Ríkisstuðningur við íslenskan landbúnað

1. Ríkisstuðningur við íslenskan landbúnað Jónas Bjarnason, forstöðumaður Hagþjónustu landbúnaðarins Fyrirlestur á sal hjá Hagstofu Íslands 1. febrúar 2007

2. Efnisyfirferð • Erindi þetta skiptist í fimm hluta • Inngangur: Stutt kynning á íslenskum landbúnaði. • 1. Forsendur ríkisstuðnings. • 2. Áhrif landbúnaðarsamnings WTO. • 3. Um ríkisstuðning; nokkur atriði. • 4. Hvers vegna ríkisstuðningur?/gagnrýni á ríkisstuðning. • Upplýsingar miðast við staðfestar tölur fyrir árið 2004 og eru allar fjárhæðir á verðlagi hvers árs (nema annars sé getið).

3. Íslenskur landbúnaður; hlutfall búgreina í verðmætasköpun 2004(Heildarverðmætasköpun: 20 milljarðar króna)

4. Íslenskur landbúnaður, framleiðsla • Heildarframleiðsla helstu búvara á árinu 2004: • Mjólk: 131.133 t. (þ.m.t. framl. umfram gr.m. og heimt.) • Kindakjöt: 8.640 t. (þ.m.t. framl. umfram gr.m. og heimt.) • Nautgripakjöt: 3.611 t. • Svínakjöt: 5.597 t. • Alifuglakjöt: 5.392 t. • Egg: 2.637 t. • Ull: 856 t. • Kartöflur (12.000t); gulrætur (374t); blómkál (83t); annað kál (583t); tómatar (1.318t); agúrkur (930t); sveppir (461t) [og bygg (10.255t)].

5. Kjötsala innanlands, 1989-2004(Kjötsala á íbúa á árinu 2004 var að meðaltali 75,7 kg) Heildarkjötsala innanlands (allar kjöttegundir) í tonnum á ári 1989-2004

6. Íslenskur landbúnaður; annað • Fjöldi búa með greiðslumark 1994 var 2.245, þ.e.: • 644 sérhæfð nautgriparæktarbú. • 1.394 sérhæfð sauðfjárræktarbú. • 207 blönduð bú. • Lífræn framleiðsla, fjöldi búa: 195. • Vistvæn framleiðsla, fjöldi búa: 30. • Hlutur landbúnaðar í landsframleiðslu, 1,4%. • Hlutfall starfandi fólks í landbúnaði, 3,4%.

7. 1. Forsendur ríkisstuðnings • Forsendur ríkisstuðnings við íslenskan landbúnað byggja á eftirfarandi lögum og mynda þann ramma sem almennt er vísað til sem landbúnaðarstefnu: • Lög nr. 99/1993 um framleiðslu, verðlagningu og sölu búvara. • Lög nr. 70/1998 (Búnaðarlög). • Að auki koma til: • Ákvæði um stuðning við landbúnað í stefnu-yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá 22. maí 2003. • Óbeint, þingsályktun um stefnumótandi byggðaáætlun 2006-2009.

8. Tvennskonar stuðningur • Stuðningur stjórnvalda við landbúnað er í meginatriðum tvennskonar, þ.e. beinn stuðningur og óbeinn (markaðsstuðningur). • Til beins stuðnings teljast beingreiðslur úr ríkissjóði samkvæmt búvörusamningum í mjólk, kindakjöti og vegna framleiðslu gróðuhúsaafurða og garðávaxta, auk niðurgreiðslna á ull. • Til óbeins stuðnings telst tollvernd búvöru (verðtollar og magntollar) sem miðast við að tryggja markaðsstöðu innlendrar framleiðslu. • Búgreinar sem fá beingreiðslur úr ríkissjóði, njóta að auki tollverndar til jafns við búgreinar sem ekki fá beinan stuðning.

9. Beinn stuðningur • Beinn stuðningur, þ.m.t. beinar greiðslur og (niðurgreiðslur)* úr ríkissjóði til landbúnaðar á árinu 2004 námu alls 7,6 milljörðum króna. Hann skiptist eftirfarandi: • Mjólkurframleiðendur: 4,4 ma.kr • Kindakjötsframleiðendur: 2,9 ma.kr • Framl. gróðurhúsaafurða og garðávaxta: 0,3 ma.kr • Beinn stuðningur (og niðurgreiðslur) við þessar þrjár búgreinar nam samtals 71,1% af 10,7 ma.kr útgjöldum ríkisins til landbúnaðarmála á árinu 2004. • Stuðningur við bændur “a” og “c” er framleiðslu-tengdur, en óháður framleiðslu við bændur “b”. *Þ.e. ullargreiðslur til sauðfjárbænda

10. Óbeinn stuðningur • Mat OECD á markaðsstuðningi (MPS)* hér á landi, byggir á reiknuðum stuðningi við eftirtalda flokka búvara: • Nautgripaafurðir. • Sauðfjárafurðir (þ.m.t. ull). • Svínaafurðir. • Alifuglaafurðir (þ.m.t. egg); og • Hrossaafurðir. • Markaðsstuðningur íslenskra stjórnvalda við land-búnaðinn var metinn 6,2 ma. króna á árinu 2004 af OECD. *MPS = Market Price Support.

