گردآورنده: اعظم مجرّّد رشته : شیمی محض استاد : آقای دکتر مج

1. بسم الله الرحمن الرحیم گردآورنده: اعظم مجرّّد رشته : شیمی محض استاد : آقای دکتر مجتبوی

2. نقشتیموریان در پیشبرد تمدن اسلامی

3. اوضاع سیاسی ایران درآستانه ی تشکیل حکومت تیموریان : 736 هجری آنان در13 ربیع الثانی سال عصر مغول در ایران با حمله چنگیز درسال 616 هجری آغاز شد و دوران اقتدار پایان رسید .بعد از این تاریخ دوران هحری وموج واختلال در سرتاسر ایران آغاز با مرگ ابوسعید بهادرخان تقریبا به دوران اوضاع چنان درهم ریخت که دیگر شد و با روی کارآمدن امری کوچک در نواحی مختلف ایران وتداوم فتنه ها نیامد این دوران پرآشوب حدود نیم قرن ادامه داشت . آرامشی نظیر عصر ازانی به دست سرباز دوره تیموریان

4. اصل ونسبت وخاستگاه تیمور: وپنجم شعبان سال 736 قریب به پنج ماه تیمور در لغت ترک به معنی آهن است به روایتی او درشب سه شبه بیست بهادرخان درشهر کش چشم به جهان گشود. بعد از وفات سلطان ابوسعید از طایفه ی بر لاس نام پدر او امیر طراای به روایتی دیگر ، محل تولد تیمور قریه ی خواجه ایافار از قرای کش می باشد گردیده است راجع به زندگی تیمور تا سال 760 اطلاعات چندانی در دست نیست . و نام مادرش ، تکیه خاتون ذکر تیمور را به دستور نواده اش الغ بیک مورخان معاصر درباره ی نسبت تیمور ، اختلاف نظر دارند .بعد از اینکه جسد که نسب وی برآن چنین نقل کرده اند ، سنگی بر روی مزار تیمور گذاشتند از شمال ترکستان به سمرقند انتقال دادند الامیر ایچل بن قراچار نویان بن الامیر :<< امیر تیمور کورکان بن الامیر طراای بن الامیر کل بن الامیر ایلنگیز بن >> بن الامیر قاچولی بن تومنه خان سونموچین بن الامیر ایردمچی بر لاس در نوشته های خود یزدی وحافظ ابرونیز مورخان مخصوص خاندان تیمور مانند نظام الدین شاهی وشرف الدین علی همین نسبت نامه را تاکید کرده اند نیز هست شخص پدر نهم امیر تیمور .لازم است ذکر شود که تومنه خان پدر چهارم چنگیزخان است وچون همین پس این دو جهانگشا از یک تیره اند

5. جلوس تیمور به تخت سلطنت : پس از گشته شدن امیر حسین وفتح بلخ ، کلیه ی امیران و بزرگان اولوس جتای وماورالنهر به دور تیمور حلقه زده و به اتفاق با اوبیعت کردند. از جمله امر او سرداران معرفی که درآن جلسه حضور داشتند می توان از امیر شیخ محمد سلدوز ، امیر کرد حسین وختلانی امیر اولجا تیو ایردی ، امیر داود ولات و....حسین بهادر و همچنین سید برکه (برکت )نام برد که مقام ومنزلتی خاص نزد امیر تیمور داشت وهمواره نفوذ معنوی وشخصیت مذهبی او استفاده می کرد .درآن مجلس ، همه ی امر او بزرگان باآدب ورسوم معمول آن در روزچهارشنبه دوازدهم رمضان سال 771 اتفاق افتاد و امیر تیمور که درآن حال سی چهارسال داشت ، از آن پس به صاحبنظران مقلب شد. امیر تیمور صاحبنظران ، پس از استقرار برایکه سلطنت ، فرمان داد تا کلیه اموال وخزائن چندین ساله امیر حسین را بین امیران تقسیم کنند . مجسمه تیمور در ازبکستان

6. شهرهای مورد توجه تیمور یان : 1)خراسان وماوراء النهر : سرزمین پهناور خراسان در تاریخ ایران خاصه پس از اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است . این اهمیت از دو جنبه ابل بررسی است : الف ) نخست گسترده ی جرافیایی خراسان بزرگ است . ب ) کثرت رویدادهای تاریخی در این منطقه است . یونانی با عنوان مارکاندا از آن نام برده شده است 2) سمرقند : این شهر از روزگاران کهن ، آباد وحجم بوده ودرمتون اهمیت سمرقند در طی قرون متمادی قبل وبعد از اسلام به اعتبار موقعیت سوق الجیشی آن بود شهر را به پایتختی خود برگزیده بودند 3) هرات : رونق در هنگام ظهور تیمور ، به دلیل آن بود که آل کرت این

