OSMANLI'DA HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ

1. OSMANLI'DA HUKUKUN ÜSTÜNLÜĞÜ Doç.Dr.Abdullah Demir Zirve Üniversitesi HukukFakültesi

2. OsmanlıDevleti'ninidariyapısı o döneminmonarşikkrallıklarındançokfarklıdır OsmanlıDevleti'nde de her işinpadişahınikidudağıarasındadeğildir Padişahvediğeryöneticilerhukukkurallarınauygunşekildehareketetmekzorundadır.

3. Ehl-I örfveulema OsmanlıDevleti’ndeinsanunsuruaskerivereayaolarakikiyeayrılır. Askerilerdevletmemurlarını, reayaisesıradanvatandaşıanlatmaktadır Askeridenilendevletmemurlarısınıfıehl-iörfveulemasınıfındanoluşur. Ehl-iörfyaniyöneticisınıfınbaşındasadrıazambulunmaktadır Ulemasınıfınınbaşındaiseşeyhülislamyeralmaktadır. Padişahdevletyönetimindeehl-iörfveulemaarasındadengekurmaktavebunlarıbirbirleriiledenetlemektedir

4. Ulema Ulemasınıfı her ne kadaraskeridenilendevletmemurlarıgrubuiçerisindeyeralsa da onlardandahafarklıdır. İlk olarakulemanınreisiolanşeyhülislam Divan-ıHümayunüyesideğildir. Halbukiehl-iörfünreisiolansadrıazam Divan-ıHümayun'un hem üyesi hem de başkanıdır. Şeyhülislamdinintemsilcisiolarakpadişahı da denetleyicibirmakamdadır. Benzerşekildeulemasınıfı da ehl-iörfsınıfındanbağımsızveonlarıdenetleyicibirstatüdebulunmaktadır

5. Padişahın Yetkileri • Yasama Alanında İslam hukuku padişaha sınırlı bir yasama yetkisi vermiştir. Çünkü İslam hukukunda mutlak yasama yetkisi Allah’a ve ikinci derecede Hz. Peygamber’e aittir. Padişah yasama yetkisini üç şekilde kullanabilir. İlk olarak, İslam hukukuna ait hükümleri kanun haline getirebilir. Mesela, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye böyle bir kanundur. İkinci olarak, İslam hukukuna ait farklı görüşlerden birisini tercih edebilir. Mesela, para vakfı ve zamanaşımına ilişkin hükümler Kanuni Sultan Süleyman tarafından tercih edilerek kanunlaştırılmıştır. Üçüncü olarak, İslam hukukunun düzenleme yapmadığı alanlarda, yine İslam hukukunun genel prensiplerine uygun olarak kanun hazırlar.

6. Yürütme Alanında Padişah yürütmenin başıdır. Fatih dönemine kadar padişah Divan-ı Hümayun’a bizzat başkanlık etmekteydi. Bu dönemde Fatih Kanunnamesi ile veziriazamın Divan-ı Hümayun’a başkanlık etmesi ve alınan kararları telhis ve takrir yoluyla padişaha arz etmesi kanun haline geldi. Yürütmenin başı olan padişah, başkumandan olarak ordunun başında bulunurdu. 1697 yılına kadar padişah ordunun başında kumandan olarak sefere çıkardı. Bu tarihten itibaren vezirlerden birisi ordu kumandanı olarak görev yapmıştır.

7. Yargı Alanında Yargılama yetkisi esas itibariyle padişaha aittir. Padişah, başkadı olarak bu yetkisini isterse bizzat kullanabilir. Siyaset cezaları olarak adlandırılan ve devlet adamlarının cezalandırıldığı yargılamalar buna örnektir. Ancak uygulamada padişah yargı yetkisini vekil olarak görevlendirdiği kadılar aracılığı ile kullanır. Kadıların vermiş olduğu hükümler, padişah divanı olan Divan-ı Hümayun’da temyiz edilebilir

8. ŞeyhülislamlarınDenetlemeGörevi İslam tarihinde ilk defa Hz. ÖmerdönemindebaşlayaneyaletlerevalilerdenbağımsızdoğrudanmerkezebağlıkadılartayinetmegeleneğiOsmanlıDevleti'ndeuygulanmıştır. OsmanlıDevletiaynıfonksiyonubaşındaşeyhülislamınbulunduğuulemasınıfıaracılığıilegerçekleştirmiştir. Üstelikbudenetimbatılısistemlerdeolduğugibisadecehukukçerçevesindekalmamakta, dahaşümullüolarakdinialanda da yapılmaktadır.

9. OsmanlıDevleti'ninbuidarisistemibaştaİngiltereveAmerikaBirleşikDevletleriolmaküzereBatılıdevletleri de etkilemiştir. İngiltereveAmerikaBirleşikDevletleri, yönetimsistemleriniyapılandırırkenOsmanlıDevleti'ninhukukunüstünlüğünedayalıidariyapısınıörnekalmışlardır. Bu sebepleİngiltereveAmerikaBirleşikDevletleri'ninidarisistemiOsmanlıidarisistemineçokbenzemektedir.

