بسم‌الله الرحمن الرحیم

1. بسم‌الله الرحمن الرحیم

2. نقش‌ها و مسئولیت‌ها در خانواده مسعود آذربايجاني عضو هيأت علمي پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

3. مقدمه خانواده آسمانی: امام صادق(ع) فرمود: علی(ع) آب و هیزم می‌آورد و فاطمه(س) آرد می‌کرد و خمیر می‌ساخت و نان می‌پخت و لباس‌ها را وصله می‌زد و آن بانوی گرامی از زیباترین مردم بود و گونه‌های مطهرش از زیبایی مثل گل بود... (روضه کافی، ص165) تقسیم‌ نبوی: علی و فاطمه(ع) برای داوری دربارۀ تقسیم کارهای خود نزد پیامبر خدا(ص) رفتند و حضرت این‌گونه قضاوت فرمود که کارهای داخل خانه را فاطمه انجام دهد و کارهای بیرون از خانه را علی. حضرت فاطمه(س) در این باره فرمود: از این‌که پیامبر خدا(ص) مرا از برعهده گرفتن مسئولیت‌های مردان معاف ساخت بسیار خوشحال شدم (وسایل الشیعه، ج2، حدیث 25341)

4. 3. تفاهم در زندگی مشترک: امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: به خدا سوگند (در سراسر زندگی مشترک با فاطمه(س)) تا آنگاه که خدای عزیز او را قبض روح کرد، هرگز او را خشمگین نساختم و بر هیچ کاری او را اکراه و اجبار نکردم و او نیز مرا هرگز خشمگین نساخت و نافرمانی من نکرد. هر وقت به او نگاه می‌کردم رنجها و اندوه‌هایم برطرف می‌شد (بحار، ج43، ص134). 4. الگویی فاطمی: رسول خدا(ص): فاقتدوا بالزهره: از روش و منش زندگی فاطمه زهرا پیروی کنید (معانی الاخبار، ص114)، امام مهدی(عج): دختر رسول خدا برای من الگویی نیکو است (بحار، ج52، ص179).

5. پرسش‌ها: 1. نقش، جایگاه و مسئولیت‌های مرد در خانواده از دیدگاه روان‌شناسی و آموزه‌های اسلامی چیست؟ 2. نقش، جایگاه و مسئولیت‌های زن در خانواده از دیدگاه روان‌شناسی و آموزه‌های اسلامی چیست؟

6. مفهوم‌شناسی 1. نقش: انتظارات، توقعات و حقوقی که در یک جامعه دینی برای هریک از همسران وجود دارد و این انتظارات و حقوق منطقی، بجا و شایسته آنان می‌باشد. 2. مسئولیت: تکالیف، وظایف و ارزش‌هایی که براساس هنجارهای فرهنگی و قانونی و آموزه‌های دینی برعهدۀ زن و مرد است و مورد بازخواست قرار می‌گیرد.

7. 3. خانواده: از عمومی‌ترین سازمان‌های اجتماعی است که براساس ازدواج بین یک مرد و یک زن شکل می‌گیرد، در آن مناسبات خونی یا اسنادی (پذیرش فرزند) به چشم می‌خورد، دارای اشتراک مکانی است و نقش و کارکردهای گوناگون شخصی، اقتصادی، اجتماعی، پرورشی و... را برعهده دارند. 4. روان‌شناسی: مطالعه علمی رفتارها، فرایندهای ذهنی و پدیده‌های روانی که در حیات انسان حضور دارند. 5. اسلام: دین آسمانی که توسط حضرت محمد(ص) آخرین پیامبر الهی آورده شد و آموزه‌های آن از طریق قرآن و سنت (احادیث پیامبر و ائمه معصومین(ع)) ارائه شده است.

8. مبانی مشترکات زن و مرد: جسمانی، سرشتی، کمال‌طلبی، کرامت، اراده و اختیار، مسئولیت و تکلیف تفاوت‌ها: زیستی، عاطفی، شناختی، انگیزشی، جنسی، معنوی و مذهبی ارزش‌ها و هنجارها: حقوق، تکالیف و انتظارات متفاوت تشریعی در اسلام، تفاوت‌های هنجاری و قانونی در جامعه و قانون مدنی