7. جا معه ایران در عصر تیموریان: ادیان ومذاهب اطلاعی در دست نیست پیروان دیگر ادیان چندان دین مردم ایران به سان ادوار پیشین ، اسلام بود ، از شرایط زندگی وادٌعای غیر مسلمان بود تیموردر تمسک به اسلام ، که بهانه ای برای لشگر کشی های او به مناطق .احتمالا ًشیوه یر مسلمانان در بیان افکار وعقاید خود وانجام مناسک دینی احتیاط او مبنی بر جنگ با کفًار ، موجب آن می شد تا کنند . ، نیازمند آشنایی شناخت مذهب غالب در ایران عصر تیمور وچگونگی اعتقادات و باورهای دینی نزد عامه مردم بی عدالتی و ظهور ایلخانان مغول وخصوصا قرن هشتم قمری برجای مانده بود. رواج ظلم و با شرایطی است که از عصر یا گوشه گیر صاحبان فصل وتقوی موقعیتی را پیش آورده بود انواع رذایل ومفاسد اخلاقی در راه کسب قدرت ومال ، شدند تاثیر در اجتماعی بودند یا گرفتار تحقیر ، تعبید ، حبس وحتی مرگ می وبی که در معروف ونویسنده کتاب مواقف پرسیدند ونقل است که از قاضی عضدالدین ایجی (756-700)ق دانشمند در جواب گفت خدایی وپیغمبری می کردند ولی اکنون از این ادعاها خبری نیست .وی در زمان خلفا، مردم ادعای که نه از خدایشان یاد می آید نه از پیغمبر : مردم این روزگار ، چنان گرفتار ظلم وگرسنگی گشته اند

8. فرقه مذهبی : به دست ایشان ، قرن نهم را در زمره اعتقاد شاهان وشاهزادگان تیموری ، به تصوف وتکریم واحترام صوفیان نتیجه برای رشد وگسترش تصوف نهاده است . این گسترش بی سابقه ، دو مساعدترین ادوار تاریخی ایران از انحصار صوفیان نظران شریعت وخروجی تصوًف : ورود اصحاب خانقاء به جرگه صاحب مستقیم را در پی داشت ومعانی عرفانی در اکثر آثار منظوم ومنشور این دوره ، شاهدی براین ادعاست. که نفوذ اططلاحات های روزگار که ناخودآگاه توجه مردم عامل دیگری هم بساط تصوف را رونق می بخشید : ناملایمات و سختی کرد وانگیزه مناسبی برای ترک علایق دنیوی بود را به خانقاء واصحاب آن بیش تر می

9. بررسی کرد: وضع اقتصادی جامعه ایرانی را در دوره ، در دو زمینه متفاوت می توان کشاورزی و دامداری: وکشت وکار .روستانشینان غالبا به زراعت زراعت ودامداری به سان امروزه در جوامع یر شهری رایج بود رواج داشت . وپرورش احشام بیش تر در میان کوچ نیشینان یا همان چادر نشینان می پرداختند ولی دامداری که از دیرباز با آن مواجه بودند مسئله مالکیت زمین ، مهم ترین چالش پیش روی کشاورزان ایرانی بود کشاورزان ، اربابان وصاحب منصانی بودند که در شهر ها به سر می بردند معمولا مالکان و صاحبان اراضی و زارع به مختلف ، روابط میان مالک .روستاییان نیز بر روی زمین به کشت و کار می پرداختند .در دوره ای های مختلف ، روابط میان مالک و زراع از ویژگی های گوناگونی برخودار . در دوره کشت و کار می پرداختند محصولات تاثیر می گذاشت بود . این ویژگی ها برمیزان حق وحقوق روستاییان وسهم ایشان از نظام پولی: ضرب سکه به نام تازیخ پژوهان است سکه وسکه شناسی از ابزارهای مفید در شناخت اقتصاد یک جامعه برای مکان ضرب سکه از سلطان مزبور دارد سلطان نیز حکایت از تابعیت

10. هنر تیموریان نگار گری: روی دیوار به میان می آید نقاشی هنگامی که از هنر ناشی ونگارگری ایران در قرن نهم و پیش ازآن صحبت این ادوار ، منحصر به تصویرهای می کردد که برای نسخه های خطًی یا تابلوهای بزرگ مدنظر هنر نقاشی در تکاملی آن از دوره ایلخانی به تیمور کشیده می شده است .این شیوه از رن هشتم رواج پیدا کرد ودر روند شده است نسخه های مربوط به آل جلایر بر جای مانده که در بداد و تبریز خلق مکتب ها ونمونه های دیگری نظیر جنس ابریشم بوده وار دیواره چادرهایی که تیمور البته بنابر اطلاعات موجود ، در با غ تیمور در سمرقند از برجای نمانده وعجیب تر اقامت داشته اند ، آیزوان بوده است .اموزه از این تصاویر هیچ اثری و اطرافیانش درآن که تیمور هنرمند ان ومصًوری در دسترس نیست .عجیب به آن دلیل آن که اصولا از دوره تیمور نسخه خطًی زیبا وعبدالحًی در میان معین الدًین تبریزی بسیاری را ازتمام سرزمین های فتح شده به سمرقند کوچا ند که از آن بودند کار نسخه پردازی سرشناس

