Aqronomluq i xtisas ı nın “Bitki mühafizəsi” i xtisaslaşması üzrə “Ümumi fitopatologiya” kursu - PowerPoint PPT Presentation

Presentation Transcript

aqronomluq i xtisas n n bitki m hafiz si i xtisasla mas zr mumi fitopatologiya kursu

Aqronomluq ixtisasının “Bitki mühafizəsi” ixtisaslaşması üzrə “Ümumi fitopatologiya” kursu

Mövzu6. Parazitlik haqqında ümumi məlumat

P L A N:

6.1 Orqanizmlərin qarşılıqlı münasibət formaları

6.2 Parazitliyin xassələri

6.3 Təkamül və parazitizmin tipləri

6.4 Xəstəlik törədicinin ixtisaslaşması və dəyişkənliyi

ƏDƏBİYYAT

1. Cəfərov İ. Ümumi fitopatologiya. Bakı: Elm, 2007, 392 s.

2.M.Timur Döken, Erkol Demirçi, Hüseyn ZenginFitopatoloji. Erzurum:

2010, 256 s.

3. Попкова К. Общая фитопатология. М.: Агропромиздат, 1989, 362 с.

4.Семенкова И.Г., Соколова Э.С. Фитопатология. М.: Изд. Академия,

2003, 496 с.

5. Чикин Ю.А. Общая фитопатология (часть 1). Учебное пособие -

Томск: ТГУ, 2001, 170 с.

www. google.ru

www. meduniver.com

www. lvrach.ru

www. dic.academic.ru

www. t-gra.livejournal.com

6.1 Orqanizmlərinqarşılıqlımünasibətformaları

Mikroorqanizmlərözaralarındarəqabətaparırlar. Bu onunlaəlaqədardırki, konkretbiosenozdamikroblarqidalanmavəenerjimənbələrinətələbatdaoxşarehtiyaclaramalikdirlər. Hərbirmikroorqanizmyalnızcansız substrata yox, onuəhatəedəndigərorqanizmlərədəuyğunlaşır. Beləadaptasiyabəzənxüsusimetabolikxassələrinqazanılmasınasəbəbolur. Məsələn, nitrifikasiyabakteri-yalarıüzvienerjimənbələriolmadanböyüyəbilir, ammonyakıoksidləşdirərəkişıqolmadanenerjimənbəyiqismindəistifadəedir, beləşəraitdədigərorqanizmlərinkişafetmirlər. Buna görədənitri-fikasiyabakteriyalarıbiolojirəqabətdəiştiraketmirlər. Bakteriya-larınəhəmiyyətlihissəsirəqabətmübarizəsindəiştirakedir, həyatınbaşqaformalarıiləbirgəyaşayışaadaptasiyaolunur, onlarlaəkstəsirəgirirlər.

Oqranizmlərinqarşılıqlıyaşayışqaydaları

Birorqanizmindigərinəaşağıdakıtəsirnövlərimümkündür:

- müsbət – birorqanizmbaşqasınınhesabınafaydaalır;

- mənfi – başqasınagörəorqanizməzərərdəyir;

- neytral – orqanizmlərbir-birinəheçbirtəsirgöstərmirlər.

Zədələnmə

Simbioz

İmmun cavab və sağalma nəticəsində eridikasiya

Mikroorqanizm və sahib arasında əlaqə

Zaman

Kommensalizm

Zədələnmə

Ölüm

İnfeksiya

Zaman

Xəstəlik

Zədələnmə

Eliminasiya

Zədələnmə

Zaman

Kolonizasiya

Persistensiya

Sahib bitki əlaqələri: infeksion prosesin inkişaf variantları

Simbioz

Simbioz (yunansözüsymbiosis – qarşılıqlıyaşama) mikroorqa-nizmlərinuzunmüddətliyaşayanqruplardabirgəhəyatformasıdır.

Üçlüsimbioz: bitki, göbələk, virus

AmerikabioloqlarıYelluostonMilliParkında (ABŞ) işləyərkənheyrətediciüçlüsimbiozarastgəlmişlər. GeotermalyaxınlığındaqaynartorpaqdatermodözümlüotDichantheliumlanugionozumbitir. Əvvəllərmüəyyənedilmişdirki, bubitkininyüksəktemperaturaheyrətedicidavamlılığıonuntoxumalarındayaşayanCulvulariapzotuberatagöbələyiiləəlaqədardır. Göbələkvəbitkiniayrı-ayrılıqdabecərdikdə +38º C-dənyuxarıtemperaturanəgöbələk, nədəbitkidözür, lakinbirlikdəonlar +65ºC temperaturdaçoxgözəlbitirlər.Bu heyrətedicisimbiotiksistemitədqiqedərək, alimlərmüəyyənetmişlərki, burada 3-cü biriştirakçıdamövcuddur. Bu özündə RNT turşususaxlayan virus olub, göbələyinhüceyrələrindəyaşayır.