10. Şeyhülislamyürütmeyidenetlerkenazledilmeendişesiyaşamamasıgerekmektedir. Bu sebeple ilk dönemlerdeşeyhülislamlarömürboyugörevdekalmışlarveherkangibirşekildeazilendişesiyaşamamışlardır. Osmanlı'daulemanın en seçkinlerişeyhülislamlıkmakamınagetirilmişvebuseçkinalimlerdiğeryöneticilerbirtarafagerekirsepadişahı da eleştirmişlerdir. BunlardanMollaFenari, YıldırımBayezid'inşahitliğinireddetmiş, MollaGürani, Fatih'iciddiyetleeleştirmiş, Zenbilli Ali Efendi, YavuzSultan Selim'inhukukaaykırıicraatlarınakarşıdurmuştur

11. AyrıcalıklıSınıflarınOlmaması OsmanlıDevleti'ndeadaletevehukukunüstünlüğünedayalıbiryapınınolmasınınbirsebebi de toplumdavedevletteayrıcalıklısınıflarınolmamasıdır. AynıdönemdeAvrupa'dabulunanasiller, ruhbanlarveburjuvalargibisınıflarOsmanlıtoplumundayeralmamaktadır. Ehl-iörfdenilenyöneticisınıfhiçbirzamanAvrupadakiderebeylerigibitoprağınveköylülerinsahibideğildir. Ehl-iörfsadecedevletitemsiledenyöneticilerdir. Ulemasınıfı da Avrupadakiruhbanlarabenzemez. RuhbansınıfınınAvrupalıvatandaşlarüzerindeçokçokkuvvetliyetkilerivardır. Ulemakendilerineverilengörevlerihukukçerçevesindeyapanmemurlardır

12. KanunKaşısındaHerkesinEşitOlması Osmanlıtoplumukanunkarşısındaherkesineşitolduğuinsanlardanoluşur. Kanunkarşısındabirköylüilepadişaheşittir. Mahkemelersıradaninsanıyargıladığıgibipadişahları da yargılamayetkisinesahiptir. Fatih Sultan Mehmet'inbirgayrimüslimasıllımimarileolandavasıbunlardanbirtanesidir.

13. AtamalardaKanunlaraUygunDavranılması Osmanlı'dahukukunüstünlüğünügösterenkurallardanbirisi de birgöreveatamayapılırkenkanunlarauygundavranılmasıvebukanunlarınpadişah da dahilkimsetarafındandeğiştirilememesidir. OsmanlıDevleti'ndeidari, askeriya da ilmibirmakamagelmekiçinbelirlişartlarvekurallarvardı. Padişahda olsabukurallarauymayankimseyibirmakamaatayamazdı. Mesela, Yavuz Sultan SelimgibiotoriterbirpadişahÇaldıranSavaşısırasındagörüşleriniçokbeğendiğiBaşDefterdarPiri Mehmet Çelebi'yisadrıazamlığagetirmekistediğihaldebunuyapamamıştır Kanuni, BarbarosHayreddinPaşa’yıvezirliğe, TurgutReisiKaptanıDeryalığaatayamamıştır

14. AvusturyaelçisiBusbek: "Hiçkimsesırffilanınneslindengelmişolmakdolayısıyladiğerlerindenmümtazbirmevkiyeçıkamaz... Sultan, herkesinvazifevememuriyetiniverirken ne serveteönemverirve ne de boşricalarlaiddialara kulak asar. Yalnızliyakatabakar, seciyearar, fıtrikabiliyetveistidadıdüşünür. İştebuşekildeherkeskendiliyakatvekabiliyetinininkarşılığınıgörür. Her memuriyetinbaşında o görevi en iyiyapacakbirkişibulunmaktadır. Türkiye'deherkesmakamveikbalinikendisigerçekleştirir. Türklerinher teşebbüslerindebaşarılıolarak hakim bir millet halinegelmelerininve her günsınırlarınıgenişletmelerininsırrıbudur. Bizdeliyakatveiktidarayerayrılmamıştır. Bizde her şeydoğuşabağlıdır.

15. Yürütmenin Denetlenmesi:Divan-ı Mezalim İslam devletlerinde hükümdarın bizzat başkanlık ettiği ve halkın şikayetlerini dinleyip hüküm verdiği Darü’l-adl, Divân-ı a’laveya Divân-ı Mezâlim denilen mahkemeler kurulmuştu İlk Osmanlı hükümdarlarından Orhan ve II. Murad sabahları saray kapısı önünde yüksek bir yere çıkarak halkın şikâyetlerini dinler ve hüküm verirlerdi. Osmanlı hükümdarları Divan-ı Hümâyun’da başkanlık vazifesinden çekildikten sonra da, Kasr-ı Adâlet veya Adâlet Köşkü denilen bir yerde, divana açılan pencere arkasından halkın şikayetlerini dinlemeye devam etmişlerdi

16. Gayrimüslimlerin yani Azınlıkların Korunması Osmanlı Devleti’nde gayrimüslimler, Müslümanlara tanınan can ve mal güvenliğine tam olarak sahipti. Bir gayrimüslimi kasten öldüren Müslüman, kısas olarak öldürülürdü. Kasten öldürme yoksa diyet cezasına çarptırılırdı. Gayrimüslimlerin mallarına Müslümanlar tarafından zarar verildiği takdirde tazmin ettirilir ve gerekirse ceza verilirdi. Şarap içme dışındaki had ve kısas suçlarını işledikleri takdirde cezalandırılırlardı, ancak kendilerine zina cezası verilmezdi