11. خوشنویسی عمده وجود داشت از هنرهای رایج در عصر تیموریان ، هنر خوشنویسی بود که در دو شکل لاینفک ارکان ومنشات وفرمان ها بود .کاتبان ودبیران جزء شکل نخست آن ، در کتاب ها ، نسخه های خطی کاتبان حتی به مقام وزارت محسوب می شدند واز مقام وجایگاه مناسبی برخودار بودند .برخی از نظام اداری وکتیبه ها مقبره ها کاری های بناهای مذهبی وتاریخی ، آرامگاه ها هم رسید ه ا ند .خطوطی که بر اینیه و کاشی از خشنویسان صاحب نام دوره تیموری به اسامی چشم می خورد ، شکل دوم تجلی هنر خوشنویسی است به زیر می توان اشاره کرد به قبله الکتاب درزمان خویش مقلب 1. سلطانعلی مشهدی(926-841 ق) پرآوازه ترین خطاط این دوره است که نشین بود عصر ، امیر علیشیر نوایی ، عبدالرحمن جامی وکمال الدین بهزاد هم گردید .با سه شخصیت برجسته 2. جعفر تبریزی: دو جعفر که کاتب هر دو اثر بسیار نفیس وی شاگرد عبدالله ، پسر میر علی تبریزی مشهور ایست بوده است ، امورزه در موزه کاخ گلستان وکتابخانه چستربیتی ایرلند نگهداری می شود . نسخه اوًل معروف به شاهنامه بایستزی و نسخه دوم گلستان سعدی است

12. 3. معروف بغدادی: ابتداد در دربار سلطان احمد جلایر بود .از اورویگر دان شد وبه شیرازنزد اسکندر سالطان آمد .علاوه بر زیبایی خط، سرعت قلم او نیز تعجب آور بوده است .نقل می کنند که در یک روز 1500 بیت شعر را در نهایت زیبایی ولطلفت تحریر کرده است .پس از مدتی به هرات رفت ودر کتابخانه شاهرخ مستقر گشت . به سبب امتناع از کتابت نسخه ای از خمسه نظامی که بایسنغر او او درخواست کرده بود، میان آن دو کدورتی پیش آمد .در ماجرای کارد خوردن شاهزخ در مسجد جامع هرات ، مولانا معروف متهم به دوستس با ضارب شاهرخ گشت . بایسنغر فرمان تل او را صادر کرد .پس از چند نوبت رفتن او به پای دار ، نهایتا او را درچاه لیعه اختیارالدین محبوس کردند (نوایی ، 1324، ص 87)

13. کتاب آرای: هنرهایی چون صحًافی ، جلدسازی ، تذهیب ونظایر آن ، جزو وهنرهای کتاب آرایی یا نسخه پردازی محسوب می شوند .ازآن جا که تولید نسخه های نفیس در دربار سلاطین تیموری رایج وکاری باارزش به شمار می رفته است ، صحفًافان وجلدسازان ونذهیب کاران همانند تصویزگران وخوشنویسان از موعیتً مناسبی برخودار بوده اند .خواند میر ، نویسنده سر شناس این دوره ، در بیان مقام ومنزلت ایشان چنین می نویسد : << حرفه صحافان ومجلدان از آن حیثیت که بهصحف آسمانی و کتب اشراف افراد انسانی متعلقاست ، اشراف حرف وصنایع است وامتیاز ایشان از سایر پیشه وران دوران >> (نامه نامی (نسخه خطی ) ص 109) تذهیب نسخه های خطی نیز از جمله هنرهای ظریفی بود که به دست مذهبان صورت می گرفت .در کتابخانه بایسنقر ، مذهبان متعددی بودند که نام برخی از ایشان عبارت است از : خواجه میر حسین ، حاجی مذهب ، خطا یی، میر دولت یار ومولانا شهاب ، دولتشاه سمرقند از سیمی نیشابوری ، که دیواری شعری هم دارد ، به عنوان فردی مطلع وماهر در نذهیب ورنگ آمیزی کاذ یادکرده است . بررسی هنرهای فلزکاری و سفالگری ، نشان می دهد که در اکثر مناط ایران ، این هنرهای رواج داشته است .هر چند که هیچ گاه اهمیت و جایگاه دوره ساجوقی را پیدا نکرد. نیشابور ، مشهد وتبریز از جمله مراکز اصلی ساخت سفال به حساب می آمد (گلمبک ، 1375 ، ص 92) از روزگاران گذشته ، هنرمندان چینی سازنده عالی ترین نمونه های ظوف چینی بودند که وجه تسیمه این موع از ظوف از همین جا ناشی می شود .در ایران نیز اهل ذوق وهنری پیدا شدند که تقلید از طرح های سرزمین چین و ساخت ظف هایی با کیفیت مشابه را در می پروراندند . حاجی محمد نقاش معروف به ذوالفنون ، که مدتی ریاست کتابخانه امیر علیشیر نوایی را به عهده داشت ، جزو اشخاصی بود که با تجربه بسیار ومشتقًت فراوان نمونه ظروفی را ساخت که هر چند بی شباهت به نمونه های چینی نبود ولی رنگ آمیزی چندان جالبی نداشت .