Alimlərmüşahidəolunan virus, göbələkvəbitkiəlaqələrinidahadərindəntədqiqetməküçünmüvafiqtəcrübələrqoyurlar. Bununüçünonlargöbələyiqurudurvə -80ºC-də dondururlar. Bu kəskinprosedur virus hissəciklərinindağılmasınasəbəbolur.

Eksperimentlərüçün “göbələksiz” bitkinitoxumdanbecərir, onunörtüyünüçıxarıbxlorluməhlulda 10-15 dəqiqəçalxalayırlar. Sonrabitkinisimbiontgöbələkləyoluxdururlar. Təcrübələrgöstərirki, virusdan “sağaldılmış” göbələkbitkinitermodavamlıetməkiqtida-rındadeyil. Beləgöbələkləbitki, göbələksizbitkidəolduğukimiqaynartorpaqdaməhvolur. Təcrübələridahadadəqiqləşdirməküçün “Sağaldılmış” göbələkyenidənviruslayo-luxdurulur, eynizamanda “sağaldılmış” bitkidətəkrargöbələkləsirayətləndirilir. Bununladahərşeyqaydayadüşür: yenidəntoplanmışsimbiotikkompleksqaynartorpaqdaəlabitir.

Kommensalizm

Kommensalizm (latıncacon mensa- stolunyanında, birstolarxa-sında). İndividlərvəyamüxtəlifnövqruplararasındaqarşılıqlıəlaqəformasıdır, onlarmünaqişəsizvəqarşılıqlıköməkolmadanyaşayırlar.

Bitkilərdəkommensalizmnümunəsi. Paxlalılar (yonca) vədən-lilərkaliumvəfosforlazəngin, azotbirləşmələriiləzəiftəminolunantorpaqlardabirgəbitirlər. Bu zamanəgərpaxlalılarıninkişafına mane olmursa, onlardaöznövbəsindədənliləriəlavəmiqdardaazotlatəminedirlər. Lakinbucürqarşılıqlıəlaqələr o vaxtaqədərdavamedirki, torpaqdaazotmaddələriyoxsəviyyəsindədirvədənlilərsurətləböyüyəbilmirlər. Paxlalıların normal böyüməsi, azotfiksasiyaedənyumrucuqbakteriyalarınfəalişisayəsindətorpaqdabitkininmənimsəyəbiləyəcəyiformadaazotbirləşmələritoplanır, buzamankommensalizməlaqəformasırəqabətləəvəzolunur. Onunnəticəsin-dədahaazrəqabətqabiliyyətlifitosenozdançıxarılırlar.

Amensalizm

Növlərarasıqarşılıqlıəlaqələrtipidir, buzamanbirnöv, yəniamensalınböyüməsivəinkişafısıxılır, əziyyətçəkir, buzamanikinciyəniingibitorbeləsınaqlaraçəkilmir.

Mutualizm

Mutualizm – latınsözümutuus – qarşılıqlıdeməkdir.

Bu birsimbiozformasıdır. Mutualizmqarşılıqlıəlaqələrtipindəikimüxtəliforqanizmətrafmühitləözmünasibətlərininizamlamağıbir-birininüzərinəqoyur. Bu zamanorqanizmlərarasındaolanmüna-sibətlərqarşılıqlıxeyirverməkləxarakterizəedilir. Nəzərəalmaqlazımdırki, onlardanheçbiritəklikdəyaşayabilmir.

Mikoriza

Mikoriza (yunansözüolub, göbələkkökü) göbələkmitseliiləalibitkilərinköklərininsimbiotikassosasiyasıdır. MikorizatermininiA.B.Frank 1885-ci ildəişlətmişdir.