9. الف) نقش‌های مشترک در نظام خانواده اموری که با تشریک مساعی و همکاری و هماهنگی بین زن و شوهر در کانون خانواده اتفاق می‌افتد: 1. اخلاقی: حسن معاشرت «وعاشروهنّ بالمعروف» با همسرتان خوش‌‌رفتاری کنید (نساء / 19) پیامبر اکرم(ص): «بهترین شما، نیکوترین کس برای خانواده‌اش است و من برای خانواده‌ام بهترین‌ام» (وسائل الشیعه، ج20، ص171). «زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند» (قانون مدنی، مادۀ 1103). مصادیق حسن معاشرت: خوش‌خلقی، مهربانی، چهرۀ بشّاش و شاداب، فروتنی، با لقب و نام نیکو صدا زدن، محبت، احترام، تکریم، رعایت ادب، استقبال و بدرقۀ همسر، قدردانی و سپاسگزاری، رازداری و تعهد و وفاداری. مصادیق مخالف: ترش‌رویی، اخم، داد و فریاد، غر زدن، بی‌حوصلگی، بدزبانی، آزار و اذیت، نامهربانی، تمسخر و تحقیر و توهین

10. 2. عاطفی: نقشی که خانواده در مواجهه با فشارهای روان‌شناختی زندگی روزمره ایفا می‌کند که می‌تواند شخصیت بزرگسالان را بی‌ثبات کند. اهمیت نقش عاطفی خانواده: تأمین نیازهای عاطفی درون خانواده (آرامش) ،هسته‌ای شدن و کم‌رنگ گردیدن شبکه‌های اجتماعی گسترده ،کشش عاطفی و عشق متقابل ستون خیمه خانواده، افزایش تنش‌ها در جامعه مدرن وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (روم / 21)

11. 3. جنسی: بدون تمایلات جنسی و ارضای جنسی مطلوب، زندگی زناشویی با شیرینی و دلگرمی همراه نخواهد بود. هرچند این موضوع از مسائلی است که مشارکت زن و مرد را با یکدیگر طلب می‌کند اما زنان به دلیل مسئله تمکین نقش مهمتری در این موضوع دارند. اهمیت کارکرد جنسی: ـ اکثر روان‌شناسان چون فروید، بندورا، مینوچین، چودور و... بر نقش جنسی زن و مرد در استحکام و پایداری خانواده تأکید دارند. ـ اغلب اختلافات خانوادگی مستقیم یا غیرمستقیم معلول ناسازگاری جنسی است. ـ ازدواج باید دربردارندۀ رابطه جنسی رضایت‌بخش برای هر دو (زن و مرد) باشد. ـ نیاز جنسی از مهمترین نیازهای زیستی، روانی و اجتماعی است. ـ زمینه کنترل اجتماعی و عفت و خویشتنداری را فراهم می‌کند. ـ تأمین نیازهای عاطفی و حمایتی و عزت نفس (احساس ارزشمندی) ـ تأمین سلامت جسمی و شادابی و نشاط أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ ُ.. (بقره/187) پیامبر اکرم(ص): وقتی که مرد با همسرش آمیزش می‌کنند گناهان‌شان چون برگ‌های درخت ریخته می‌شود و وقتی غسل می‌کنند از گناهان بیرون می‌آیند (وسائل الشیعه، ج20، ص108).

12. 4. اقتصادی: زنان و مردان در طول تاریخ در این زمینه مشارکت داشته‌اند، البته مردان به دلیل شرایط جسمی سهم بیشتری در این عرصه داشته‌اند، مردان بیشتر در محیط خارج از خانواده و زنان بیشتر در محیط خانواده، مردان در مشاغل سخت‌تر و زنان در حرفه‌های سهل‌تر. لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ(نساء / 32) ـ از نگاه اسلام تأمین نیازهای معیشتی وظیفۀ اصلی مردان است (نفقه) اما زنان می‌توانند در این امر مساعدت کنند. ـ برخی جامعه‌شناسان مانند پارسونز نیز وظیفۀ نخست مردان را تلاش برای بهبود وضع اقتصادی خانواده می‌دانند. ـ باید بدانیم هرچند اشتغال زنان در امور مباح و مجاز از دیدگاه اسلام جایز است اما به جهت آنکه نفقه خانواده بر مرد واجب و الزامی است مردان در این جهت تلاش بیشتری باید داشته باشند و اشتغال زنان نیز باید محدود به حدودی باشد که با وظایف اصلی آنان تعارض نداشته باشد.

13. 5. حمایتی و مراقبتی: نوزاد انسان برخلاف جانداران دیگر، مدت زیادی پس از تولد توانایی مراقبت و محافظت از خود ندارد و این امر مشارکت زن و مرد در حمایت و مراقبت فرزند را می‌طلبد. اهمیت کارکرد حمایتی و مراقبتی ـ مراقبت از فرزندان ـ پرستاری در هنگام بیماری و نقص عضو ـ نیاز به مساعدت در هنگام پیری و سالمندی ـ مراقبت تمام‌وقت، تمام عمر، توأم با دلسوزی و محبت

14. 6. تولیدمثل و نسل: فرزندآوری و استمرار نسل انسانی یکی از مهمترین کارکردها و غایات تشکیل خانواده است که مشارکت عملی و فکری زن و مرد در آن لازم است. اهمیت فرزندآوری: ـ مایۀ خوشبختی و تکمیل سعادت انسان ـ تأمین یکی از نیازهای اساسی (و عاطفی) ـ استمرار شخصیت و منش و نسل فرد ـ بهترین یاور و حمایت‌کننده ـ نوردیده، میوه دلها، چشم‌ روشنی و باقیات الصالحات رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ(فرقان / 74) پروردگارا! همسران و فرزندان ما را مایۀ روشنی چشم ما قرار ده.

15. 7. آموزشی و تربیتی: جامعه‌پذیری فرزندان عمدتاً در محیط خانواده شکل می‌گیرد و بخشی از مهمترین آموزش‌ها و ارکان تربیتی توسط خانواده به وجود می‌آید. مصادیق کارکرد آموزشی و تربیتی: ـ گفتن اذان واقامه در گوش فرزند ـ ادب‌آموزی (به ویژه آداب غذا خوردن) ـ آموزش خواندن و نوشتن (از طریق مدرسه) ـ آموزش نماز و مسائل دینی (به ویژه قرآن) ـ آموزش اخلاق اجتماعی ـ آموزش معارف توحیدی در مقابل افکار انحرافی ـ آموزش نظامی و سلحشوری پیامبر اکرم(ص): «أکرَمُوا أولادَکُم وَأحسَنُوا آدابَهم یُغفَرلَکم» (بحار، ج104، ص95) فرزندان‌تان را بزرگ دارید و در ادب‌آموزی آنان خوب تلاش کنید تا آمرزیده شوید.

16. ب) نقش‌های اختصاصی مردان این نقش‌ها به مردان در خانواده اختصاص دارد: 1. سرپرستی و مدیریت: «در رابطه زوجین ریاست خانواده از خصایص شوهر است» (قانون مدنی، مادۀ 1105) اسلام الگویی نسبتاً انعطاف‌پذیر از مدیریت خانواده ارائه می‌دهد که در آن سِمت رسمی مدیریت با برخی اختیارات مشخص و محدود در ازای برخی وظایف و مسئولیت‌ها به شوهر تعلق می‌گیرد. حقوق یا اختیارات اصلی عبارتند از: حق تمکین جنسی همسر، حق کنترل خروج همسر از منزل، حق طلاق و ولایت بر فرزندان که پاره‌ای حقوق فرعی مثل حق تعیین محل سکونت از آنها مشتق می‌گردد. در ازای این حقوق، تعهداتی در قبال همسر و فرزندان دارد که تأمین نفقه، مسکن و هزینه‌های مالی از مهمترین آنهاست. دلایل ریاست مرد در خانواده: ـ نیاز خانواده به عنوان یک سازمان اجتماعی کوچک به مدیر و برتری نسبی مردان از جهت جسمی و عقلی بر زنان ـ تناسب با وظیفۀ اقتصادی و نفقه که به عهده مرد است. ـ تعارض مدیریت خانواده با ضعف زنان در ایام خاص ماهانه، بارداری و شیرخوارگی فرزندان ـ تناسب با حضور بیشتر مردان در جامعه و دفاع از حقوق خانواده ـ زن در سایۀ اقتدار مرد، آرامش بیشتری می‌یابد. «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ» (نساء / 34) مردان سرپرست و نگهبان زنانند، به خاطر برتری‌هایی که خداوند برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است و به خاطر انفاق‌هایی که از اموالشان می‌کنند.

17. 2. پدری: با تولد اولین فرزند، مرد دارای نقش جدیدی می‌شود که اختصاص به وی دارد یعنی نقش‌ پدری که دیگران از این منزلت خاص انتظار دارند. توصیه‌های مهم در نقش پدری: ـ توجه به غذای حلال در تغذیه فرزندان ـ رعایت عدالت و مساوات در برخورد عاطفی با فرزندان ـ ملاطفت و مهربانی بیشتر با دختران ـ هم‌بازی شدن با کودکان به اقتضای سنی ـ مراقبت و پیشگیری جدی از انحرافات اخلاقی و دینی

18. 3. ولایت: پدر در مورد تصرف در اموال فرزندان، تزویج آنها، حق حضانت و نگهداری و کنترل و تأدیب کودک ولایت اختصاصی دارد. به ویژه در مورد اموال فرزند صغیر یا مجنون پدر ولایت دارد.

19. ج) نقش‌های اختصاصی زن این نقش‌ها به زنان در خانواده اختصاص دارد: 1. نقش عاطفی و آرامش‌بخشی: هرچند زن و شوهر در این زمینه مشارکت دارند اما زنان به دلیل برتری در عواطف و احساسات، نقش اصلی و اساسی در این بعد دارند. کارکردهای عاطفی زنان: ـ تلطیف فضای خشک خانواده ـ همدلی و همدردی با همسر و فرزندان ـ زمینه‌سازی نقش مادری (مراقبت و حمایت عملی و عاطفی) ـ استفاده از روابط کلامی و غیرکلامی برای ابراز عواطف ـ قدرت سازگاری و انعطاف‌پذیری بیشتر «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَاْ» (اعراف / 189) امام رضا(ع): خداوند شب و زنان را برای آرامش قرار داد و لذا مستحب است مراسم ازدواج را شب برگزار کنند... (بحار، ج74، ص5).

20. 2. خانه‌داری: رسیدگی به امور خانه، نظم داخلی و تنظیم امور، خوراک، پوشاک و روابط میان فردی از نقش‌های مهم زن در خانواده است. هرچند این امور از وظایف واجب زن نیست اما به صورت عرفی و فرهنگی این انتظارات از وی توقع می‌رود و در روایات به صورت غیرمستقیم به آن اشاره شده و در سیرۀ اولیای دین به ویژه زهرای مرضیه(س) به چشم می‌خورد. پیامبر اکرم(ص): هر زنی در رابطه با خانه‌داری کاری انجام و چیزی را به جای خودش بگذارد و خانه را منظم کند، خداوند به او نظر می‌کند و عذابش نمی‌کند. (وسائل الشیعه، ج21، ص451) امام باقر(ع): فاطمه(س) کار خانه، پخت و پز و نان و جارو کردن اتاق را برای علی(ع) تضمین کرد و علی(ع) نیز کارهای بیرون از خانه مانند حمل هیزم و آوردن مواد خوراکی را به عهده گرفت. (مستدرک الوسائل، ج13، ص25)

21. 3. نقش مادری: ارتباط خاص با فرزندان از زمان انعقاد نطفه تا تولد و بزرگسالی در ابعاد عاطفی، بهداشتی، تغذیه، مراقبتی، حمایتی از نقش‌های اختصاصی زن در خانواده است. «وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ» (طلاق، 16)؛ ما به انسان در حق پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش او را با ضعف روزافزون حمل کرد و دوران شیرخوارگی‌اش در دو سال است، پس شکرگزار من و پدر و مادرت باش. رسول خدا(ص) فرمود: وقتی زن باردار می‌شود ثواب و پاداش او مانند روزه‌دار، برپا کننده نماز و کسی است که با مال و جانش در راه خدا جهاد می‌کند. هنگامی که وضع حمل کرد کسی عظمت مزد و پاداش او را درک نمی‌کند. وقتی به نوزادش شیر می‌دهد هر مکیدن کودک ارزش آزاد کردن بنده‌ای از فرزندان اسماعیل را دارد و هرگاه به طور کامل به فرزندش شیر داد فرشته‌ای به او می‌گوید: همۀ گناهان گذشته ات بخشیده شد، دوباره عمل آغاز کن. (وسائل الشیعه، ج15، ص175)

22. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری: خانوادۀ سالم، پایدار و موفق با مشارکت در نقش‌های مشترک و پویایی و جدیت در وظایف و مسئولیت‌های اختصاصی بالندگی خود را تضمین می‌کند. در این خانواده مجموعه فواید و بهره‌مندی‌ها بر هزینه‌ها و زحمت‌ها غلبه می‌یابد و پایداری را بیمه می‌کند. دین اسلام با تأثیرگذاری بر تعریف‌ها و مصادیق سود و زیان، درونی کردن ارزش‌های اسلامی، ایجاد بینش و نگرش باطنی و معنوی (در مقابل مادی و صوری)، قداست‌بخشی به پیوند زناشویی و عشق به فرزندان، تقدم نیت و انگیزه الهی بر عمل و نتایج ظاهری و بالاخره تعالی از منیت، مادیت و موقعیت پایداری خانواده در این مبادله را استحکام می‌بخشد.

23. وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُوْلَئِكَ مُبَرَّؤُونَ مِمَّا يَقُولُونَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ (نور، 26) زنان پاک از آنِ مردان پاک و مردان پاک از آنِ زنان پاکند، اینان از نسبت‌های ناروایی که به آنان می‌دهند مبرّا هستند و برای آنان آمرزش الهی و روزی فراوان و پرارزشی است. الحمدلله رب العالمين