14. معماری: اشتیاق تیمور به ساخت بناهای باشکوه و اصراری بر اعزام معماران پیره دست از سرزمین های تسخیره شده موجب شد هنر معماری از روزگار خود تیمور ، رونق وجلوه خاصی بیابد .نوشته های تاریخ نگاران عصر ومشاهدات کلاویخو به خوبی نشان می دهد تیمور در سال های پایانی عمر تا چه حد به احداث کاخ ها وبا های مجللً علاه داشته ، هر چند که در این ایًام هم میل به جنگ وخونریزی وفتوحات بیش تر کمان کان در او زنده بود . تمایًل به ساختن بناهای شکوهمند ، که احتمالا ریشه در تفًکر به جای ماندن نیک ویادگاردر نزد شاهان تیموری داشت ، موجب گردید درسال های پایانی حکومت ایشان هم ایجاد این گونه از بناها در دستور کار قرار گیرد .عبارت << انظر علی آثار نا بعد وفاتنا>> که در متون تاریخی این عصر به کار رفته ، نشان بارزی از این گرایش است برخی از بناهای به جامانده به تفکیک موقعیت جغرافیایی فعلی عبارت اند از: مسجد گوهر شاد

15. مدرسه پریزاد این مدرسه اکنون درداخل حرم حضرت رضا(ع) بین مدرسه بالاسر و صحن گوهر شاد قرار دارد . پریزاد خاتون ندیمه گوهر شاد ، بانی این مدرسه بوده است . مدرسه دودر : دقیقا روبه روی مدرسه پریزاد واقع شده و مانند آن جزو حرم رضوی (ع) به حساب می آید حیاط نسبتا کوچکی به شکل مربع دارد . از روزگار گذشته ، طلاب علوم دینی در آن به یحث و درس می پرداختند تاریخ بنای آن 843ق است . کاخ آق سرای : تیمور در زادگاه خود به نام شهر کش (شهر سبز )، که در جنوب سمرند واع است ، قصد ایجاد قصری مجللً و با شکوه را داشت که پس از ساخته شدن ، نام آ سرای (قصر سفید ) برآن نهادند . به شهادت کتیبه های موجود معماری اصلی این کاخ آذربایجانی فقط بودند ولی برخی منابع ، آنها را از اهالی موجود معماران اصلی این کاخ آذربایجانی بودند ولی برخی منابع ، آنها را از اهالی خورازم دانسته اند .از این بنای با شکوه فقط مدخل ورودی آن به جای مانده است . مسجد جامعبزرگ ترین بنای ساخته شده به فرمان تیمور است که احداث آن از سال 801 آاز شد . این بنا به مسجد بی بی خانم معروف و در سمرقند واقع است .

16. مجموعه مصلًی : در برگیرنده بناهای بزرگ و مهمی چون مسجد ومدرسه گوهر شاد ، آرامگاه گوهر شاد و بایسنغر . مهم ترین معماری که در بنای این مجموعه به ویژه مسجد نقش داشته ، قومالدین شیرازی است .این مجموعه باشکوه تا ارواخر رن نوزدهم میلادی پابرجا بود ا این که به توصیه انگلیسی ها برای مقابله با سپاه روس ویران شد . گازرگاه: از تمونه های برجسته معماری عصر تیموریان که بت توجه به سبک واسلوب آن ، از کارهای قوام الدین شیراز ی باید باشد .برخی کتیبه های آن به خط سلطان علی مشهدی ، خوشنویس نام آشنای نیمه دوم رن نهم است . در دوره صفویان ، تعمیراتی در آن انجام شده است . مجموعه سلطان حسین یایقرا: امروزاز این مجموعه عظیم ، که دارای مدرسه و خانقاه مجللًی بوده تنها چهار مناره بلند باقی مانده است . تاریخ پایان بنای آن 898 ذکر شده ومحل دفن حسین بایقرا درآن قرار دارد .