Muxamor mitselinin əmələ gəlməsi, ektomikoriza

Ektomikoriza

Arbuskulyar

mikoriza

Hartinq

şəbəkəsi

arbuskulyar

Ekto-endomikoriza

xarici hiflər

sporlar

yumrucuqlar

mitsel

Erikoriod endomikoriza

Orxid endomikoriza

Müxtəlif tip mikorizaların morfoloji xüsusiyyətləri

Parazitizm

Parazitizm -yunansözüolubparazitos - özgəninhesabınayaşayandeməkdir. Birorqanizminbaşqabirorqanizmdəyaşamaq, özününböyüməsinivəçoxalmasınıtəminetməkməqsədilə sahib orqanizmdənqidamaddələrinimənimsəməsivəqəbuletməsidir.

6.2 Parazitliyin xassələri

Trofluluq. Qidalanmaxüsusiyyətlərinəgörəmikroor-qanizmlərisaprotroflara, nekrotroflaravəbiotroflarabölürlər. Birincilərqidamaddələriniməhvolmuştoxumalardanmənimsəyirlər, yənisaprot-rofdurlar, ikincilərvəücüncülər – parazitlərdir. Lakinnekrotroflarbitkininhərhansıbirsahəsiniələkeçirməzdənəvvəlözününifrazetdiyitoksikimaddələrləhəminyeriöldürür, faktikiolaraqsaprotrof-larkimiməhvolmuşhüceyrəninmöhtəviyyatıiləqidalanırlar, biotroflarisəlazımıqidamaddələrinibilavasitəcanlıhüceyrələrdənalırlar. Onlarınarasındaolanfərqyoluxmuşbitkitoxumasınınməhvolmasınınsürətindəvəbitkidəparazitininkişafındadır. Əgərnekrozparazitinyayılmasınıqabaqlayırsa, müvafiqolaraq, qidalanma tipi nekrotrofdur, əgərparazitinyayılmasınekrozuqabaqlayırsa – qida-lanmabiotrofdur.

Mikroorqanizmlərin qidalanma xüsusiyyətləri

6.3 Təkamül və parazitizmin tipləri

b

a

c

d

Parazit və saprotrofların tiplərinin şərti sxemi (saprotrog faza rənglənmişdir):

a – obliqat saprotrof; b- fakultətiv parazit; c- fakultətiv saprotrof; d – obliqat parazit

Parazitlik fəaliyyətinin əsas göstəriciləri

bitkiyə daxil olması qaydaları;
bitki toxumasına təsiri;
yoluxmuş toxuma;
yoluxmuş bitkilərin vəziyyəti;
qidalanma tipi;
qida mühitlərində becərilmə xüsusiyyəti;
bitkidən kənar yaşama qaydası.

Fakultətiv parazitlər tərəfindən törədilən

xəstəlik tipləri

Obliqat parazitlər və fakultətiv saprotroflar tərəfindən törədilən xəstəliklər

Sürmə və pas xəstəlikləri

Unlu şeh

Yalançı unlu şeh və ya mildyu

Dəmgil

6.4 Xəstəlik törədicilərin ixtisaslaşması və dəyişkənliyi

İxtisaslaşmış fizioloji formalar

Belə ixtisaslaşmış formaların kəşfi 1894-cü ildə Y.Eriksona məx-susdur. Həmin formalar latın sözləri olan formae speciales və ya qısaldılmış şəkildə f. sp. kimi işarələnir.

Fizioloji raslar və biotiplər

Fizioloji raslar adətən şərti olaraq rəqəmlərlə işarələnirlər. Onlar ilk dəfə dənli-taxılları yoluxan pas göbələklərində kəşf edilmişdir.

Fizioloji biotiplər raslardan müəyyən sortları yoluxma xüsusiy-yətləri ilə fərqlənirlər. Ras və biotiplər arasında morfoloji fərq yastıcıqların ölçülərinə görədir. Biotiplər rası göstərməklə latın hərifi ilə işarələnir.

Məsələn, Puccinia graminis f. sp. tritici 15A gövdə pası törədi-cisinin buğda forması, A biotipinin, 15-ci fizioloji rasına aiddir.

Özünü yoxlama üçün mövzuya

aid test sualları

1. Mikroorqanizmlərdə hansı qarşılıqlı yaşayış formaları mövcuddur?

simbioz, amensalizm, mutualizm, neytrallıq, rəqabət,
parazitlik və digərləri
b) biotrof, saprotrof, simbioz, kommensalizm və digərləri
c) nekrotrof, hembiotrof, parazitizm, neytrallıq və digərləri
d) anormaliya, neytrallıq, rəqabət, psevdotrofluq və
digərləri
e) simbioz, amensalizm, bərabərlik, növdaxili və digərləri

2. Amensalizminbirgəyaşayış

formasınədir?

