Mongolian Language Skills Development Guide

1. Үндэсний бичгээр унших, бичих чадварыг хөгжүүлэх арга

2. 3.1 Үгийн язгуур үндсийг тогтоолгох арга ба унших, бичих чадварын хөгжил

3. Үгийн язгуур үндсийг бичих Монгол бичигт үгийн язгуур үндсийг бичих дүрэм байхгүй. • • Язгуур үндсийн бичлэгийн хэлбэрийг гараар хэвштэл олонтоо бичиж байж, нүдээр тогттол олонтоо харж байж тогтоох тул унших ба бичихийг зэрэгцүүлэн хослуулах нь чухал. • Үгсийг утгын орноор бүлэглэн бичих, унших, нүдлэх Нэр ба үйл үндсийг төгсгөлөөр зүйлчлэн ангилж ялгах нь тустай. • • Үгийг дангаар нь бус, холбоо үг, өгүүлбэр, хам сэдэв, холбосон орчинд уншуулж, бичүүлж хэвшүүлэх Тулгуур дохио, үзүүлэн ашиглах гэх зэрэг олон арга бий. •

4. Нэгэн үг дахин давтан орсон эх уншуулах Hoye* Se* t iI DoirbEa NikEa Ji& oa FerbEa HobuyejO, HeB*, Joa, Foleri& Blgea Nemo*, FB& kEmemoI. DeriKa Se* t, Cegea Se* t iI HeB* oa Domda Se* t, Hoye* Se* t iI HeB* oa oa SeK& Se* t GorbEa Se* t iI HeB* kEme% t. DeriKa Se* t, DoirbEa Se* t iI Joa O Domda Se* t, DeBa Se* t iI Joa O O SeK& Se* t Jirgogea Se* t iI Joa iI Nemo* oa kEmemoI. Dologea Se* t Se* t iI Nemo* oa DeriKa Se* t, Neimea t iI Nemo* oa Domda Se* t, Yisoa Se* FerbEa Se* t iI SeK& Se* t kEmemoI. FerbEa NikEa FB& oa DeriKa Se* t, Se* t, FerbEa Se* t iI FB& oa Domda SeK& Se* t

5. Үйл язгуур үндсийг бичих буюу үгийн айгаар ялган нүдлэх 1. баа-, заа- (ном), заа- (эрүү), наа-, саа-, таа-, хаа-, шаа-, гээ-, зээ-, шээ-, боо-, зоо-, тоо-, нөө-сөө- O Dog kEt Noi kEt Sou t bE) t Ji) t Je) t Ne) t Se) t De) t He) t Si) Et kEk Et Jik Et Sik BgO O Jog 2. буу-, зуу- (амь), зуу- (шүд), нуу-, суу-, туу-, шуу-, зүү-, нүү-, түү-, шүү- O bEg O Jig O Jeg O Nig O Seg O Deg O Sig JeK NeK DeK SiK 5. gO 3. 4. uA уу- Foo даа-, ээ-, нээ-, тээ-, зөө-, хөө- жий-, ний-, хий- Jik uA Nik kuA t Dege) kEt t FkE t EkE Et Nek EkE Dek kEk t Joi EkE Kik

6. Хоёрдугаар үедээ урт эгшигтэй үйл үндэс (харьцуулах) булаа-, мялаа-, мяраа-, хараа-, хураа-, угаа-, тушаа-, долоо-, ороо-, инээ-, үлээ-, хүлээ-, эмээ-, тэжээ- Mili 1. ya - ya - Heri ya - Dosi ya - - Fini iya Foil ya - Kili a - - Fmiy kEt Deji a - Bliy ya - Miri ya - Foku ya - Doli ya - Fori ya - Hori Холбоо үг бичүүлэх: хаалгаа хаах, номоо нээх, жимс түүх, уулнаас буух, нүүж суух... бие даах, ачаа тээх, нууж хаах, гэртээ суух, тааж мэдэх, цаас наах, ном заах, булааж авах, эд хураах, гараа угаах, салхи үлээх, айж эмээх, хараал хэлэх, чулуу долоох Үг бүтээх дагавар залгаж, шинэ үг бүтээх: орон сууц, маш нууц, нээлт хийх, таавар таах Эдгээр үг орсон, өгүүлбэр эх унших, бичих дасгал байнга хийлгэх, хэрчмэл үзүүлэн ашиглах гм.

7. Идэвхгүй язгуурын бүтэц хар шар сар тур дар бар пар дур нур жир цал цор He Ze Se Do De bE pE Do No Ji Ce Co * * * * * * * * * * & * A u k бүг луг мэг хаг тог түг шаг шиг яг гин гун тон it Bi Lo it Me He Do t ii Do Ze it Si Ye t ei ku t ei Go t ei Do ( ( ( ( ( I s

8. Нэг. Үйл үндсийг төгсгөлөөр нь зүйлчлэн тогтоох арга: Н дэвсгэр ба эгшгээр төгссөн үйл үндэс НА4- N a n I n O a (хана-) Hea - (туна-) Doa – (суна-) Soa - (ана-) Fena - (мана-) Mena – (хана-) Hena – (цус) (сана-) Sena - (уна-) Fona – (ойч) (хяна-) kuna - (чана-) Cina - (цэнэ-) Cena - (төөнө-) DoikEna – (зана-) JenO - (тана-) DenO - (шуна-) SinO - (уна-) FonO – (морь) (тэнэ-) DenO - (оно-) FonO - (тоно-) DonO - (хоно-) HonO - (зөнө-) JoinO - (сөнө-) SoinO - (өрнө-) FoirNI -

9. Бататгах дасгал ажлын хэлбэр 1) Эдгээр үг орсон холбоо үгийг монгол бичгээр бичих: санаж сэрэх, хянаж шалгах, морь унах, ус тунах, цай чанах гм. 2) Эдгээр үйл үгэнд дагавар залгаж, үг бүтээж бичих: уналт хяналт өрнөлт -мгай -мхай -мхий -уур -үүр хянамгай санамгай тэнэмхий хануур төөнүүр -лт - me - me - me - go - K* Heneg o* DoikE neK* - ld Fonel da kunel da Foirn ilda kunem egeI Sonom egeI Sinom Denom egeI ekEI I Senem egeI ge I ee eI kE * a 3) тунаагүй, өрнүүл, өрнүүлэх, өрнүүлж гм Эдгээр үйл үндсийг үйлийн нөхцөлөөр хувилгаж бичих: тунах, тунахлаар, тунасан,

10. 4) Үгийн үндсийг нүдлэн тогтоох зорилгоор янз бүрийн сорил ажиллах Монгол бичгээр бичихэд аль хэсэгт буй бүх үг а/э эгшгээр төгсдөгийг I хэсгээс; аль хэсэгт буй бүх үг у/ү эгшгээр төгсдөгийг II хэсгээс олоорой. I II А. туна-, мана-, чана-, зана-, цэнэ- А. хоно-, зөнө-, зана-, сөнө, цоно-, уна-(ойч) Б. сана-, хяна-, хана-(цус), суна-, ана- Б. тэнэ-, зана-, шуна-, зөнө-, тана-, өрнө- В. мана-, сана-, уна-(ойч), хяна-, төөнө- В. тана-, хоно-, сөнө-, зана-, тэнэ-, шуна-, зөнө- Г. хяна-, цэнэ-, мана-, сана-, уна-(морь) Г. шуна-, уна-(морь), тэнэ-, зана-, хана-(сэтгэл) 5) Эдгээр үг орсон өгүүлбэр, эх унших, бичих 6) Хэрчмэл үзүүлэн ашиглах, компъютерт бичиж харуулах, уншуулах

11. Хоёр. Язгуур үндсийг үеийн бүтцээр нь зүйлчлэн тогтоох арга: ган, гун, гэн, дан, дүн, пин, пан, хан, хэн, ян, ён, жин, цан, сүн, сэн, шун гэх зэрэг ГЭГ гэсэн бүтэцтэй, Н гийгүүлэгчээр төгссөн авиа дуурайх үгс нь монгол бичгийн хэлэнд ямагт их инхлэг (НГ) үсгээр төгссөн байдаг. Эдгээр нь идэвхгүй язгуурын нэг төрөл бөгөөд үйл үг бүтээх –гана,/-гэнэ/-гина гэсэн дагавар залгаж, үйл үндэс үүсгэнэ. Gee it Goe it kEe it Dee it Doi eit pue it pEe it Hee it kEe it Yee it Yoe it Jie it gen a – kEn a – kun a – Geekgen a - Goekgen a - kEekkEn a - Deekkun a - DoiekkE na - pueit pEeit Heekkun a - kEekkEn a - Yeekkun a - Yoekkun a - Jiekkun a - Ceekkun a -

12. ГЭГЭ- (ЭГГЭ-) гэсэн бүтэцтэй идэвхгүй язгуур Монгол хэлний үйлийг дүрслэх хага (цохь), хуга (үсэр), тас (тат), сох (хатга), зад (тат), бяц (дар), цөм (цохь), нэвт (хатга) гэх зэрэг идэвхгүй язгуур нь монгол бичгийн хэлэнд ямагт задгай үеэр буюу эгшгээр төгссөн байдаг. Эдгээр язгуурт тусах үйл үг бүтээх –Л, эс тусах үйл үг бүтээх –РА/РЭ дагавар залгаж, үйл үндэс үүсгэнэ. Тухайлбал: хага хуга тас сох зад бяц цөм нэвт Jed a Neb da Soe eO Coi mO Hog O buc a Des O He) -Ra t -Ra - & -Ra - -Ra - & -Ra - -Ra - -Ra - & - & -Ra & - & & &

13. Гурав. Хэл зүйн хувиллаар үгийн төгсгөлийг таньж тогтоох арга сан(г)ийн (хөрөнгө), цан(г)ийн (дуу), далан(г)ийн, булан(г)ийн, байшин(г)ийн, шан(г)ийн, шон(г)ийн, ан(г)ийн (буу), зан(г)ийн, хилэн(г)ийн (гал), хувин(г)ийн, дун(г)ийн, дүн(г)ийн, цөн(г)ийн, тун(г)ийн, ган(г)ийн, тэн(г)ийн, дэн(г)ийн, нян(г)ийн, цалин(г)ийн, жингийн, орчлонгийн... гэх зэргээр ХТЯ-ын нөхцөл залгахад Г гийгүүлэгч жийрэглэж байгаа ийм нэр үгс нь монгол бичгийн хэлэнд их инхлэгээр төгссөн байдаг. Тухайлбал: Seeit Ceeit Delee it Bloei t bEiis ieit Zeeit Zoeit Feeit Jeeit kulie it Hobue it Doeit doiei t Coiei t Doeit Geeit Deeit Deeit Nieit Celie it Jieit Гэвч үүний тайлагдал болох цөөн хэдэн үг бий. Хун(г)ийн дуу, хулан(г)ийн тоос гэхэд Г жийрэглэж байгаа боловч монгол бичгийн хэлэнд сүүл Н-ээр төгссөн байна. Hoa Cea Hol ea Sed oa Dor ea

14. Дөрөв. Нэр ба үйлийн айг ялгадаг үсэг зүйн аргыг ашиглах Монгол бичгийн хэлэнд нэр ба үйлийн айг ялгах үсэг зүйн арга байдаг бөгөөд үгийн язгуур үндсийг бичиж сурах, нүдлэн тогтоохтой холбогдоно. Үүнд: Ner a - Si* t Sir a - Ne* t Нэрийн ай: Үйлийн ай: Нэрийн ай: Үйлийн ай: He* De& Fo* t Her a - Foi * t Foi ra - t Del a - ku* t kur O - t For a - Je* Jer O -

15. Тав. Үгийг утгын хүрээнд зүйлчлэн нүдлэн тогтоох арга Малтай холбоотой үг хэллэг FedogO HerigoleeO FedogO MeneeeO FedogO FbsiyeK FedogO ForogodeeeO FedogO FiecegeeeO Fedogoa Soiroit Fedogoa O bElcikE* Fedogoa O JisO Fedogoa O NesO Fedogoa O SidO Fedogoa O Nodo(

16. Тав. Үгийг утгын хүрээнд зүйлчлэн нүдлэн тогтоох арга KikEBr FedogO KirbEt kEKO Foye Forge Feeedele KiekkEle bEiidesO Fejir) t Si^ t Segeli De) t Fedogoa O Deeit JisO Soiroit t Sorge it Del FoiriI t Fone) t MorI, Cegea He* t kEkE* Kiree JekEr da Sir) Kiloit