17. موسیقی: در میان هنرمندان ابل توجهی که نزد شاهان تیموری و در دربار ایشان به سر می بردند ، وسیقی دانان،نوازندگان و خوانندگان هم وجود داشتند . کلاویخو از گروه نوازنده یاد می کند که با صدای بلند به نواختن آلات موسیقی مشغول بودند و یا در عروسی یکی از بستگان تیمور که گروهی از خوانندگان همراه با نوازندگان موسیقی ،آواز می خوانند . عبدالقادر مراغی سر شناس ترین موسیقی دان قرن هشتم و نهم هجری بود که لقب گوینده داشت. وی که در مراغه بزرگ شده بود به دربار جلایریان در تبریزدعوت شد. تسلط بر موسیقی، ادبیات،ریاضی و حفظ کل قرآن، از عبدالقادر چهره ای بر جسته در نزد آل جلایر ساخت.

18. (نهاد های فرهنگی- آموزشی): 1. مدرسه خراسان که قلمروی اصلی تیموریان محسوب می شد ، از قرن نخستین اسلامی ، محل پیدایش و گسترش نهادهای آموزشی بود که به ان ها اصطلاه مدرسه اطلاق می شد.در مفهوم امروزی آن، مدارس تمدن اسلامی، جایگاه دانشگاه و دانشکده را داشتند. این مکان ها ، محلی برای درس و بحث بود که در برخی موارد از مناطق دور دست برای معلومات رهسپار آن جا می شدند. نام تعدادی از مدارس مهم این دوره عبارتند از : مدرسه غیاثیه خرگرد، مدرسه الغ بیگ در سمرقند و بخارا و مدارسگوهر شاد ، سلطان حسین بایقرا ، سلطانیه،اخلاصیه و نظامیه در هرات. 2. خانقاه احترام و توجه سلاطین و امرای تیموری به صوفیان و عارفان ، رونق صوفی گری و گسترش خانقاه ها را در پی داشت. خراسان نیز به عنوان قلمروی اصلی این خاندان از قرن ها پیش محل رشد و پرورش بزرگان تصوف و عرفان به شمار می رفت و حتی این سرزمین را خاستگاه تصوف اسلامی نامیده اند. نام هایی چون عطار نیشابوری،ابو سعید ابی الخیر ،خواجه عبدالله انصاری، بایزید بسطامی، شیخ احمد جام معروف به ژنده پیل و شیخ نجم الدین کبری از جمله مشاهیر عرفان و تصوف خراسان بودند.اوج وقرب خانقاه در این دوره به حدی رسیدکه امیر علیشیر نوابی ، برای مدتی منصب جاروکشی خانقاه خواجه عبدالله انصاری در هرات را اختیار کرد.

19. باید دقت داشت که در برخی متون از اصطلاهات زاویه و رباط به جای خانقاه استفاده شده است. این دو واژه با خانقاه هممعنی است. هر چند که زاویه در برخی موارد به بخشی از خانقاه یا به آرامگاهعارفان و صوفیان اطلاق می شده است. رباط نیز واژهای عربی است که استعمال آن بیش تر در سرزمین های عرب نشین،خصوصا در بداد ، مرسوم بود.

20. 3. مسجد نقش مساجد در جوامع اسلامی از همان روز های آغازین پیدایش دین اسلام ف مهم ومحوری بود. این مسئله رادر ادوار گوناگون تاریخ ایران تا به امروز می توان مشاهده کرد. مسجد جامعدر هرشهر کوچک یا زرگی ،مسجد جامع مهمترین و بزرگترین بناهای مذهبی و محلی برای برپایی اجتماعات بزرگ، نظیر نمازهای جمعه و اعیاد فطر و قربان بود . در دوره تیموری ، به سان ادوار پیشین ، منصب امام جماعت مسجد جامع ، با اهمیت لی می شد . چرا که در خطبه های جمعه، نام پادشاه وقت ذکر و در پاره ا ی اوقات ، فرمان ها و اعلامیه های حکومتی قرائت می شد گاهی اوقات در شهر بیش از یک مسجد جامع وجود داشت وآن به دلیل بزرگی شهر بود .نظیر یزد که در قرن نهم هجری ، یازده مسجد را در خود جای داده بود. مصلی یا عیدگاهدر بسیاری از شهرها محلی در بیرون شهربرای انجام فرائض فضای باز ، نظیر نماز عید فطر و قربان و طلب باران ، در نظر می گرفتند که به اصطلاحا عیدگاه یا معادل عربی آن مصلی گفته می شد(واژه عید گاه هنوز در برخی مناط، نظیر افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی و حتی کاشغر چین به کار می رود). هرمصلی معمولا یک محراب و یک منار در فضای باز داشت(ویلبر،1374،ص82).( مشهورترین مصلی دوره تیموری ، عیدگاه هرات بود که در سمت شمال،میان شهر هرات و کوه مختارواقع شده بود . از این بنا اثری بر جای نمانده است.