a) cinslərarası birgə yaşayış formasıdır
b) cinslər və fəsillərarası yaşayış formasıdır
c) növlərarası qarşılıqlı yaşayış formasıdır, bu zaman bu
növün yəni, amensalın böyüməsi və inkişafı sıxılır, ikinci
növ yəni, ingibitor belə sınaqları çəkilmir
d) növlərarası yaşayış formasıdır və bu əlaqələr zamanı
hər iki növ normal inkişaf edir
e) növlərarası yaşayış formasıdır, bu əlaqələr zamanı hər
iki növ bir-birinə qarşı antaqonisdir

3. Mutalizmnədir?

bu bir simbioz olub, orqanizmlərarası qarılıqlı
yararlı münasibət formasıdır
b) bu bir kommensalın forması olub, növlərarası
rəqabətdir
c) bu bir qidalanma tipi olub, parazitlikdir
d) bu bir simbioz olub, növlərarası mübarizə formasıdır
e) bu qarşılıqlı yaşayış forması olub, əlverişsiz mühitə
qarşı mübarizədir

4. Üzvi maddələrdən istifadə qaydasına görə heterotroflar neçə hansı qruplara bölünürlər ?

a) obliqat parazitlilər, toksinlər, fermentlər, patotoksinlər
b) patotoksinlər, saprotroflar, hemibiotroflar, nekrotroflar
c) biotroflar, nekrotroflar, saprotroflar, obliqatlar
d) obliqat saprotroflar, obliqat parazitlər, fakultətiv
saprotroflar, fakultətiv parazitlər
e) fakultətiv parazitlər, patotoksinlər, trofluluq,
avtotrofluluq

5. Obliqat parazitlər hansı qida maddələri hesabına yaşayırlar ?

a) məhv olmuş qida qalıqları
b) torpaq humusu və çürüntülər
c) bitkinin köklərində olan enzimlərlə
d) canlı toxuma hesabına
e) həm canlı, həm də məhv olmuş qida qalıqları ilə

6. Hansı göbələk mənşəli xəstəlik törədiciləri obliqat parazitlər adlanırlar?

unlu şeh, yalançı unlu şeh, sürmə, pas xəstəliklərinin
törədiciləri kələmdə kila, kartofda xərçəng
b) çürümə mənşəli xəstəliklərin törədiciləri
c) çürümə və ləkəlik xəstəliklərinin törədiciləri
d) soluxma mənşəli xəstəliklərin törədiciləri
e) steril göbələklər

7. Parazitlər sahib bitkidən qida maddələrini mənimsəmək xüsusiyyətinə görə hansı qruplara bölünürlər ?

a) biotroflar, nekrotroflar
b) nekrotroflar, hemibiotroflar
c) saprotroflar, nekrotroflar
d) fakultətiv parazitlik, biotroflar
e) fakultətiv saprotroflar, hemibiotroflar

8. Patogenlərin ixtisaslaşması

nədir ?

bu patogenlərin müəyyən qida substratına uyğunlaşması və konkret bitki dairəsini yoluxdurmaq xüsusiyyətidir
b) bu patogenlərin çoxalma xüsusiyyətidir
c) bu patogenlərin qida elementlərinə uyğunlaşmasıdır
d) bu mikroorqanizmlərin qida zəncirinə daxil olmasıdır
e) bu mikroorqanizmlərin və ya patogenlərin qeyri-cinsi
çoxalmaya münasibətidir

9. Filogenetik ixtisaslaşmanın mahiyyəti nədir ?

a) müəyyən sahib bitkilərdə parazitlik etməsinə görə fitopatogenlərin qruplara bölünməsidir
b) obliqat parazitlərin paxlalılar fəsiləsi bitkilərinə uyğunlaşmasıdır
c) fitogenlərin müəyyən bitki orqanlarına uyğunlaşmasıdır
d) nekrotrof mikroorqanizmlərin canlı toxumalara uyğunlaşmadır
e) bu bir ixtisaslaşma olub, yaşayış uğrunda mübarizəsidir

10. Hansı ixtisaslaşma formalarını tanıyırsınız ?

a) fitogenetiki, orqanotrof, histotrof və ya toxuma, ontogenetik və ya yaş-fizioloji ixtisaslaşmaları
b) orqanotrof, ontogenetik ixtisaslaşmaları
c) histotrof, fitogenetiki ixtisaslaşmalar
d) saprotrof, hemitrof, histotrof ixtisaslaşmaları
e) histotrof, orqanotrof, hemibiotrof ixtisaslaşmalar