Stephen Karam Sürdürülebilir Kalkınma Sektör Lideri Türkiye Ülke Programı Dünya Bankası

1. Finansman ve Küresel Bilgi: Türkiye’ye En İyileri Getirmek ve Türkiye’nin En İyilerini Dünya ile Paylaşmak Yaşanabilir ve Rekabetçi Şehirler Küresel Eğilimler ve Türkiye’nin Performansı ve Beklentileri Beşinci İzmir İktisat Kongresi Stephen Karam Sürdürülebilir Kalkınma Sektör Lideri Türkiye Ülke Programı Dünya Bankası 1 Kasım 2013

2. GENEL BAKIŞ Şehir politikalarındaki ve uygulamalarındaki küresel eğilimler neler? • Şehirleşme, Merkeziyetçilikten Uzaklaşma, İklim Değişikliği Şehirlerin rekabet gücünü hangi politikalar destekler? • Politika bağlantıları, Yeniden İmar, Çeşitli Ekonomiler Katılımcı süreçler nasıl gerçekleştirilebilir? • Geleneksel ve yenilikçi tekniklerin bileşimi Şehir yönetimleri kentsel yoksulluğu sona erdirmek için neler yapabilir? • Proaktif yoksul yanlısı politikaların ve eylemlerin benimsenmesi Bir yandan afet riskini yönetirken aynı zamanda konut talebine cevap vermek için kentsel dönüşüm nasıl uygulanabilir? • Sonradan ve önceden müdahalelerin bileşimi

3. Şehir politikalarındaki ve uygulamalarındaki küresel eğilimler neler? Türkiye’de Şehirleşme • Önümüzdeki 20 yıl içinde toplam nüfus artışının yüzde 90’ı gelişmekte olan ülkelerde gerçekleşecek (2 milyar insan) • Gelişmekte olan ülkelerdeki şehirleşme hızı gelişmiş ülkelere göre 10 Kat daha fazla Arjantin Brezilya Kore Cum. Meksika İspanya Almanya Bulgaristan Türkiye Macaristan İtalya Letonya Litvanya Güney Afrika Yunanistan Polonya Portekiz Romanya Gürcistan Çin Mısır Hindistan

4. Şehir politikalarındaki ve uygulamalarındaki küresel eğilimler neler? Türkiye’nin Şehirleşme Politikaları Birçok gelişmekte olan ülke şehirleşme için hazırlıksız : • Türkiye’nin aksine, birçok gelişmekte olan ülke şehirleşmenin önüne geçme girişiminde bulunuyor • Değişimi öngörmek ve değişime cevap vermek için gerekli yasal ve kurumsal çerçeve zayıf • Yatırımlar ve arazi kullanım planlaması yoluyla arz yetersiz Türkiye şehirleşmeyi yönetmek için ne yaptı? • Büyükşehir Belediye Rejimi: Kanun ilk kez 1984 yılında çıkarıldı, sonuncusu 2012 yılında –Büyükşehir Belediyelerinin sayısı 16’dan 30’a çıkarıldı-- olmak üzere birkaç kez değiştirildi – ölçek verimliliğini destekliyor – birçok ülke bu bakımdan geride kalmıştır • 1984 yılında Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kanunu (2985 sayılı Kanun) ve 1990 yılında 412 sayılı Toplu Konut İdaresi (TOKİ) Kararnamesi çıkarıldı: Düşük gelirlilere yönelik konutlar için mekanizma oluşturuldu; sübvansiyonlar ve daha uzun geri ödeme süreleri sağlandı ve konuta erişimin pazarın alt kesimlerine kadar inmesi sağlandı • Hoşgörülü Arazi Kullanım Rejimi. Kaçak yapılarda (gecekondu) yaşayanlara kullanıcı hakkı statüsü gerilmesi için bir dizi af çıkarıldı, imece ve semt iyileştirme programları yoluyla yatırımlar ve yaşam kalitesi yükseltme girişimleri teşvik edildi.

5. Şehir politikalarındaki ve uygulamalarındaki küresel eğilimler neler? Türkiye’nin Merkeziyetçilikten Uzaklaşma Politikaları Merkeziyetçilikten uzaklaşma küresel bir olgudur : • Son on yılda, gelişmekte olan ülkelerin büyük bir çoğunluğu bir çeşit merkeziyetçilikten uzaklaşma yöntemi benimsemiştir –merkezi fonksiyonların yerel düzeye aktarılması, verilmesi veya dağıtılması. • Ancak birçok ülkede mali açıdan merkeziyetçilikten uzaklaşma genellikle fonksiyonel sorumlulukların yerel düzeye aktarılmasının gerisinde kalmıştır Türkiye bu konuda neler yaptı? • Büyükşehir Belediye Rejimi: • Üst düzey planlama fonksiyonunu (bölgesel planlama) Büyükşehir Belediyesi düzeyine aktarır • Büyükşehir Belediyelerine daha fazla kaynak tahsisi (ulusal vergi gelirleri havuzunun %6’sı) yoluyla mali açıdan merkeziyetçilikten uzaklaşma desteklenmiştir • Mali transferlerin eşitleme etkisi sınırlı olmuştur; genellikle ekonomik tabanı sınırlı olan küçük belediyeleri dezavantajlı konuma itmektedir. Bu durum, SUKAP gibi sübvansiyon programları yoluyla kısmen dengelenmektedir.

6. Şehir politikalarındaki ve uygulamalarındaki küresel eğilimler neler? İklim Değişikliği ve Çevresel Sürdürülebilirlik • Kentsel yoğunluğun sağlanması, çevresel sürdürülebilirliği arttırmanın kilit politika önlemlerinden birisidir • Ortalama olarak, Türkiye’deki şehirler iyi bir performans sergilemektedir; şehirler yoğundur ve enerji tüketimi orta düzeydedir, ancak toplu taşıma seçeneklerinin sınırlı olması sebebiyle artmaktadır Ulaşım ile ilgili enerji tüketimi Gj/kişi/yıl Türkiye’deki şehirlerde nüfus ve yoğunluk Uluslararası ortalamalar ile bir karşılaştırma Kentsel yoğunluk ve ulaştırma ile ilişkili enerji tüketimi Nüfus Yoğunluğu (kişi/mil kare) Kuzey Amerika şehirleri Avustralya şehirleri Avrupa şehirleri Asya şehirleri Kentsel yoğunluk Hektar balşına düşen kişi

7. Şehir politikalarındaki ve uygulamalarındaki küresel eğilimler neler? İklim Değişikliği ve Çevresel Sürdürülebilirlik • Çevre dostu toplu taşıma seçeneklerine yatırım yaparak özel araç kullanımının ve trafik tıkanıklıklarının azaltılması, şehirlerin yaşanabilirliğini arttırır ve enerji tüketimini, hava kirliliğini ve karbon emisyonlarını azaltır Türkiye’de Toplu Taşıma İyileştirmeleri Seçilen Şehirlerde 1.000 Kişiye Düşen Yüksek Kapasiteli Transit Ağ Uzunluğu (m)

8. Şehir politikalarındaki ve uygulamalarındaki küresel eğilimler neler? Sürdürülebilir Şehirler Endeksi: Yaşanabilirliğin Arttırılması • Karşılaştırmalı performans ve yaşanabilir ve sürdürülebilir şehirler yaratmayı amaçlayan hükümetlerin temel bir politika aracıdır. Yaşam kalitesi – farklı göstergelere göre puanlar Ulaşım İstihdam Sağlık Yeşil Alan Sıralama Şehir Eğitim Toplam Puan Kaynak: İngiltere gelecek Forumu: Sürdürülebilir Şehirler Endeksi, 2010

9. Şehirlerin rekabet gücünü hangi politikalar destekler? Farklı Faaliyetler ile Öne Çıkan bir Şehirler Sistemi Oluşturmak • Türkiye’deki şehirlerin büyüklük ve ekonomik faaliyet profili tipik bir şablon sergilemektedir • Büyük şehirler kentleşme ekonomilerini teşvik etmekte; orta büyüklükteki şehirler yerelleşme ekonomilerini teşvik etmekte; küçük şehirler şirket düzeyinde ölçek verimliliğini teşvik etmektedir. Yüksek teknoloji Orta teknoloji Düşük teknoloji Ulusal ihracattaki pay (%)

10. Şehirlerin rekabet gücünü hangi politikalar destekler? Ulusal ve Yerel Politikaların Koordinasyonu Şekil 3. Seçilen İngiltere ve ABD Şehirlerinde Nüfus Eğilimleri, 2000-2005 • Demografik veriler şehir rekabet gücünün kesin olmayan ancak yaygın olarak kullanılan göstergesidir • Değişen Şehir Ekonomileri. Sanayiden sanayi sonrasına geçişler, Merkezi İş Bölgelerinin ve Tarihi Merkezlerin terk edilmesinden ziyade yeni kullanımlara adapte edilmesini gerektirir (İngiltere’ye karşı ABD şehirleri) • Kent Komisyonları. Kesişen kentsel politikaların koordinasyonundan sorumlu organların oluşturulması (İngiltere: Ulusal kent Komisyonu) • Akıllı Şehirler Veriye İhtiyaç Duyar. Veri toplamanın ve analizinin arttırılması (İngiltere: Sürdürülebilir Şehirler Endeksi) • Kentsel Politikalar. Bilgiye dayalı politika müdahalelerinin oluşturulması (“Önce Şehir” Politikası ) İngiltere Şehirleri Nüfus (2000=100) Kaynak: Şehirlerin Durumu Veri Tabanı ABD Şehirleri Nüfus (2000=100) Kaynak: ABD Nüfus İdaresi, Nüfus Tahminleri Programı

11. Şehirlerin rekabet gücünü hangi politikalar destekler? Şehir Ekonomilerinin Çeşitliliği ve Aynılığı • Değişik ürünler ve hizmetler sunan şirketlerin çekilmesi ve tutulması • “Aynı” ürünleri ve hizmetleri sunan şirketlere aşırı bağımlılığın azaltılması Çeşitlendirme

12. Katılımcı süreçler nasıl gerçekleştirilebilir? Geleneksel ve Yenilikçi Tekniklerin Bir Bileşimi Hızlı şehirleşme Türkiye’deki birçok şehri sosyal olarak dönüştürmüştür. Bu yeni iletişim yollarının geliştirilmesini ve katılımın teşvik edilmesini gerektirmektedir: • Bilgi Girişi ve Geri Bildirim • Şehir komitelerinin ve derneklerinin harekete geçirilmesi • 24 saat hizmet veren Vatandaş Geri Bildirim Çağrı Hatlarının açılması • İleri mesaj iletişimi ve erken uyarı için cep telefonlarının kullanılması • Bilgi Çıkışı ve İletişim • Kamu bilgilerinin web siteleri yoluyla açıklanması • Medyada ve toplu taşıma istasyonlarında kamu duyuruları • Kamu kurumlarının demonstrasyon etkisi olan iyi uygulama örneklerini oluşturması : binalarda enerji verimliliği güçlendirme çalışmaları, toplu taşıma seçeneklerini kullanan kamu yetkilileri • Planlama süreçlerinin interaktif olmasının ve geniş bir şekilde sahiplenilmesinin sağlanması

13. Şehirler yoksulluğu sona erdirmek için neler yapabilir? Konut Alım Gücünün ve İstihdama Erişimin Arttırılması • Uzun vadeli finansmana daha fazla erişim yoluyla konutların düşük gelirli tüketiciler piyasasına ulaşmasının sağlanması • Sağlıklı ev sahibi-kiracı ilişkilerini teşvik eden politikalar yoluyla kira piyasalarının geliştirilmesi

14. Şehirler yoksulluğu sona erdirmek için neler yapabilir? Konut Alım Gücünün ve İstihdama Erişimin Arttırılması • Kurumlar, politikalar ve müdahaleler yoluyla Konut Arzının yeterliliğinin sağlanması

15. Şehirler yoksulluğu sona erdirmek için neler yapabilir? Konut Alım Gücünün ve İstihdama Erişimin Arttırılması • Konut arzında yüksek iş yapma maliyetinin düşürülmesi (inşaat ruhsatları) • Gereksiz bürokratik adımlar ve işlemler harcanan zamanı ve maliyeti artırabilir ve yatırımcıları yatırım yapmaktan caydırabilir • İş Yapma Kolaylığı Anketlerine göre, Türkiye’de inşaat ruhsatları ortalama olarak 24 adımda ve 189 günde alınıyor; Kolombiya (8 adım, 46 gün)

16. Bir yandan afet riskini yönetirken aynı zamanda konut talebine cevap vermek için kentsel dönüşüm nasıl uygulanabilir? Önceden ve Sonradan Müdahale Seçenekleri • ÖNCEDEN • Kentsel büyüme için daha aktif planlama ve hizmet yoluyla bazı kentsel dönüşüm müdahalelerinden kaçınılabilir (ve böylelikle yeniden imar daha az maliyetli olur) • Önlemlerden birisi başlangıçta daha yüksek yoğunluklu imar hedeflemek, planlama düzenlemelerinde kat alanı katsayısını gevşetmek ve böylelikle arazi geliştiricilerin verimli kullanımı en üst düzeye çıkarmalarını sağlamaktır. • SONRADAN • Kentsel dönüşüm veya rejenerasyon, vatandaşlar ve işletmeler için arazi kullanım düzenlerindeki değişimler ile birlikte evrilen şehir ekonomisinin doğal bir sonucudur • Yeniden imar hem ekonomik hem de çevresel faydalar için kentsel alanların yoğunlaştırılmasına yardımcı olabilir • Ancak bu bir yandan mevcut vatandaşların ve işletmelerin hak ve çıkarlarını korurken aynı zamanda özel sektör katılımını sağlayan etkili ortaklıklar gerektirir • Planlamadaki şeffaflık bir yandan mevcut kullanıcı haklarının gözetilmesini sağlarken aynı zamanda yeniden imar hakları için rekabeti arttırabilir.

17. Türkiye’nin Geleceğe Dönük Beklentileri? Türkiye’deki Şehirlerin Önündeki Bazı Kritik Sorunlar • Planlama: Şehirlerin Kapsamlı İmar Planlamasına Daha Fazla Önem verilmesi • Sınırları il sınırlarını kapsayacak şekilde genişletilen yeni Büyükşehir Belediyelerinin dağınık ve kontrolsüz gelişimden kaçınması • Ulusal politikaların şehir planlarına yansıtılması; örneğin enerji verimliliği ve afete dayanıklı bina yönetmeliğinin uygulanması • Bağlantı: Ulaşım odaklı imarı sağlamak için ulaşım ile arazi kullanım planlamasının ve imarın entegrasyonu • Şehirde yaşayan vatandaşlar için toplu taşıma seçeneklerinin geliştirilmesi • Düşük gelirli hanehalklarının ucuz ulaşıma erişimlerinin sağlanması • Finansman: Şehir İmar Planı ile bağlantılı çok yıllı sermaye yatırım planlarının hazırlanması • Yerel emlak vergisi tahsilatının arttırılması için teşviklerin sağlanması • Küçük belediyeler üzerindeki eşitleme etkisinin arttırılması için Mali Transfer Formülünün yeniden değerlendirilmesi

18. Finansman ve Küresel Bilgi: Türkiye’ye En İyileri Getirmek ve Türkiye’nin En İyilerini Dünya ile Paylaşmak Thank you! Teşekkür ederim Stephen Karam skaram1@worldbank.org