21. مساجد مهم در قلمرو تیموریان : مسجد گوهر شاد: در مشهد و هرات از جمله مساجد عظیم و با شکوه آن دوره بود که اولی به همان شکوه اولیه باقی است ولی بجشهای مهمی ازمسجد گوهر شاد هرات از بین رفته است. مساجد جامع هرات: گفته می شود مسجدجامع هرات پیش از ورود اسلام به این سرزمین ،معبد زرتشتیان و بنای آن از چوب بوده است. در سال 514 ق دچار حریق شد ودر پایان همین قرن ، پادشاه قوری به تجدید بنای آن هت گماردند. در حمله مغول دیگر بار رو به ویرانی نهاد تا این که در عصر آل کرت، تعمیر اساسی و آباد شد. در زمان شاهرخ، امیرجلال الدین فیروز سوئ قصد یکی از پیروان فرقه حروفیه قرار گرفت و مضروب شد. در سال های پایانی فرمانروایی تیموریانبه دستور امیر علیشیر نوابی ، باز سازی و با کاشی های رنگین تزیین شد. اروز در صحنمسجد ، دیگ فلزی بزرگی وجود دارد که در زمان آخرین حاکم آل کرت ، شخصی به نام محمد بن علی آن را از جنس برنج ساخته و وقف مسجد جامع کرده بود.طر دهانه دیگ نزدیک به پنج متر و سال ساخت آن777 ق است.

22. 4. کتابخانه روزگار تیموریان را عصر شکوفایی هنر نامیده اند به آن دلیل که دو شاخه هنری بهقله های اوج خود در تاریخ ایران رسید: معماری و کتاب آرایی محل کار و هنر آفرینی کتاب آرایان و نسخه پردازان در کتابخانه های دربار شاهان و امیران قرار داشت. بنابر این هنگامی که از کتابخانه های این دوره سخن به میان می آید ، اغلب کتابخانه های باشکوه و تجملاتیکاخ ها و عما رتهای سلطنتی است که مردم عادی راهی به آن جا نداشتند . فعالیت اصلی در این نوع از کتابخانه ، آفرینش نسخه های نفیسی بود که به دست خوشنویسان ، تصویر گران ، تذهیب کاران ، صحافان و جلد سازان صورت میگرفت سمت کتابداری یا کلانتری (ریاست) کتابخانه بسیار مهم و با ارزش بود که فقط به نویسندگان یا هنرمندان طراز اول اعطا می شد . کتابخانه های مهم این دوره عبارتند از : کتابخانه شاهرخ : این کتابخانه در هرات بود و نسخه های فراوانی را در خود جای داده بود .از کتابداران معروف آن ، استاد خلیل نقاش را باید ذکر کرد که دولتشاه سمرقندی او را جزو چهار اعجوبه زمان و مانی ثانی می داند.0 کتابخانه بایسنغر : بنا بر آگاهی های موجود ، این کتابخانه، فعال ترین و بزرگ ترین نمونه در نوع خود بوده است. دولتشاه سمرقندی تعداد کارکنان آن را به چهل تن ذکر کرده که شبانه روز مشغول کار بودند.

23. کتابخانه ی ابراهیم سلطان : در مقر حکومت او،شیراز، قرار داشت. وی که به مانند برادرش بایسنغر، خطاطی چیره دست و توتنا به شمار میرفت،خواجه نصیرالدین مذهب را به سمت کلانتری(ریاست)کتخانه منصوب کرد. کتابخانه الغ بیگ : محفل علمی ال بیگ در سمرقند ، که محلی برای تحقیقات علمی در موضوعات فوق به زبان های مختلف غنی کرده بود. خصوصا آن که الغ بیگ همه کتابهایی راکه می پسندید ،دستور استنساخ آنها را صادر می کرد . کتابخانه او در سمرقند رار داشت، هر چند دقیقا مشخص نگردیده که در کاخ او یا در رصد خانه بوده است. کتابخانه سلطان حسین بایقرا : علاوه بر کتابخانه حسین بایقرا،که بسیار بزرگ و با شکوه بود ،در اماکن مذهبی و مدارس زمان او هم کتابخانه های متعددی تاسیس گردیده بودکه طلاب و اهل علم از آنها استفاده می کردند .در کتابخانه در بارش ، هنر مندانی چون کمال الدین بهزاد ، سلطان علی مشهدی و میرک نقاش به سر می بردند. در دربار پسرش، فریدون میرزا، هم کتابخانه مهمی وجود داشت که ریاست آن بعهده خواجه نصیر خطاط بود .

24. علوم و ادبیات: علوم دینی : دینداری ظاهری شاهان تیموری و پشتیبانی ایشان از عالمان دینی و فقها ، بر جریان تالیف و تدوین آثار مذهبی تاثیر گزار بود . زیرا از یک سو ، نویسندگان را به خل آثار این چنینی تشوی و از سوی دیگر این فعالیت را به یک شل و حرفه تبدیل مینمود. چه بسا نویسنده یا گوینده ای از شرع می نوشت و سخن می گفت ولی قلبا و عملا اعتقاد و روش دیگری داشت. نظیر شیخ الاسلام شهر سمرقند که نرد را به خوبی بازی می کرد! . ادبیات فارسی : حجم آثار ادبی ،اعم از منظوم یا منثور، کاملا ابل توجه ولی کیفیت آثار در قیاس با میراث ادوار پیشین ، بیان کننده روندی نزولی ای. تذکره های موجودعلاوه بر ذکر شمار فراوانی ازشاعران و نویسندگان پارسی زبان ،سخن از شاهان و شاهزادگانی می گویند که خود از قریحه شعر بی بهره نبودند. حسین بایقرا ، ابوالقاسم بابر، بایسنغر و الغ بیگ اشعاری سروده اند که در منابع ادبی این دوره ذکر گردیدهاست .حتی از حسین بایقرا رساله ای منظوم با عنوان گل و مل وجود دارد و این جدا از آثار او به زبان ترکی است.

25. تاریخ نگاری : توجه شاهان وامیران امپراتوری ه تاریخ و مورخان و وجود کتابخانه های غنی در دربار ایشان،موقعیتی مناسب را برای خلق منابع تاریخی پدید آورده بود.چنانکه تنها مورخان زمان حسین بایقرا را بیش از دویست تن نوشته اند. به رغم تاثیر مثبتی که این مسئله بر کمیت آثار داشت ، کفیت آثار و به عبارت بهتر درج حقایق،تحت الشعاع وابستگی نویسندگان به دربار و درباریان واقع می شد به عنوان مثال تمام مورخان این دوره ، به استثنای ابن عربشاه ،چنان تعریف و تمجیدی از تیمور به عمل می آورد که خواننده احساس میکرد جنایات و قتل عام های او ، عملی پسندیده و در خور تقدیر بوده است ! حجم بسیاری از مطالب و توضیح مفصل راجع به زندگی شخصی ،تولد،عروسی شاهان و شاهزادگان همراه با آب و تاب نقل می شود ولی از روزگار مردم عادی چندان سخن به میان نمی آید. متون مهم تاریخی این عصر به شرح زیر است: ظفر نامه شامی یا شنب غازانی: تالیف نظام الدین شامی ظفرنامه یزدی به قلم شرف الدین علی یزدی منتخب التواریخ معینی توسط معین الدین نطنزی در سال 816 هجری قمری در شیراز و به نام اسکندر ، نواده تیمور ، نگاشته شده است. زبده التواریخ تاریخ مفصل عالم از آغاز خلت تا میانه حکومت شاهرخ نویسنده آن شهاب الدین عبدالله بن لطف الله ، مشهور به حافظ ابرو (فوت 833 ق) که اثر خود را در بایسنغر تقدیم کرده است. عجایب المقدور اثری متفاوت از دیگر نوشته های این دوره ،تالیف ابن عربشاه (854-791 )که ایرانی الاصل بود ولی در دمشق به دنیا آمد. مجمل فصیحیکتابی است مشتمل بر ذکر وقایع عالم از آغازتا سال 845 به صورت سال شمار یعنی در ذیلهر سال وقایع مهم رخ داده را به اختصار آورده است. نویسنده آن فصیح خوافی است که سال ها دردربار شاهرخ ، صاحب پست و مقام و احتمالا تا سال های پایانی حکومت شاهرخ در قید حیات بوده است.

26. نجوم و ریاضیات : روند افت علوم عقلی که ازعصر مغولان و بلکه پیش از آن آغاز شده بود ،در قرن نهم کماکان ادامه داشت،دراین دوره نه فیلسوف صاحب نظریمیزیست و نه طبیب یا فیزیکدان یل عالم شیمی. تنها یک استثنائ وجود دارد و آن محفل علمی سمرقنددر دوران زمامداری الغ بیگ است که موجب رونق مباحث نجومی و ریاضیات شده بود. نجوم الاقه شخصی الغ بیگبهعلوم ستاره شناسی سبب گردیده تا در سال 833 ق فرمان ساخت رصد خانه ایعظیم بر فراز تپه ای در اطراف سمرقند را صادر کند که در روزگار خود بی همتا بود . 1.محاسبه دقیق عدد پی : وی در رساله محیطیه چنان عدد پی را دقیق اندازه گیری می کند که اگر برای محاسبه محیط دایره ای با قطر 600000برابر زمین به کار رود ،احتمال خطا ، کمتر از ضخامت یک تارموی اسب خواهد بود . 2. محاسبه کسرهای اعشاری : وی در المفتاح فی الحساب به آن پرداخت. هدف او تعریف یک بنیان نظری برای کسر اعشاری با استفاده از داده های هندسی بود که با دقت بسیار بالایی توانست به آن نائل شود. 3. جدول مثلثاتی : روش های نو و ابتکاری جمشید کاشانی در محاسبه نسبتهای مثلثاتی سینوس وکسینوس در زیج الغ بیگ موجود ونشان پیچیدگیمحاسبات او در تعیین دقیق اعداد مربوطه است.

