربارهي موضوعات معرفتي، سياسي، اجتماعي، تربيتي، تاريخي و اقتصادي و جز اينها در نهج‌البلاغه صورتگرفته است که در بخش کتابشناسي معرفي ميشوند.
مزیت این روش: - توانایی فشرده‌كردن بحث برای ارئه آن به دیگران - احتمال خطای آن كمتر است به خاطر اینكه تمام نهج‌البلاغه را بررسی كرده است. - اشكال‌های دو روش سابق را ندارد.
سيد شريف رضي، اديب بزرگ و شاعر نامدار و سخن شناس بيمانند، چنانکه شيوهي اديبان است، و همانگونه که از نام و عنوان نهج‌البلاغه برميآيد و برابر با گفتار روشنش در ديباچهي نهج‌البلاغه، گزيدهاي از زيباترين سخنان امام را گرد آورده است تا سخنوران و گويندگان را بلاغت افزايد، و دانش پژوهان را به کار آيد،
و نه آنکه ميخواسته مجموعهاي از احاديث، يا کتابي در مسائل فقه، و يا تاريخ بنگارد که ملزم به آوردن سند و ماخذ و منبع باشد، و شايد هرگز گمان هم نميبرده است که برخي از افراد در درستي انتساب اين سخنان به اميرالمومنين شک روا دارند، و آنها را از ديگران يا از خود گرداورنده بپندارند.
نخستين کسي که در درستي نسبت اين سخنان به اميرالمومنين ترديد روا داشته است، ابن خلکان اربلي (ف 681 ه.) نويسندهي کتاب: «وفيات الا عيان» است که بيش از دويست و پنجاه سال پس از تاليف نهج‌البلاغه، در ذيل شرح حال سيد مرتضي، برادر سيد رضي، بيهيچ دليلي ميگويد:
«مردم دربارهي کتاب «نهج‌البلاغه» گردآوري شده از کلمات الامام علي بن ابيطالب، رضي الله عنه، اختلاف پيدا کردهاند که آيا او مولف آن کتاب است يا برادرش رضي؟ و نيز گفتهاند: اين کتاب از سخنان علي نيست، بلکه آن شخص که گردآورنده است، سازندهي آن کلمات هم هست.» .
ابن خلکان در اين باره هيچ دليلي ارائه نميدهد، و همهي کساني که پس از وي اين ادعا را به زبان آوردهاند، همچون: ابن اثير جزري (ف 739 ه.) در کتاب مختصر الوفيات، علامهي ذهبي (ف 748 ه.) در کتاب ميزان الاعتدال، صلاح الدين صفدي (ف 764 ه.) در کتاب الوافي بالوفيات، علامهي شافعي (ف 768 ه.) در کتاب مرآت الجنان، ابن حجر عسقلاني (ف 852 ه.) در لسان الميزان و ابن العماد حنبلي (ف 1089 ه.) در شذرات الذهب، همان سخن ابن خلکان را تکرار کردهاند.
از ميان نويسندگان و مورخان جديد و معاصر نيز کساني همچون: احمد امين نويسندهي مصري، خير الدين زرکلي نويسندهي الاعلام، جرجي زيدان نويسندهي مشهور مصري، شوقي ضيف نويسندهي مصري و از مستشرقين نيز: بروکلمان و کلمان هوار تقريبا همان سخن ابن خلکان را تکرار کردهاند، ليکن دلائلي نيز ابراز داشته‌اند.
دو نکته در اين ميان مطرح است: نخست آنکه گردآورنده و سازندهي اين سخنان سيد مرتضي است، دوم آنکه همهي اين سخنان يا بيشتر آنها سختگي است و به علي (ع) نسبت داده شده است.
نکتهي نخست از سر ناآگاهي است، زيرا سيدرضي در ديباچهي نهج‌البلاغه ميگويد که کتاب «خصائص» را نوشتم و در آنجا... و هيچ کس نگفته است که کتاب خصائص نوشتهي سيدرضي نيست و نيز در کتابهاي ديگرش مانند: مجازات آثار النبويه (ص 40) و در چهار جاي ديگر آن و در کتاب «حقايق التاويل»، از کتاب ديگر خود نهج‌البلاغه نام ميبرد، بنابراين انتساب آن به سيدمرتضي، سخني بيپايه و نادرست است.