11. Heildarstuðningur • Að mati OECD nam heildarstuðningur stjórnvalda (TSE) við íslenskan landbúnað 14,1 ma. króna á árinu 2004. • Við samanburð á ríkisstuðningi við landbúnað í mismunandi löndum, er gjanan notast við svokallað PSE-gildi stuðnings (e. Producer Support Estimate). • PSE-mælikvarðinn byggir á samlagningu stuðningsgreiðslna úr ríkissjóði til bænda og reiknaðri innflutningsvernd búvara. • Á árinu 2004 var Ísland með 3. mesta stuðning við landbúnaðinn af aðildarlöndum OECD (ásamt Suður-Kóreu), eða 63%, sbr. meðfylgjandi mynd.

12. Opinber stuðningur við landbúnað í löndum OECD 2004 Ríkisstuðningur við landbúnað í löndum OECD á árinu 2004 samkvæmt PSE-gildi

13. 2. Áhrif landbúnaðarsamnings WTO • Áhrif landbúnaðarsamnings WTO sem tók gildi 1. júlí 1995 eru ótvíræð, bæði hvað varðar áhrif á landbúnaðarstefnuna (og þar með á fyrirkomulag ríkisstuðnings), svo og á atvinnuveginn. • Með tilkomu samningsins, þurfa stjórnvöld að virða skuldbindingu um hámarksstuðning við landbúnað, með hliðsjón af stuðningi viðmiðunartímabilinu 1986-1988. • M.a. þurfti [markaðstruflandi] innanlandsstuðningur að lækka um 20% á samningstímanum. Þá var opnað fyrir 3% markaðsaðgang búvara í byrjun, sem svo óx í 5% í lok hans. Þótt samningstíminn hafi endað 30. júní 2001, gildir hann í raun áfram (fyrir áhrif svokallaðs kyrrstöðuákvæðis) uns nýr samningur verður gerður (WTO II).

14. 3. Um ríkisstuðning; nokkur atriði • Fjárveitingar ríkissjóðs til landbúnaðar koma árlega til samþykktar Alþingis við gerð fjárlaga. • Þverpólitísk samstaða hefur verið á Alþingi um þessar fjárveitingar. • Í stefnuskrá allra stjórnmálaflokka sem eiga þingmenn á Alþingi í dag má finna ákvæði um stuðning við landbúnaðinn. • Sögulega, hefur stuðningur stjórnvalda við fram-leiðslu mjólkur og kindakjöts hefur verið óslitinn í yfir 60 ár (en niðurgreiðslur hófust 1943 með svokölluðum dýrtíðarlögum). • Á þessu tímabili hefur stuðningur þó breyst frá einum tíma til annars og minnkaði hann einkum eftir að vísitölubinding launa var aflögð 1983.

15. 4. Hvers vegna ríkisstuðningur? • Líkt og áður hefur komið fram grundvallast stuðningurinn á opinberri landbúnaðarstefnu. • Markmið hennar eru sett fram í lögum nr. 93 frá 1993. Þar kemur fram hvað það er sem stjórnvöld sækjast eftir fyrir það fjármagn sem innt er af hendi til atvinnuvegarins, m.a.: • Að stuðla að framförum og aukinni hagkvæmni í búvöruframleiðslu og vinnslu (aukin gæði – lægra búvöruverð). • Framleiðsla búvara verði í samræmi við þarfir þjóðarinnarog tryggi nægjanlegt vöruframboð (framleiðslustýring - fæðuöryggi). • Innlend aðföng nýtist sem mest við framleiðslu búvara, með hliðsjón af framleiðsluöryggi og atvinnu (byggðastefna).

16. Gagnrýni á ríkisstuðning • Efnisatriði í skýrslu formanns matvælaverðsnefndar forsætisráðherra, dags. 13.7.2006, m.a.: • Verð á matvörum sem bera skatta/tolla (eða hærri skatta/tolla en aðrar) veitir skjól fyrir hátt verð á samkeppnis- og staðkvæmdarvörum • Vörugjöld og tollar hafa uppsöfnunaráhrif • Draga úr innflutningsvernd á búvörum • Efnisatriði í skýrslu Hagfræðistofnunar HÍ sem kostuð var af forsætisráðuneytinu, dags. 18.3.2005: • Núverandi stuðningur er flókið kerfi styrkja og reglna sem draga úr frumkvæði og markaðshugsun í landbúnaði og hvetja bændur til að gera út á kerfið í stað þess að ráða í óskir markaðarins • Beinar greiðslur til bænda eru æskilegri [stuðningsaðferð] en háir tollar…