27. سخن پایانی: اوضاع کلی جامعه ایران که زمینه را برای پیدایش تیمور آماده ساخته بود: نبود وحدت و یکپارچگی سیاسی ، اوضاع نابسامان معیشتی و اقتصادی در اکثر مناطق ایرانو به طور کل گسیختگی اجتماعی و فرهنگی که خود به خود ظهور شخصی مانند تیمور را طلب می نمود و حتی بعضی آرزوی آن را در سر می پروراندند. نحوه بر آمدن و حکمرانی تیمورکه با تکیه بر ساختار قبیله ای در ماورا النهر و الوس جغتای قدرت خود را افزایشداد و به تدریج با غلبه بر رقبای محلی و سرزمین های هم جوار ، مقدمات یورش سه گانه خود به درون ایران و هم چنینحمله به کشور های هند و شام و عثمانی را فراهم نمود.ساختار قدرت در نزد افراد خاندان تیموری که سبب نگاه خاص ایشان به زمامداری، تضعیف حکومت هایمرکزی را در پی داشت . به همین دلیل بلافاصله بعد از مرگ تیمور،اختلافات فرزندان و نوادگان تیمور آغاز شد که با اقتدار تدریجی شاهرخ و انسجام وهماهنگی پسران شاهرخ با وی ،آرامش به بخشهایی از قلمروی تیمور بازگشت. ولی با مرگ شاهرخ دیگر چنین زمینه ای وجود نداشت و سیر حکومتی این خاندان رو به زوال نهاد. جرافیای حکومتی تیموریان در نواحی داخلی ایران و به مرکزیت خراسان و ماورا النهرقرار داشت و دو مرکز عمده قدرت در این روزگار ،شهر های هرات و سمرقند بود. آبادانی و شکوه این دو شهر ،نمادی از توجه شاهان تیموری به پایتخت های خود و نشانه ای از رونق هنر و معماری در این ایام بود.

28. ای دوره را عصر شکوفایی هنر می دانند . زیرا شرایط نابسامان و آشفته جامعه ،امکان هر گونه پیشرفت علمی را از مردم سلب کرده بود .در چنین شرایطی ، هنر بهترین محمل برای گریذ از این وضعیت بود.زیرا که ذوق و خلایت ایرانی در قالب هنر ظهور می یافت و جلوه ای ذوقو استعداد در ساختمان هابا شکوه ، نسخه هایخطیچشم نواز ونقاشیهنرمندانی چون کمال الدین بهزاد نمایان می گشت. هنر دوستی و هنر پروری شاهان ،شاهزادگان و امیرن تیموری ، عامل مهمیدر این رشد و اعتلای هنریبود. افرادی چون شاهرخ،بایسنغر ،ابراهیم سلطان، حسین بایقرا و امیر علیشیر نوایی که هر یک به سهم خود ،حمایت از هنر و هنمندان را در حد اعلا انجام می دادند . به هرروی باید پذیرفت در دوران 140 ساله حکومت تیموریان بر ایران و خصوصا شرق آن که دورانی همراه با تحولات گسترده سیاسی،ظهور فرقه های مختلف تصوف و آاز روابطبا کشور های اروچایی بود ، فرهنگ غنی ایران_اسلامی وضعیت خوبی نداشت و روند نزولی خود را حتی در عرصه ادبیات طی می کرد . هر چند که بر خلاف این جریان ،هنر در اشکالگوناگون خود به عالیترن مدارج رشد و ترقی خود دست یافتو میراثی جاودانه برای نصل های آتی به یادگار گذاشت. هر چند که در ایران ، هنر در شاخه های گوناگون آن، میراث ارزشمند تیموریان بود و امتداد هنر تیموری را در حوزه صفوی میتوان نظاره کرد ، اما در سرزمین هندوستان ، علاوه بر حضور سبک هنر تیموریان، نوادگان تیمور موفق به تاسیس حکومت گورکانیان هند گشتند و نزدیک به 350 سال بر این سرزمین پهناور فرمانروایی کردند. تیمور و فتوحاتش، جنگها و کامیابی هایش آوازه فراوانی در تاریخ آسیا و جهان دارد . ولی آنچه از آن دوره به یادگار مانده، کوشش وذوق هنرمندان و نویسندگان واندیشمندانی است که با دست و قلم خود پیروزمندان واقعی تاریخ به شماد می آیند.

29. منابع : میراث تیمور: تالیف دکتر احمد حسن دانی – ترجمه: دکتر محمد مهدی توسلی تاریخ تحولات سیاسی- اجتماعی- اقتصادی وفرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان : تالف دکتر حسین میر جعفری تیموریان: تالیف غلامرضا امیرخانی www.google.com

30. پایان