Օղակավոր որդեր

1. Օղակավոր որդեր Նյութը պատրաստեց Զոլյան Տիգրանը

2. ՕՂԱԿԱՎՈՐ ՈՐԴԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ • Նրանց տիպը պարունակում է մոտավորապես 8700 տեսակ: Օղակավորորդերըհամեմատածկլորկամտափակորդերիհետհամարվումենավելիբարձրակարգօրգանիզմներ: Նրանցբնորոշ է մետամերիանկամմարմնիհատվածավորվածությունը: Նրանցմարմինըկազմված է բազմաթիվհատվածներիցկամմետամերներից: Օղակավորորդերիմետամերիանարտահայտվում է ոչմիայնօրգանիզմիարտաքին,այլնաևներքինկառուցվածքում: Նրանք ունենմարմնիերկրորդայինխոռոչ` ցելոմա, որըբացակայում է ավելիցածրակարգորդերիմոտ: Օղակավորորդերիմարմնիխոռոչըբաժանված է հատվածների, որոնքիրարիցանջատվումենմիջնապատերով: Նրանքունենլավզարգացածփակարյունատարհամակարգ: Արտաթորությանօրգանները` մետանեֆրիդները, դասավորվածենըստսեգմենտների: Այդպատճառովնրանցանվանումենսեգմենտացիոնօրգաններ: Նյարդայինհամակարգըկազմված է զույգխոշորվերկլանայինհանգույցներից, որըկոչվում է գլխուղեղ, որըկապված է շուրջկլանայիննյարդայինօղակի և որովայնինյարդայինշղթայիհետ: Որովայնինյարդայինշղթանյուրաքանչյուրհատվածումկազմված է զույգնյարդայինբներից, որոնքառաջացնումենգանգլիումներկամնյարդայինկծիկներ:

3. ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ • Օղակավորորդերիտիպըբաժանվում է 4 դասերի: • Բազմախոզանավորներ (Polychaeta) • Էխիուրիդներ (Echiurida) • Սակավախոզաններ (Oligochaeta) • Ծծողօղակավորորդեր (Hirudinea)

4. ՕՂԱԿԱՎՈՐ ՈՐԴԵՐ

5. ԲԱԶՄԱԽՈԶԱՆ ՕՂԱԿԱՎՈՐ ՈՐԴԵՐ(POLYCHAETA) ԲԱԶՄԱԽՈԶԱՆ ՈՐԴԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ

6. Գրեթե բոլոր բազմախոզանավորները կամ պոլիխետները ծովային կենդանիներ են: Բացառություն են կազմում մակաբույծ և քաղցրահամ ջրերում բնակվող առանձնյակները: Բազմախոզանավորների դասի մեջ մտնում են մոտ 5300 տեսակներ, որոնք իրարից տարբերվում են իրենց կյանքի բնույթով և կազմավորվածությամբ: Նրանց մեջ կան պարզ և բարդ կառուցվածք ունեցող տեսակներ, որը պայմանավորված է նրանց կենսակերպով: Պոլիխետների մեծամասնությունը բենթոսային կենդանիներ են: Նրանցից շատերը վարում են նստակյաց կենսակերպ: Նրանք ամրանում են քարերին կամ փափկամարմիններիպատյաններին: Պոլիխետների մեծամասնությունը գիշատիչ օրգանիզմներ են: Սակայն նրանց մեջ կան նաև բուսակեր և ամենակեր տեսակներ: Նստակյաց պոլիխետները սնվում են փոքրիկ կենդանիներով, բույսերով և բուսական գոյացություններով: Պոլիխետների մեծամասնությունը սնունդ է հանդիսանում արտադրական մեծ նշանակություն ունեցող ձկների և այլ օրգանիզմների համար:

7. ԱՐՏԱՔԻՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ • Պոլիխետների մեծամասնության մոտ մարմինը ունի ձգված որդանման տեսք: Մարմինը կազմված է երեք բաժիններից` գլխային, փորային և կարճ անալային հատվածներից, որը կոչվում է պիգիդում: • Պոլիխետների մեծամասնության մոտ մարմնի կողմնային հատվածներում դասավորված են շարժուն մարմնի պատի գոյացություններ, որոնց վրա դասավորված են խոզանները, որոնց միջոցով նրանք շարժվում կամ լողանում են: Այդ շարժողական օրգանները կոչվում են պարապոդիաներ: Պոլիխետների տարբեր տեսակների մոտ պարապոդիաները ունեն տարբեր կառուցվածք:

8. ՄԱՇԿԱՄԿԱՆԱՅԻՆ ՊԱՐԿ • Պոլիխետների մարմինը պատված է միաշերտ էպիթելով, որը արտաքին շերտում առաջացնում է բարակ կուտիկուլա: Էպիթելը կարող է լինել թարթչանման: Նա հարուստ է միաբջիջ գեղձերով, որը անջատում է լորձ և այնպիսի նյութեր, որոնցից բազմաթիվ նստակյաց պոլիխետներ առաջացնում են իրենց խողովակիկները:

9. ՄԱՐՄՆԻ ԽՈՌՈՉԸ • Պոլիխետների մեծամասնությանը բնորոշ է մարմնի երկրորդային խոռոչը, որը լցված է խոռոչային հեղուկով: Նրա մեջ դասավորված են օրգանները: Մորֆոլոգիական առումով ցելոմը տարբերվում է բլաստոցելից նրանով, որ նրա մեջ գտնվող օրգանները և թաղանթները բաժանված են ցելոմային թաղանթով խոռոչային հեղուկից: Երկայնաձիգ մկանները և աղիքը ծածկված են միաշերտ պերիտոնայինէպիթելով: Պոլիխետներիցելոմայի մյուս առանձնահատկությունը կայանում է նրա մետամեր կառուցվածքում: Յուրաքանչյուր սեգմենտ ունի իր խոռոչը, որը առանձնացված է մյուս խոռոչներից , հատուկ միջնապատերով` դիսեպիմենտներով: Այն կազմված է երկու շերտ պերիտոնյալէպիթելից, որոնց արանքը լցված է հեղուկով: Բացի այդ , ցելոմային խոռոչը ամեն սեգմենտում բաժանված է աջ և ձախ կեսերի երկայնաձիգ միջնապատերով:

10. ՄԱՐՍՈՂԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ • Մարսողական համակարգը կազմված է երեք բաժիններից: Առջևիէկտոդերմային, միջին էնտոդերմային, հետին էկտոդերմային: Առջևի աղիքին են պատկանում կոկորդը և կերակրափողը: Կոկորդի մեջ բացվում են զույգ թքագեղձերը: Բազմաթիվ գիշատիչ բազմախոզանների մոտ կոկորդը ձևափոխվել է հարձակվողական ապարատի: Այն զինված է հզոր խիտինային ատամներով: Որոշ նստակյաց բազմախոզանների մոտ որսին բռնող ապարատի դերը կատարում են ձևափոխված բեղիկները: Միջին աղիքը իրենից ներկայացնում է ուղիղ խողովակ, որը անցնում է դիսեպիմենտների միջով և հետևում վեր է ածվում կարճ հաստ աղիքի:

11. ՇՆՉԱՌՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ • Պոլիխետներիմեծամասնության մոտ տիպիկ շնչառական օրգանների դերը կատարում են խռիկները, որոնք դասավորված են պարապոդիաների մեջքային ճյուղերի վրա: Խռիկները հարուստ են մազանոթներով, որոնց շնորհիվ իրականացվում է գազափոխանակությունը: Շնչառության պրոցեսում մեծ դեր է կատարում մաշկը, որը նույնպես հարուստ է մազանոթներով: Որոշ պոլիխետների մոտ բացակայում են հատուկ շնչառության օրգանները և այդ պատճառով շնչառությունը իրականացվում է մաշկի միջոցով: Բազմաթիվ նստակյաց տեսակների մոտ խռիկները դասավորված են մարմնի առջևի հատվածում:

12. ԱՐՅՈՒՆԱՏԱՐ ՀԱՄԱԿԱՐԳ • Օղակավոր որդերի մոտ փակ արյունատար համակարգի առկայությունը մեծ դեր է կատարում նրանց համար: Արյունատար համակարգի կարևորագույն մասն են կազմում մեջքային և փորային արյունատար անոթները, որոնք ձգվում են ամբողջ մարմնի երկայնքով: Այդ արյունատար անոթները դասավորված են աղիքի վերին և ստորին հատվածներում: Մեջքային և փորային անոթները միմյանց միանում են օղակաձև անոթներով, որը շրջապատում է աղիքը

13. ՆՅԱՐԴԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ • Բազմախոզաններիբազմաթիվ տեսակների մոտ նյարդային համակարգն ունի տարբեր զարգացվածության աստիճան: Բազմախոզանների նյարդային համակարգի կարևորագույն բաժիններից են զույգ ենթակլանայինգանգլիումները կամ գլխուղեղը:

14. ԶԳԱՅԱՐԱՆՆԵՐԸ • Բազմախոզանները համեմատած պարզագույն որդերի հետ ունեն լավ զարգացած զգայարաններ: Բազմախոզանների մոտ լավ զարգացած են տեսողական և շոշափելիքի զգայարանները: Շոշափելիքի բջիջները հատկապես շատ են շոշափուկների, պարապոդիաների և զգայուն բեղիկներիվՊոլիխետները ունեն նաև քիմիական զգացողության օրգաններ, որոնք գտնվում են շնչառական օրգաններում և դասավորված են պրոստոմիումի մեջքային հատվածում: Որորշպոլիխետներ ունեն հավասարակշռության օրգաններ, որոնց անվանում են ստատոցիստներ: րա:

15. ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ • Բազմախոզաններիդասը բաժանվում է երեք ենթադասերի: • Ազատ շարժվող բազմախոզան օղակավոր որդեր (Errantia), • Նստակյաց բազմախոզան օղակավոր որդեր (Sedentaria), • Միզոստոմիդայիններ(Myzostomida):

16. ԱԶԱՏ ՇԱՐԺՎՈՂ ԲԱԶՄԱԽՈԶԱՆ ՕՂԱԿԱՎՈՐ ՈՐԴԵՐ(Errantia) • Այս ենթադասի մեջ են մտնում մեծ քանակությամբ բազմախոզանների տեսակներ, որոնցից շատերը վարում են սողացող կենսակերպ: Այս ենթադասին են պատկանում ներեիդների և սիլլիդների ընտանիքը:

17. . ՆՍՏԱԿՅԱՑ ԲԱԶՄԱԽՈԶԱՆ ՕՂԱԿԱՎՈՐ ՈՐԴԵՐ (SEDENTARIA) • Այդ ենթադասը պարունակում է հիմնականում նստակյաց կենսակերպ վարող տեսակներ, որոնք ապրում են հիմնականում խողովակիկների մեջ, որը առաջանում է մաշկի էպիթելյալ բջիջների գործունեության հետևանքով: Սակայն այդ ենթադասին են պատկանում նաև փորող կենսակերպ վարող տեսակներ, որոնցից են օրինակ` (Arenicola): Այս տեսակի ներկայացուցիչները ապրում են ավազի փոսերի մեջ: • Նստակյաց կենսակերպ վարող տեսակների մոտ մարմնի հետերոնոմ կառուցվածքը ավելի լավ է զարգացած: Իսկ պարապոդիաները ավելի թույլ են զարգացած:

18. ՄԻԶՈՍՏՈՄԱՅԻՆՆԵՐ (Myzostomida) • Այս ենթադասը պարունակում է մակաբույծ կենսակերպ վարող տեսակներ, որոնք ապրում են հիմնականում տարբեր ձկների և ծովային լիլիաների վրա:

19. ԲԱԶՄԱԽՈԶԱՆ ՕՂԱԿԱՎՈՐ ՈՐԴԵՐԻ ՊՐԱԿՏԻԿ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ • Բազմախոզաններըապրում են մեծ թվով ծովերում, օվկիանոսներում և սնունդ են հանդիսանում բազմաթիվ ծովային կենսակերպ վարող տեսակների համար: Հատկապես մեծ նշանակություն ունեցող թառափանման ձկները սնվում են բացառապես բազմախոզան օղակավոր որդերով և միայն նրանց բացակայության դեպքում թառափանմանները սնվում են փափկամարմիններով, խեցգետնանմաններով և այլ տեսակի օրգանիզմներով: • Փակ Կասպից ծովը, որը հարուստ է հատկապես թառափանմանձկներով ունեցել է բազմախոզան օղակավոր որդերի պակաս և չի կարողացել լավ կերակրել թառափանման ձկներին: Այդ պատճառով վերցրել են բազմախոզան որդերից ներեիսին և փորձել նրան հարմարեցնել Կասպից ծովի կլիմայական պայմաններին: Ներեիսը կայուն է ջրի աղայնության փոփոխությունների նկատմամբ և այդ պատճառով կարողացել է հեշտությամբ հարմարվել Կասպից ծովի ջրերին:

20. ԷԽԻՈՒՐԻԴՆԵՐ (ECHIURIDA) • Ծովերի հատակներին քարերի և ավազների արանքներում հաճախ նկատվում են այնպիսի կենդանիներ, որոնք տարբերվում են օղակավոր որդերից իրենց արտաքին կառուցվածքով: Նրանց մոտ բացակայվում է մարմնի սեգմենտացիան: Այդ օրգանիզմներին պատկանող ձևերից են Bonellia-ն, Echiurus-ը և մի շարք այլ տեսակներ, որոնց ընդհանուր թիվը հասնում է 150-ի: • Էգ բոնելլիայի մարմինը, որը ապրում է քարերի արանքում, ունի վարունգի տեսք և իր վրա պարունակում է երկար կնճիթ, որը ավարտվելով կիսվում է երկու հատվածի: Կնճիթի երկարությունը կարող է մի քանի անգամ գերազանցել մարմնի երկարությանը: Կնճիթով անցնում է երկար խողովակը, որը պարունակում է թարթիչներ: Կնճիթի հիմքում գտնվում է բերանը: Ջրի հոսանքի հետ կնճիթի խողովակով անցնում են մանր սննդային մասնիկները: Բոնելիայիփորային հատվածի առջևի մասում գտնվում են երկու խոշոր թարթիչները, Իսկ մյուս էխիուրիդների մոտ հետին հատվածում գտնվում է մանր թարթիչների փունջը: Թարթիչների առկայությունը նմանեցնում է նրանց օղակավոր որդերին: • Էխիուրիդները իրենցից ներկայացնում են օղակավոր որդերի մի խումբ, որոնք ենթարկվել են բազմաթիվ փոփոխությունների:

21. ՍԱԿԱՎԱԽՈԶԱՆ ՕՂԱԿԱՎՈՐ ՈՐԴԵՐ (OLIGOCHAETA) • Սակավախոզան օղակավոր որդերը կամ օլիգոխետները պարունակում են մեծ թվով օղակավոր որդերի տեսակներ, որոնց թիվը հասնում է 3100-ի: Նրանք առաջացել են բազմախոզաններից, սակայն ունեն էական տարբերություններ: • Օլիգոխետները մեծամասամբ ապրում են հողի վերին շերտերում, ծովի հատակին և հաճախ խրվում են գրունտային ավազների մեջ: Գրեթե բոլոր քաղցրահամ ջրամբարներում կարելի է գտնել Tubifex որդին, երբեմն մեծ քանակություններով: Այս որդը ապրում է գրունտային ավազների մեջ գլխի մասով խրված վիճակում, իսկ մարմնի հետին հատվածով կատարում է տատանողական շարժումներ: • Հողի վերին շերտում բնակվող օլիգոխետներին են պատկանում անձրևորդները, որոնցից են օրինակ սովորական անձրևային որդը (LumbricusTerrestris)-ը: • Սակավախոզանները հիմնականում սնվում են բուսական ծագում ունեցող սննդով:

22. ԱՐՏԱՔԻՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ • Սակավախոզանների մարմինը կազմված է մեծ թվով սեգմենտներից: Առջևի հատվածում գտնվում է գլխային բաժինը` պրոստոմիումը, որը իր վրա կրում է ոչ զույգ շոշափուկները: Պրոստոմիումին հաջորդում է առջևի բերանային սեգմենտը կամ պերիստոմիումը, որի ներքևի հատվածում գտնվում է բերանը որին հաջորդում է բազմաթիվ մարմնային սեգմենտները: Նրանց թիվը սովորական տեսակների մոտ տատանվում է 90-300-ի: Բայց կան տեսակներ, որոնք ունեն սեգմենտների թիվը հասնում է 500-600-ի: • Սակավախոզանների մոտ չկան պարապոդիաներ: Սակայն նրանք ունեն ոչ մեծ թվով թարթիչներ: Անձրևորդի մոտ նրանք դասավորված են յուրաքանչյուր հատվածում: Յուրաքանչյուր սեգմենտ իր վրա կրում է 8 թարթիչ: Այս ամենը ցույց է տալիս, որ օլիգոխետների մոտ պարապոդիաները ենթարկվել են ռեդուկցիայի և նրանց փոխարինել են թարթիչները: Պարապոդիաները կարող են խանգարել որդին շարժվելու համար հողի և գրունտի մեջ:

23. ՄԱՇԿԱՄԿԱՆԱՅԻՆ ՊԱՐԿԸ • Օլիգոխետներիմաշկամկանային պարկը շատ նման է պոլիխետներիմաշկամկանայինպարկին: Սակայն օլիգոխետներիմաշկամկանային պարկը որոշ առանձնահատկություններով տարբերվում է պոլիխետներիմաշկամկանային պարկից: 1) Կողմնային երկայնաձիգ մկանների առկայությունը դորզովենտրալ և վենտրալթարթիչների արանքում, որը կապված է պարապոդիաներիռեդուկցիայի հետ: 2) սեգմենտների արանքում գտնվող Մեջքային անցքերը, որոնց միջոցով իրականացվում է խոռոչային հեղուկի դուրս հանումը արտաքին միջավայր, որի շնորհիվ խոնավանում է որդի մարմինը:

24. ՄԱՐՄՆԻ ԽՈՌՈՉԸ • Օլիգոխետները ունեն տիպիկ սեգմենտացիայի ենթարկված ցելոմային խոռոչ: Դիսեպիմենտներիպացակայությունը ոչ հաճախ է նկատվում: Մեջքային մեզենտերիումը գրեթե անհետացել է, իսկ փորայինը միացնում է աղիքը փորային արյունատար անոթի և փորային նյարդային շղթայի հետ: Այդ պատճառով ցելոմային հեղուկը կարող է տեղափոխվել մի սեգմենտից դեպի մյուսը:

25. ՄԱՐՍՈՂԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ • Անձրևորդը սնվում է հողի մեջ գտնվող նեխվող բույսերի մնացորդներով և տերևների ու բույսերի այլ հատվածներով, որոնք նրանց կողմից օգտագործվում է հողի մեջ թունելներ կառուցելու ժամանակ: Անձրևորդը շարժվում է հողի մեջ հետևյալ կերպ: Նա կլանում է հողը բերանային անցքով և դուրս հանում աղիքի միջոցով, որի շնորհիվ նա կարողանում է խորասուզվել հողի մեջ: Անձրևորդի մոտ առջևի աղիքը կազմված է կոկորդից, կերակրափողից, զոբից և մկանային ստամոքսից: Կերակրափողի մեջ են բացվում մորրենային գեղձերը, որոնց կողմից արտադրված ածխաթթվային կալցիումը չեզոքացնում է թթուներին, որոնցով շատ հարուստ է անձրևորդի սնունդը: Կերակրափողից սնունդը անցնում է զոբի մեջ և կուտակվում այնտեղ որոշակի ժամանակահատվածում: Հետո ոչ մեծ քանակներով անցնում է մկանային ստամոքսի մեջ: Այստեղ իրականացվում է բուսական մնացորդների տրոհումը մանր մասնիկների շնորհիվ գրունտի մասնիկների մեխանիկական ազդեցությամբ: Հետո սնունդը անցնում է աղիքի ամենաերկար հատվածի մեջ` միջին աղիք, որը օլիգոխետների մեծամասնության մոտ մեջքային հատվածում առաջացնում է աղիքի պատի խոշոր ծալք, որին անվանում են տիֆլոզոլ:

26. ՇՆՉԱՌՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ • Օլիգոխետների մոտ շնչառության օրգանի հիմնական դերը կատարում է մաշկը: Որի մեջ գտնվում է մազանոթների խիտ ցանցը: Անձրևից հետո ջուրը անցնում է հողի վերին շերտով և այդ ընթացքում զրկվում է իր մեջ լուծված թթվածնից: Այդպիսի ջուրը սպանում է անձրևորդերին: Երբ այդ ջուրը լցվում է թունելների մեջ ստիպում է անձրևորդներին դուրս գալ հողի մակերես: Այստեղից էլ ստացել են իրենց անունը:

27. ԱՐՅՈՒՆԱՏԱՐ ՀԱՄԱԿԱՐԳ • Օլիգոխետները ունեն լավ զարգացած փակ արյունատար համակարգ, որը նման է բազմախոզանների արյունատար համակարգին: Մեջքային արյունատար անոթը կատարում է հիմնական կծկվող օրգանի դերը: Նա միանում է փորի արյունատար անոթի հետ օղակաձև, մետամեր դասավորված արյունատար անոթների շնորհիվ: Առջևի հատվածի օղակաձև անոթները, որոնք շրջապատում են կերակրափողը, ունեն ինքնուրույն կծկվելու հատկություն: Ինչի համար նրանց անվանում են փոքրիկ սրտեր: Օլիգոխետները ունեն խիտ դասավորված մազանոթների ցանց մաշկի մեջ, մետանեֆրիդներում, սեռական գեղձերում և մարմնի այլ հատվածներում:

28. ԱՐՏԱԹՈՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ • Օլիգոխետների մոտ արտաթորության օրգանների դերը կատարում են մետանեֆրիդները: Էքսկրետոր պրոցեսներին շատ դեպքերում մասնակցում են նաև հատուկ բջիջները, որոնք ծածկում են միջին աղիքը արտաքինից: Այդ բջիջները ձևափոխված էպիթելային բջիջներ են, որոնք իրենց մեջ կուտակում են էքսկրետները: Հետո այդ բջիջները ընկնում են խոռոչային հեղուկի մեջ և անցնում դեպի արտաքին միջավայր մետանեֆրիդային ձագարի միջոցով:

29. ՆՅԱՐԴԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ և ԶԳԱՅԱՐԱՆՆԵՐԸ • Օլիգոխետներըունեն զույգ ենթակլանային նյարդային հանգույցներ, որոնց նաև անվանում են գլխուղեղ: Շուրջկլանայինկոնյուկտիվների միջոցով այն միանում է շուրջկլանային նյարդային հանգույցի հետ, որից էլ սկսվում է փորային նյարդային շղթան: Պալպերի, շոշափուկների և զգայարանների թույլ զարգացվածության պատճառով օլիգոխետների մոտ թույլ է զարգացած գլխուղեղը: Անձրևորդի մոտ գլխուղեղը գտնվում է երրորդ սեգմենտում: • Օլիգոխետների զգայարանները ավելի թույլ են զարգացած քան պոլիխետների մոտ: Դա բացատրվում է նրանով, որ նրանք ապրում են հողի և ջրամբարների գրունտային ավազների մեջ: Նրանց մոտ լավ զարգացած է մաշկային զգացողությունը: Հայտնի է, որ անձրևորդերը չնայած չունեն աչքեր, սակայն նրանց մոտ լավ զարգացած է լույսի նկատմամբ զգայունությունը: Լույսի ընկալումը իրականացվում է լուսազգայուն ռետինալային բջիջների կողմից, որոնք դասավորված են հիմնականում մարմնի առջևի հատվածներում: Որոշ ջրային օլիգոխետներ ունեն աչքեր: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ անձրևորդը ընկալում է հոտերը:

30. ՍԵՌԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ • Բազմախոզաններիհետ համեմատած օլիգոխետներըհերմաֆրոդիտներ են: Նրանց սեռական օրգանները ունեն շատ բարդ կառուցվածք: Անձրևորդի սեռական օրգանները դասավորված են 9-15- րդսեգմենտների հատվածներում: Արական սեռական օրգանները կազմված են երկու զույգ փոքրիկ սերմնարաններից, որոնք գտնվում են զույգերով 10-11-րդ սեգմենտներում: Այստեղ յուրաքանչյուր սերմնարանի շուրջ գտնվում է մեկ սերմնատար խողովակը: Այդ խողովակները ուղղված են դեպի հետ և միանում են ընդհանուր սերմնածորանների հետ, որոնք բացվում են երկու կողմից դեպի դուրս 15-րդ սեգմենտում: Սերմնարանին և սերմնային խողովակին շրջապատում է խոշոր սերմնային բշտերը: Նրանք երեք զույգ են և դասավորված են 9,10, և 12-րդ սեգմենտներում: Ոչ լավ հասունացած սերմնաբջիջներըսերմնարաններից անցնում են սերմնաբշտերի մեջ և ավարտում իրենց հասունացումը այնտեղ: Սերմնաբջիջները այնտեղ են մնում մինչև որդի բազմացման շրջանի սկզբը: Այնուհետև բազմացման ընթացքում նրանք դուրս են գալիս շնորհիվ ձագարի և սերմնատարխողավակի դեպի դուրս:

31. Իգական սեռական օրգանները կազմված են զույգ ոչ մեծ ձվարաններից, որոնք տեղավորված են 13-րդ սեգմենտում: Այդ սեգմենտից են սկսվում իգական ձվաբջիջները տեղափոխող ձագարի սկիզբը, որը ավարտվում է սեռական անցքով հարևան 14-րդ սեգմենտում: Բացի այդ ամենը իգական սեռական ապարատին է պատկանում նաև երկու զույգ պարկիկները, որը իրենից ներկայացնում է էկտոդերմալ ծածկույթների խոռոչ: Այն գտնվում է փորային հատվածի վրա 9-10-սեգմենտներում: Դրանք սերմընդունիչներն են, որոնց մեջ են լցվում սպերմատոզոիդներըբեղմնավորման ժամանակ:

32. ԲԱԶՄԱՑՈՒՄԸ և ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ • Սեռահասուն որդերի միջևբեղմնավորումը իրականացվում է հետևյալ կերպ: Երկու որդեր իրար հպվում են առջևի հատվածներով այնպես, որ մեկ որդի գոտին հպվում է մյուս որդի սերմընդունիչների հետ, որոնք տեղավորված են 9-10-սեգմենտներում: Այդ ժամանակ գոտին արտազատում է լորձնանման արտազատուկ, որը չորանում է առաջացնելով յուրաքանչյուր որդի գոտու միջև միացման խողովակներ: Երկու որդերը արական սեռական օրգաններից արտազատում են սպերմատոզոիդները: Միացման խողովակների միջոցով սպերմատոզոիդները սահելով անցնում են մյուս որդի սերմընդունիչի մեջ: Փոխարինելով սպերմատոզոիդներըորդերը հեռանում են իրարից: Այնուհետև նրանք ազատվում են միացման խողովակներից: Հետագայում յուրաքանչյուր որդի մոտ առաջանում է նոր լորձնային գոտիկ, որը իր մեջ պարունակում է ապագա թրթուրին:

33. ՌԵԳԵՆԵՐԱՑԻԱՆ • Հասկանալի է, որ արխիտոմիայիձևով բազմացման ժամանակ բազմացումը իրականացվում է մարմնի բացակայող հատվածների ռեգեներացիայի ժամանակ: Օլիգոխետների մեծամասնությունը ունի լավ զարգացած ռեգեներացիոն հատկություններ: Հատկապես անսեռ բազմացող տեսակների մոտ այն ավելի լավ է արտահայտված: Որոշ օլիգոխետներ կարող են ռեգեներացիայի միջոցով վերականգնել իրենց ամբողջ մարմինը:

34. ՊՐԱԿՏԻԿ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ • Սակավախոզաններըշատ լավ տարածված են երկրի վրա: Կան մոտավորապես 3400 տեսակ: Նրանց մեծ մասը ապրում է հողի վերին շերտում: Շատ են նաև քաղցրահամ ջրերում բնակվող սակավախոզան օղակավոր որդերի թիվը: • Հողի վերին շերտերում բնակվող օլիգոխետները իրենցից ներկայացնում են մի խումբ, որը իր մեջ պարունակում է բազմաթիվ տեսակներ: Բացի այդ տարբեր տեսակի հողերում բնակվում են տարբեր տեսակի օղակավոր որդեր: • Նախկին ԽՍՀՄ-ի տարածքում հողի վերին շերտում բնակվող օլիգոխետներից լայն տարածված են սակավախոզանների երկու ընտանիքների ներկայացուցիչները: Դրանք են Enchytraeidae և Lumbricidae: Բացի այդ վերջին ընտանիքում պարունակվում են 50-ից ավելի տեսակներ:

35. Հողի վերին բերրի շերտում բնակվող օլիգոխետների մեջ կան նաև հսկաներ, որոնցից են Megascolidesaustralis, որը ապրում է Ավստրալիայում և ունի երկու մետր երկարություն: • Սակավախոզանների մեծամասնությունը անխոսք օգտակար կենդանիներ են: Կլանելով և աղիքով ջրի տակ գտնվող հողի շերտը անցկացնելով սակավախոզանները ապահովում են ջրամբարի գրունտի հատկությունները: Նրանք մաքրում են ջրամբարները բույսերի նեխվող մնացորդներից: • Հողի մաքրման համար հատկապես արժեքավոր է անձրևորդը: Նրանք հողի մեջ անցքեր բացելով ապահովում են թթվածնի և ջրի անարգել մուտքը հողի մեջ, Ինչի շնորհիվ հողում կարողանում են գոյատևել արմատային համակարգի օրգանները: բացի այդ անձրևորդը փխրեցնում է հողը: Նրանք հողի խոր հատվածներից բարձրացնում են հողը դեպի մակերես և դրանով ապահովում հողի թարմացումը: Չարլզ Դարվինը, որը ուսումնասիրել է անձրևորդներին ասել է, որ մեկ տարվա ընթացքում մեկ մետր քառակուսու վրա անձրևորդների կողմից հողի մակերես է դուրս հանվել 4 կգ չոր հող:

36. . ԾԾՈՂ ՈՐԴԵՐ (HIRUDINEA) • Ծծող որդերը իրենցից ներկայացնում են օղակավոր որդերի մի յուրահատուկ խումբ, որը իր մեջ պարունակում է մոտավորապես 300 տեսակներ, որոնց կառուցվածքը ենթարկվել է խիստ փոփոխությունների կախված այն հանգամանքից, որ նրանք ունեն մակաբույցկենսակերպ: • Ծծող որդերի մեծամասնությունը քաղցրահամ ջրերի ներկայացուցիչներ են: Նրանցից որոշները վարում են ցամաքաջրայինկենսակերպ և կարող են որոշակի ժամանակահատվածում գտնվել ջրից դուրս բայց խոնավ պայմաններում: Նրանցից շատ քչերն են բնակվում ծովերում: Դրանք այն ծծող որդերն են, որոնք բնակվում են ձկների վրա` խմելով նրանց արյունը: Հարավ-Արևելյան Ասիայի, Ավստրալիայի, Հարավային և Կենտրոնական Ամերիկայի խոնավ տրոպիկական անտառներում բնակվում են արյուն ծծող օղակավոր որդերը: Ծծող որդերի մեծամասնությունը ամրանում է զոհի մարմնին և սկսում նրանից խմել արյունը: Նրանցից որոշները անցել են ժամանակավոր մակաբուծությունից դեպի մշտական մակաբուծության:

37. ԱՐՏԱՔԻՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ • Մարմնի առջևի հատվածում գտնվում է մկանային առջևիծծիչը, որի կենտրոնում գտնվում է բերանային անցքը: Հետին հատվածում գտնվում է հետին ավելի լավ զարգացած ծծիչը, որի մեջքային հատվածում գտնվում է անալ անցքը: • Ծծող որդերի վրա չկան պարապոդիաներ, թարթիչներ և այլ գոյացություններ: Թարթիչները մնացել են միայն կառուցվածքային առումով ավելի պարզ տեսակի մոտ, որի անունն է թարթիչավոր ծծող որդեր: Նրա մոտ առջևի հինգ սեգմենտների վրա կան չորս զույգ թարթիչներ: • :

38. Ծծող որդերը լավ շարժվող, լողացող և սողացող կենդանիներ են: Սկզբից նրանք ամրանում են հետին ծծիչով զոհի մարմնին և ձգում իրենց մարմինը դեպի հետին ծծիչը: Այնուհետև մարմինը հենվելով հետին ծծիչի վրա շարժվում է դեպի առաջ և միանում առջևի ծծիչով զոհի մարմնին: Դրանից հետո պոկվում է հետին ծծիչը և մարմինը շարխվում է դեպի առջևիծծիչը: Հետո ծծող որդը կրկին ամրանում է հետին ծծիչով և կատարում քայլային շարժումներ: Ծծող որդերը շարժվում են շնորհիվ մարմնի տատանողական շարժումների

39. ՄԱՇԿԱՄԿԱՆԱՅԻՆ ՊԱՐԿԸ • Ծծող որդերի մաշկամկանային պարկը կազմված է միաշերտ էպիթելից, որը առաջացնում է խիտ թաղանթային կուտիկուլա և ուժեղ զարգացած մկանային համակարգ: Ծծող որդերի մաշկը հարուստ է գեղձային բջիջներով, որոնք արտազատում են լորձ: Մաշկի մեջ են գտնվում լակունարայինմազանոթները: Էպիթելի տակ դասավորված են բազմաթիվ գունային բջիջները, որը առաջացնում է ծծող որդերի ինքնանման գունավորումը: • Ծծող որդերի և տափակ որդերի միջև կան ընդհանուր հատկանիշներ, որոնք կապված են եռաշերտ մաշկամկանային շերտի հետ: Լավ զարգացած են նաև դորզովենտրալ մկանները, որոնք չեն մտնում մաշկամկանային համակարգի կազմի մեջ:

40. ՄԱՇԿԱՄԿԱՆԱՅԻՆ ՊԱՐԿԸ • Ծծող որդերի մաշկամկանային պարկը կազմված է միաշերտ էպիթելից, որը առաջացնում է խիտ թաղանթային կուտիկուլա և ուժեղ զարգացած մկանային համակարգ: Ծծող որդերի մաշկը հարուստ է գեղձային բջիջներով, որոնք արտազատում են լորձ: Մաշկի մեջ են գտնվում լակունարայինմազանոթները: Էպիթելի տակ դասավորված են բազմաթիվ գունային բջիջները, որը առաջացնում է ծծող որդերի ինքնանման գունավորումը: • Ծծող որդերի և տափակ որդերի միջև կան ընդհանուր հատկանիշներ, որոնք կապված են եռաշերտ մաշկամկանային շերտի հետ: Լավ զարգացած են նաև դորզովենտրալ մկանները, որոնք չեն մտնում մաշկամկանային համակարգի կազմի մեջ:

41. ՄԱՐՍՈՂԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ • Բերանը տեղավորված է առջևիծծիչի հատակին: Այն տանում է դեպի մարսողական համակարգի առջևի բաժին, որը կազմված է էկտոդերմից: Մարսողական համակարգի առջևի բաժինը կազմված է բերանի խոռոչից և մկանային կոկորդից: Բերանի խոռոչի և կոկորդի կառուցվածքը տարբեր է կնճիթավոր և ժանիքավոր ծծող որդերի մոտ: • Կնճիթանման ծծող որդերի մոտ բերանի խոռոչը հետաճելով պարուրում է կոկորդը: Ուժեղ մկանային համակարգ ունեցող կոկորդը վերածվում է կնճիթի, որը երկարանում և կարճանում է հատուկ մկանների ազդեցության տակ: Կնճիթը մտնում է որոշ կենդանիների բարակ ծածկույթների մեջ և ծծում արյունը: • Ժանիքավոր ծծող որդերի մոտ բերանի խոռոչում գտնվում է երեք երկայնաձիգ մկանային խողովակներ, որոնք ուղղված են մեկը մյուսին իրենց փորիչներով: Մկանային խողովակիկները պատված են խիտինով, որոնց ծայրերին գտնվում է սուր ատամիկները: Այդ ատամիկների շնորհիվ ծծող որդերը ճղում են կենդանիների և մարդկանց մաշկային ծածկույթները:

42. ՆՅԱՐԴԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ և ԶԳԱՅԱՐԱՆՆԵՐԸ • Ծծող որդերի զգայարանները ներկայացված են զգայուն բշտիկներով, կամ բաժականման օրգաններով: Յուրաքանչյուր այդպիսի օրգան կազմված է բջիջների խմբից, որոնք գտնվում են էպիթելի տակ: Զգայուն բջիջների արտաքին հատվածում ձևավորվում է զգայուն մազիկը: Զգայուն բջիջների ներքին կողմերին մոտենում են փորի նյարդային շղթայի նյարդաթելերը: Բաժականման օրգաններից որոշները իրականացնում են քիմիական զգայության օրգանների ֆունկցիաները, իսկ մյուսները շոշափական և այլն: Ծծող որդերի աչքերը ունեն բաժականման բջիջների կառուցվածք: Նրանք կարող են լինել մի քանի զույգերով: Աչքերը կազմված են բշտանման լուսազգայուն բջիջներից, որը պարունակում է մեծ վակուոլ իր ներսում: Աչքերը շրջապատված են մուգ պիգմենտներով:

43. ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ • Ծծող որդերի դասը բաժանվում է երեք կարգի: • Թարթչավործծողորդեր (Acanthobdellida), • Կնճիթավործծողորդեր(Rhynchobdellia), • Ժանիքավործծողորդեր(Gnathobdellida):

44. ԹԱՐԹՉԱՎՈՐ ԾԾՈՂ ՈՐԴԵՐ (ACANTHOBDELLIDA) • Այս խմբին պատկանում է միայն մեկ տեսակ թարթիչավոր ծծող որդը (Acanthobdellidapeledina), որը մակաբուծում է ձկների վրա: Այն հանդիպվում է Ֆինլանդիայի ծովերում և Ենիսեյ գետում: Մարմինը ունի պարզ կառուցվածք: Մարմնի առջևի հինգ սեգմենտների վրա կրում է չորս զույգ սուր թարթիչներ: Առջևիծծիչը բացակայում է: Պահպանվել է միայն հետին ծծիչը: Պարենխիման թույլ է զարգացած, ունի ցելոմային խոռոչ և արյունատար համակարգ:

45. ԴԱՍ 2. ԿՆՃԻԹԱՎՈՐ ԾԾՈՂ ՈՐԴԵՐ (RHYNCHOBDELLIDA) • Այս դասը բնութագրվում է կոկորդի առկայությամբ, որը վերածվել է կնճիթի: Նրան է պատկանում ձկների էկտոպարազիտ ծծող օղակավոր որդերը: Ձկների մոտ մակաբուծող սովորական ձկան ծծող որդը (Piscicolageometra) հանդիպվում է բազմաթիվ ձկների մոտ: Կնճիթավոր ծծող որդի համար սնունդ են հանդիսանում քաղցրահամ ջրերում բնակվող փափկամարմինների տարբեր տեսակները: • Կնճիթավոր ծծող որդերը ունեն սերնդի նկատմամբ բարձր խնամք: Ծծող որդը դնում է ձվերը, որոնք ամրանում են նրա մարմնի փորային հատվածին: Այդ ժամանակ որդը դառնում է թերշարժունակ: Նա իր հետին ծծիչի միջոցով ամրանում է հատակին կամ բույսերին և կատարում տատանողական շարժումներ: Երբ ձվերից դուրս են գալիս թրթուրները, նրանք շարունակում են ամրանալ մոր մարմնի փորային հատվածին:

46. ԺԱՆԻՔԱՎՈՐ ԾԾՈՂ ՈՐԴԵՐ (GNATHOBDELLIDA) • ԺԱՆԻՔԱՎՈՐ ԾԾՈՂ ՈՐԴԵՐ (GNATHOBDELLIDA) • Ժանքավոր ծծող որդերի մեծամասնության մոտ բերանի խոռոչում գտնվում են ժանիքներ: • Բացի բժշկական ծծող որդից այս դասին է պատկանում նաև (Naemopissanguisuga) տեսակի ծծող որդը, որը չունի լավ զարգացած ժանիքներ, որի պատճառով չի կարողանում ծակել մարդկանց և կենդանիների մաշկը: Սակայն նա սնվում է որդերով, փափկամարմիններով և այլ անողնաշարներով: Որոշ ժանիքավոր ծծող որդեր, որոնք ապրում են երկրի հարավային մասերում հիմնականում մարդկանց մակաբույծներ են: Օրինակ` (Limnatis) ցեղի ծծող որդերից մեկը L. Turkestanica –ն հանդիպում է Միջին Ասիայում: Ջրամբարից չեռացրած ջուր խմելիս նա կարող է անցնել մարդու ըմպան և այնտեղից սնվել արյունով` ծակելով ըմպանի պատը: Նա կարող է առաջացնել արյունահոսություն: Շրի Լանկայի, Հնդկաստանի, Ինդոնեզիայի ջունգլիներում ապրում է Haemadipsa ցեղի ցամաքաբնակ ծծող որդը: Նրանք թաքնվում են խոնավ տեղերում, խոտի մեջ և տերևների արանքում ու հարձակվում են կենդանիների, մարդկանց վրա` առաջացնելով ցավոտ խայթոցներ: