Kapittel 16. Det norske demokratiet veks fram

1. Kapittel 16. Det norske demokratiet veks fram NYNORSK Elevane skal kunne – gjere greie for demokratiutvikling i Noreg frå 1800-talet og fram til 1945 og analysere drivkreftene bak denne utviklinga Påbygging

2. Embetsmannsstaten 1814–1884 • Embetsmennene kontrollerte den norske staten: • – Dei sat i alle maktposisjonar: • - den utøvande makta (regjeringa og styringsverket elles) • - den dømmande makta (domstolane) • - militæret • kyrkja • – Dei dreiv sjølvrekruttering i desse posisjonane • – Stortinget hadde avgrensa innverknad over regjeringa Påbygging

3. Folkestyre på frammarsj • – Betre skolegang og lese- og skrivekunnskap • – Større utbreiing av bøker og aviser • – Differensiering av kristenlivet – også lekfolk fekk lov til å drive kristen forkynning • – Politisk trening i nye lag og organisasjonar • – 1837: Lokalt sjølvstyre innført, med val til kommunestyra • – Skiping av ungdomslag som ville fremje norsk kultur og tradisjon • – Skiping av bondeorganisasjonar • – Kvinnene organiserer seg • – Kampen for parlamentarisme 1872–1884 • – Danning av politiske parti • – Utviding av røysteretten Påbygging

4. Parlamentarismen Definisjon: ”Ein statsskikk der den folkevalde nasjonalforsamlinga i eit land har rett til å peike ut regjeringa. Regjeringa må ha støtte frå eitfleirtal i nasjonalforsamlinga” Påbygging

5. Parlamentarismen • Bakteppet: • – Auka motsetnad mellom embetsmannsstaten og opposisjonen (bønder og liberale byborgarar) • – Fleirtalet i Stortinget meinte at det politiske tyngdepunktet i eit reelt folkestyre måtte liggje i den folkevalde forsamlinga, ikkje på slottet eller i regjeringa • – Politiske stridsspørsmål: • - Statsrådssaka: burde statsrådane kunne møte i Stortinget? • - Vetostriden: skulle kongens veto vere absolutt? Påbygging

6. Parlamentarismen • Prosessen fram mot parlamentarismen: • – 1869: Stortinget vedtek å møtast kvart år, og å sitje saman heile vårhalvåret (større innverknad på regjeringa) • – Kongen legg ned veto tre gonger i statsrådssaka • – Dei to første partia i landet – Høgre og Venstre – veks ut av vetostriden: • - Venstre: kjempa mot regjeringa • - Høgre: forsvarte regjeringa (”Embetsmannspartiet”) • – 1882: Den første ”moderne” valkampen i Noreg Påbygging

7. Parlamentarismen • Gjennombrotet: • – 1883: Riksrettssak mot regjeringa Selmer • – Klagemålet: regjeringa braut Grunnlova ved å hindre at eit stortings- vedtak blei gjennomført • – 1884: regjeringa Selmer blei dømd frå embetet • – Noreg på randa av borgarkrig, men kongen bøygde av til slutt • – Prinsippet om parlamentarismen innført som praksis • – Regjeringa Selmer gjekk av, og Venstre danna regjering med Johan Sverdrup som statsminister • – Embetsmannsstaten fell Påbygging

8. Utviding av røysteretten • – Røysterettsreglane frå 1814 verka no udemokratiske: berre 30–40% av alle vaksne menn hadde røysterett • – 1898: allmenn røysterett for menn innført • – 1901: avgrensa røysterett for kvinner ved kommuneval (frå 1907 også ved stortingsval): • -kvinner med sjølvstendig inntekt • -kvinner som hadde fått overført ein del av inntektene til ektemannen • – 1913: allmenn røysterett for kvinner innført Påbygging

9. Unionen med Sverige blir oppløyst • – Frå 1814 var det Sverige som styrte den felles svensk-norskeutanrikspolitikken • – Aukande norsk misnøye: • - Noreg hadde sine eigne interesser i utanrikshandelen • - Noreg hadde ein stor flåte i utanriksfart • - Den nasjonale vekkinga Påbygging

10. Unionen med Sverige blir oppløyst • – Kongens tredje gongs veto mot ei lov om oppretting av eit eige norsk konsulatsystem førte til at Stortinget sa opp unionen 7. juni 1905 • – Folkeavrøystingar støtta unionsoppløysinga og tilrådde at Noreg framleis skulle vere eit kongedømme • – Krigsførebuingar på begge sider, men Sverige godtok unionsoppløysinga til slutt • – Den danske prins Carl blei vald til ny norsk konge under namnet Haakon 7. Påbygging