द्विकर्मकधातूनाम् अर्थचिन्तनम् (Semantics of Di-transitive verbs)

1. द्विकर्मकधातूनाम् अर्थचिन्तनम्(Semantics of Di-transitive verbs) द्वे कर्मणि यस्य धातोः स धातोः द्विकर्मकः। धातुः - सकर्मकः (transitive) अकर्मकः (intransitive) धात्वर्थः - फलम् व्यापारः

2. द्विकर्मक – Di-transitive verbs - A verb that has two arguments as its object For example root 'give' has two objects • Ram gave Sita a flower

3. अकथितञ्च The karaka which is not particularly speified otherwise (in any form of karaka) is also given the designation karman This rule makes a special case for some particular verbs listed क्रुध् द्रुह् पच् दण्ड् ब्रू etc.s गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थशब्दकर्माकर्मकाणामणि कर्ता स णौ That which is kartr karaka in the non-causative usage of verbs 'to go', 'to know' etc. Becomes karma in case of causative usage of the same verbs Eg: अजां ग्रामं प्रापयति देवदत्तं देशान्तरं गमयति गां दोग्धि पयः

4. देवदत्तः गां दोग्धि पयः • दुह् - विभागानुकूल-क्षरणानुकूल-व्यापारः • व्यापार is action • Action resides in kartaa • क्षरण – flowing = The result produced by that action • Milk flows • Flowing takes place in milk • Hence it is designated as karma • Vibhaaga – separation from cow takes place • Two results expressed by dhaatu demand two objects विभागानुकूल-क्षरणानुकूल-व्यापारः गाम्पयःदेवदत्तः

5. देवदत्तं देशान्तरं गमयति गम् + णिच् + ति उत्तरदेशसंयोग + गति + प्रेरणा + आश्रयः देशान्तरं देवदत्तः कर्ता इत्थञ्च धात्वर्थवैचित्र्येणैव धातोः द्विकर्मकत्वं तेनैव च तथा प्रयोगाः दृश्यन्ते इति निर्णेतुं शक्यते

6. द्विकर्मकधातुयोगे कर्मणोः द्वयोः एकेनैव सूत्रेण न कर्मत्वम्, अपि तु कर्तुः ईप्सिततममिति सूत्रेण कर्मत्वमेकस्य, तत्तु प्रधानं कर्म। अकथितञ्चेति गतिबुद्धि इत्यादिना वा अपरस्य कर्मत्वम्। तदप्रधानकर्म इति व्यपदिश्यते। तेन गां पयः दोग्धि, गोभ्यः पयः देग्धि, गोः पयः दोग्धि इति विवक्षाभेदेन प्रयोगाः। परन्तु शास्त्रग्रन्थेषु प्रदर्शितानां दृष्टान्तानां विपरिणामे प्रधानकर्मण एव प्रथमा स्यात्। परन्तु न तथा। चत्वारि उदाहरणानि विहाय सर्वेषु अन्येषु प्रयोगपरिमाणे अप्रधानकर्मणि एव प्रथमा दृश्यते। विवक्षामन्तरा प्राधान्याप्राधान्ययोः न किमपि निर्दिष्टं कारणं कल्पयितुमशक्यम्।

7. दुह्यतं पयः गौः (अप्र) याच्यते वसुधां बलिः (अप्र) पच्यन्ते तण्डुलं शालयः (अप्र) नात्र तथा नीयते अजा गरामम् (अप्र) उह्यते बालः ग्रामम् (अप्र)

8. नयति, प्रापयति, गमयति इति समानार्थकाः। अजां ग्रामं गमयति - अजां ग्रामं नयति नयति अपि गमयत्यर्थकः णिजन्तवत् प्रवर्तते। तस्मात् तत्र प्रयोज्यकर्तुः प्राधान्येन तस्यैव प्रथमा कर्मणि प्रयोगे श्रूयते इति साधु।

9. नयत्यादौ नास्ति प्रेरणा न वा प्रयोज्यकर्तुः कोपि व्यापारः। भाण्डं नयति इत्यत्र भाण्डस्य कः व्यापारः? तस्मात् नयति-गमयत्यौ न समानार्थकौ। यदि नयतिः गमयतिसमानार्थः दुह्यादिरपि तथा किमर्थं न? दुहिः त्याजयत्यर्थः। गां दोग्धि पयः इत्यस्य गां त्याजयति पयः इत्यर्थः। णिजन्तत्यज्धातोः प्रयोगे गौः प्रयोज्यकर्तृत्वेन कर्मत्वप्राप्तौ किमर्थम् अकथितं चेत्यारम्भः? तत्समानार्थकत्वेनैव व्यवहारनिर्वाहसम्भवात्।

10. आक्षेपः गतिबुद्धि इति सूत्रेण गत्याद्यर्थकाणामेव ग्रहणं कृतम्। तथा च एतेषामेव प्रयोगे प्रयोज्यकर्तुः कर्मत्वम्। नान्यत्र। अतः देवदेत्तः यज्ञदत्तेन याजयति इति प्रयोगः, न तु देवदत्तः यज्ञदत्तं याजयति इति। गवा पयः त्याजयति, न तु गां पयः त्याजयति

11. कथं तत्समानार्थकत्वेन गां पयः दोग्धि इति प्रयोगः साधनीयः? गतिबुद्धि.. इति सूत्रेण गत्याद्यर्थकधातुभ्य इतरत्र प्रयोज्यकर्तुः कर्मत्वं न। - देवदत्तः यज्ञदत्तं याजयति, देवदत्तः यज्ञदत्तं पाचयति इत्यादयः प्रयोगः न स्वीकृताः। गतिबुद्धि .. इत्यादि सूत्रं गत्यादिधातुयोगे प्रयोज्यकर्तुः कर्तृप्रत्ययः न साधुः इत्येतन्नियमार्थम्। तदितरस्थले देवदत्तः यज्ञदत्तं याजयति, देवदत्तः यज्ञदत्तं पाचयति इति साधुः।

12. एवं सर्वे अपि द्विकर्मकप्रयोगाः णिजन्तसमशीलतया व्याख्यातुं शक्या इति भासते। एतेन द्विकर्मकस्थले न किमपि गौणं मुख्यं कर्म। सर्वमपि समानमेव। दुह् - विभागजनक-क्षारणानुकूल-व्यापारः क्षीरम् गो कर्ता याच् - परत्वापादक-दानानुकूल-व्यापारः धनम् राजा कर्ता

13. Gaam – cow Balim – Bali tandulaan – rice-grains Gargaan - Gargas vra]am - cow pen Maanavakam -boy Vrksham - tree Maanavakam - boy Devadattam - Devadatta Ksiiranidhim – ocean Graamam - village Dogdhi - to milk Yaacate - to beg Pacati - to cock dandayati - to fine Avarunaddhi - to confine Prcchati - to ask Cinoti - to collect Bruute - to speak shaasti - to teach ]ayati - to win Mathnaati - to churn Mushnaati - to steal Nayati - to lead Harati - to bring Karshati - to drag Vahati - to carry Payah - milk Vasudhaam - earth Odanam - rice Satam - a hundred Gaam - cow Dharmam - religious duty Phalaani – fruit Dharmam - religious duty Sudhaam - ambrosia Satam - a hundred Sudhaam - ambrosia Satam - a hundred Ajaam – goat Ajaam – goat Ajaam – goat Ajaam – goat

14. SECONDARY OBJECT (Accusative)