1. Εισαγωγή στη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών .

1. 1. Εισαγωγή στη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών. Πάνος Καζάκος

2. Βασική βιβλιογραφία για το 1ο μάθημα. • Καζάκος, Π. Εξηγώντας την κοινωνία. Μια εισαγωγή στις κοινωνικές επιστήμες, Πατάκης, Αθήνα 2006, κεφάλαιο 2 (σελ. 81-146). Συμπληρωματικά: • Hawking, StephenΣτους ώμους γιγάντων, εκδόσεις Τραυλός, ελληνική μετάφραση, Αθήνα 2004 (εξαιρετικά εκλαϊκευμένη εισαγωγή στην εξέλιξη των φυσικών επιστημών. Διαβάστε ένα οποιοδήποτε κεφάλαιο. Προτείνω το κεφάλαιο για τον Γαλιλαίο). • Shermer, M. Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα; Ψευδοεπιστήμη, προλήψεις και άλλες πλάνες του καιρού μας, ελληνική μετάφραση Μ. Παναγιωτάκης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2004.

3. Τι ειναι επιστήμη; Επιστήμη είναι • είναι ένας τρόπος να βλέπουμε ή εξετάζουμε τον κόσμο. • Μια ‘διαδικασία’ , ένα σύνολο κανόνων και τρόπων έρευνας, • Ένας τρόπος να φθάνουμε σε γνώση για κάποιο αντικείμενο. • ΕΡΩΤΗΣΗ: Υπάρχουν και άλλοι;

4. Η επιστήμη δεν είναι... • δεισιδαιμονία και • πίστη. .....μολονότι πολλοί υποστηρίζουν ή αναμένουν ότι αποκτούν γνώση του κόσμου με τους τρόπους αυτούς. • Μια απόφανση (=έκφραση γνώμης) για την κοινωνία, την πολιτική ή τη φύση δεν είναι έγκυρη αν δεν έχει «ελεγχθεί» εμπειρικά (θα δούμε αργότερα τι ακριβώς σημαίνει αυτό. Ας πούμε τώρα απλοποιώντας ‘αν δεν επαληθεύεται’).

5. Ερωτήματα για συζήτηση • Σε τι διαφέρει η αστρολογία από την αστρονομία; • Η επιστημονική πρόγνωση από την καφεμαντεία;

6. Ο δρόμος προς την επιστημονική σκέψη ... ...ήταν μακρύς. Υπήρξαν τρεις μεγάλες μεταβάσεις: • Από τη «θεο-λογία» στη «φυσική» ή «φιλοσοφία» (6ος-4ος αιώνας π.Χ.), • η άνοδος της πίστης (3ος-4ος αιώνας π.χ.)που κατέληξε στον Μεσαίωνα, • η ανάπτυξη της σύγχρονης επιστήμης (περίπου από τα τέλη του μεσαίωνα) με ορόσημα την ανακάλυψη της αρχαιότητας στην Αναγέννηση του 15ου αιώνα, τη νέα φυσική και τον διαφωτισμό (17ος και 18ος αιώνας).

7. Ο θετικισμός (positivism)... • ...είναι σε διάφορες εκδοχές το κυρίαρχο ρεύμα σε ζητήματα μεθοδολογίας. • Με τον όρο εννοούμε συνήθως και γενικά ότι στις κοινωνικές επιστήμες πρέπει να εφαρμόζεται το μεθοδολογικό πρότυπο των φυσικών επιστημών με τη χαρακτηριστική του έμφαση στην παρατήρηση (εμπειρία), στα μαθηματικά, στο πείραμα και στη διατύπωση υποθέσεων για (σταθερές) σχέσεις ανάμεσα στα εξεταζόμενα φαινόμενα.

8. Θετική και κανονιστική έρευνα. • Η θετική έρευνα (positive research) εξετάζει τι συμβαίνει πραγματικά, γιατί και με ποιες συνέπειες. Διαφέρει από την • κανονιστική έρευνα (normative research) που εξετάζει τι είναι καλό ή κακό ή τι πρέπει να κάνει κανείς και τι δεν πρέπει. • Οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο κατηγορίες έρευνας (ή σκέψης) είναι σύνθετες.

9. Μερικά απλά παραδείγματα (άσκηση). • Η ανεργία αυξάνεται όταν υποχωρεί ο ρυθμός μεγέθυνσης της οικονομίας. • Το ποσοστό ανεργίας εξαρτάται από το επίπεδο των μισθών. • Η ανεργία είναι «απαράδεκτο» φαινόμενο και πρέπει να εξαλειφθεί. • Για να μειωθεί η ανεργία πρέπει να μειωθούν οι μισθοί. • Οι ανισότητες είναι μεγαλύτερες στα πρώτα στάδια ανάπτυξης μιας χώρας. • Οι ανισότητες πρέπει να εξαλειφθούν (ή δεν πρέπει να εξαλειφθούν). • Η ΕΕ πρέπει να γίνει δημοκρατικότερη (να μειώσει το «δημοκρατικό έλλειμμα»). • Στην ΕΕ ορισμένες περιοχές πολιτικής «αποπολιτικοποιούνται».

10. Κανονιστικό χαρακτήρα έχουν... • Γενικά, η κοινωνική φιλοσοφία και, ειδικότερα, • η πολιτική φιλοσοφία και • η οικονομική φιλοσοφία. • Στη σύγχρονη πολιτική επιστήμη ξεχωρίζουμε σαφώς την εμπειρική-αναλυτική σκέψη (έρευνα) από την πολιτική φιλοσοφία. • Η πολιτική φιλοσοφία ενδιαφέρεται για τον κόσμο των αξιών ή του δέοντος, για το τι είναι ορθό ή πως πρέπει να οργανωθεί η κοινωνία και η πολιτική.

11. Η πολιτική φιλοσοφία.... • ...από τον Πλάτωνα, ως τους συγγραφείς του Διαφωτισμού και τους σύγχρονους θεωρητικούς της Δημοκρατίας ασχολείται με την επεξεργασία και θεμελίωση αρχών που πρέπει να διέπουν πολιτικές κοινότητες. Σε άλλη διατύπωση: Ποιο πρότυπο πολιτικής κοινότητας πρέπει να επιδιώκουμε; Ποια αξιακά κριτήρια πρέπει να ικανοποιεί; • Ο τύπος αυτός σκέψης είναι «κανονιστικός» (normative) με την έννοια ότι στρέφεται προς τις αξίες μάλλον παρά προς την πραγματικότητα. Ανήκει στην επιστήμη εν ευρεία εννοία και πάντως έμμεσα μας λέγει κάτι για την πραγματικότητα την οποία αντιστρατεύεται.

12. Ο Πλάτων ( 427-347) στην Πολιτεία... • ...έχει ως αφετηριακή αρχή την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι πρέπει να αναλαμβάνουν εκείνο το έργο που μπορούν να κάνουν καλύτερα , δηλαδή να εργάζονται ανάλογα με τις ικανότητές τους και τις γενικές λειτουργικές ανάγκες της πολιτείας. • Από την αρχή αυτή προκύπτει ο γνωστός καταμερισμός της εργασίας σε φρουρούς, κυβερνήτες , παραγωγούς ή τεχνίτες και οι γενικοί στόχοι της εκπαίδευσης η οποία θα πρέπει να εμπεδώνει ικανότητες και να μεταδίδει τις ορθές αξίες για την κοινωνική ζωή στην πόλη- την προθυμία να υπηρετήσουν το συμφέρον της πόλης[1]. [1] Πλάτωνος Πολιτεία ή περί δικαίου, Βιβλίον Β και αλλού, μετάφραση Ι,Ν,. Γρυπάρη.

13. Η πολιτική φιλοσοφία.... • συνδέθηκε με την παραγωγή μεγάλων, μα συχνά ουτοπικών σχεδίων πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης και με τη θεμελίωση αρχών: Η Πολιτεία του Πλάτωνα και μερικά έργα των συγγραφέων του διαφωτισμού (Hobbes, Locke, Rousseau) είναι τυπικά παραδείγματα. Την παράδοση αυτή συνεχίζουν σήμερα στοχαστές όπως οι Jürgen Habermas[1], John Rawls[2] , Noberto Bobbio[3], Ulrich Beck[4] , Anthony Giddens[5]. Αντιπροσωπεύουν διαφορετικές «σχολές» ή ρεύματα σκέψης («-ισμούς») .[1]Ο μεταεθνικός αστερισμός, ελληνική μετάφραση Λ. Αναγνώστου στις εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2003. • [2]Θεωρία της δικαιοσύνης, ελληνική μετάφραση, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2003 . • [3]Δεξιά και αριστερά, μετάφραση Ελεον. Ανδρεαδάκη , εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 1995. • [4]Was ist Globalisierung? Suhrkamp, Frankfurt- Main 1998. • [5] Ανάμεσα σε άλλα Ο τρίτος δρόμος, μετάφραση Α. Τάκη, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 1998.

14. Από την πολιτική φιλοσοφία.... • ....πρέπει να ξεχωρίζουμε τις πολιτικές θεωρίες με τη σύγχρονη εμπειρική και αναλυτική έννοια: Στο επίκεντρο τους είναι η εξήγηση των πολιτικών (και άλλων) φαινομένων. • Απαντούν σε ερωτήματα όπως τα εξής: Γιατί οι εκλογείς ψηφίζουν όπως ψηφίζουν; Γιατί εμφανίζονται επίμονα δημοσιονομικά ελλείμματα; Γιατί αυξάνεται η ανεργία; Γιατί αποτυγχάνει η πολιτική;Γιατί και πως ολοκληρώνεται η Ευρώπη; • Κάθε «απορία» απαιτεί μια απάντηση και η απάντηση δίνεται με συγκεκριμένο τρόπο (που θα εξετάσουμε στη συνέχεια). Αφετηρία της είναι οι εμπειρικές παρατηρήσεις και πυρήνας της οι υποθέσεις (εργασίας) που θα πρέπει να διατυπώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι δυνατός ο εμπειρικός έλεγχός τους.

15. Στη μελέτη των διεθνών σχέσεων... • Ένα τυπικό παράδειγμα κανονιστικής προσέγγισης είναι ο λειτουργισμός (φονκτιοναλισμός, functionalism) του David Mitrany (στο βιβλίο του A working peace system, 1943,1966). • O Mitrany ενδιαφερόταν να προσφέρει «συνταγές» για διαρκή ειρήνη. Εξέταζε ποιες είναι για τον σκοπό αυτό οι «αναγκαίες λειτουργίες» της «διεθνούς κοινότητας». • Υποστήριζε ότι ούτε το εθνικό κράτος, ούτε η περιφερειακή ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ήταν κατάλληλα εργαλεία για μια διαρκή ειρήνη, αλλά ευέλικτοι διεθνείς οργανισμοί που επιτελούν συγκεκριμένες «λειτουργίες» . • Η λειτουργική διάσταση (το έργο που τους ανατίθεται) καθορίζει και την οργανωτική μορφή τους.

16. Αντίθετα, • Ο νεο-λειτουργισμός (neofunktionalism) μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν πραγματική θεωρία της ολοκλήρωσης που επιχειρεί να εξηγήσει γιατί και πως προκαλούνται και εξελίσσονται διαδικασίες ολοκλήρωσης εθνικών κρατών. • Στο πλαίσιό του διατυπώνονται εμπειρικά ελέγξιμες υποθέσεις εργασίας (π.χ. Spill-over). • Δες περισσότερα για τις μεθοδολογικές ιδιαιτερότητες του λειτουργισμού και νεολειτουργισμού στην εξαιρετική εισαγωγή του Rosamond, Ben Θεωρίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (ελλην, μετάφραση), Μεταίχμιο 2008.

17. Ένα πρώτο σχήμα. Κοινωνικές επιστήμες Εμπειρική ανάλυση (θετικισμός) Ερμηνευτική κ.α. Κανονιστική σκέψη «Κατανόηση», διακρίβωση γεγονότων, ανασύσταση του «περιβάλλοντος πεδίου» π.χ. στην Ιστορία, κλπ. Πρότυπο: οι φυσικές Επιστήμες: παρατήρηση, μαθηματικά, ποσο- τικές διερευνήσεις, γενικές υποθέσεις. ουτοπίες Πρακτικές Ιδέες για το «δέον».

18. Επιστήμη και ψευδοεπιστήμη. Η «χρηστή» επιστήμη (ή επιστημονική σκέψη) πρέπει να • μη περιέχει αντιφάσεις, • στηρίζεται σε εμπειρικές αποδείξεις (και όχι φερ’ ειπείν στην παράδοση), • μη στηρίζεται σε αυθαίρετη επιλογή στοιχείων, • είναι έτοιμη να αναθεωρήσει ιδέες όταν ανακύπτουν δεδομένα που δεν ταιριάζουν με αυτές (να απαντά σε «απορίες»).

19. Μια πρώτη ταξινόμηση • Jean Piaget πρότεινε να βάλουμε σε κάποια τάξη την πολυμορφία των επιστημών διαχωρίζοντας πρώτον της «ανθρωπιστικές» από τις λογικο-μαθηματικές και φυσικές επιστήμες και, δεύτερον, ξεχωρίζοντας τέσσερις ομάδες στην περιοχή των ανθρωπιστικών επιστημών  • ·    τις εμπειρικο-αναλυτικές, • ·    τις ιστορικές, • ·    τη νομική και • ·    τις φιλοσοφικές.

20. Οι εμπειρικο-αναλυτικές δοκιμάζουν υποθέσεις και αναζητούν «νόμους», • Οι ιστορικές έχουν ως αντικείμενο την ανασύσταση και ερμηνεία του παρελθόντος, • Οι νομικές εξετάζουν προβλήματα κανόνων (ο νόμος εδώ έχει άλλη έννοια), • Η φιλοσοφία αναλύει (ανάμεσα σε άλλα) προβλήματα αξιών (κανονιστική σκέψη).

21. Στις κοινωνικές επιστήμες... • Η έρευνα μπορεί να είναι ποσοτική ή ποιοτική. • Οι ποιοτικές έρευνες υπακούουν σε διαφορετικά κριτήρια εγκυρότητας από τις ποσοτικές. • Παραδείγματα ποιοτικής έρευνας: Συμμετοχική παρατήρηση, «εντατικές συνεντεύξεις» (που περιλαμβάνουν «ανοιχτά ερωτήματα)κλπ. • Γενικά, τείνουν να να αναδεικνύουν τον «βιωματικό κόσμο» (Lebenswelt)-βιωμένες εμπειρίες και το νόημα που αποδίδουν τα άτομα σε αυτές.

22. Οι ποσοτικές έρευνες... .....Έχουν δύο κεντρικά χαρακτηριστικά: (α) διατυπώνουν θεωρίες και υποθέσεις που να ισχύουν γενικά και (β) υποβάλλουν σε εμπειρικό έλεγχο τις υποθέσεις με μεθόδους όπως η στατιστική ανάλυση μεγάλου δείγματος, η συγκριτική ανάλυση κλπ. Σε απλές μορφές δοκιμάζουν αν μια γενική υπόθεση ισχύει σε μια συγκεκριμένη περίπτωση (case studies).

23. Βασικός (αλλά όχι μοναδικός) στόχος τους... ....είναι ναεξηγούν παρατηρούμενα φαινόμενα ή γεγονότα, δηλαδή να απαντούν στο ερώτημα γιατί συμβαίνουν. Κεντρικό στοιχείο τους είναι οι υποθέσεις (εργασίας κατ’ αρχάς).

24. Υποθέσεις (εργασίας). • Η καρδιά μιας εξήγησης είναι η υπόθεση (εργασίας κατ’ αρχάς). • Ορίζεται ως η εικαζόμενη σταθερή σχέση ανάμεσα σε φαινόμενα (μεταβλητές). • Κατ’ ουσίαν, πρόκειται για μια εικαζόμενη αιτιώδη σχέση (σχέση αιτίας-αιτιατού).

25. Οι υποθέσεις εργασίας... • ...έχουν, κατ’ αρχάς, την εξής μορφή: • « Όσο..... τόσο», • « Εάν.....τότε». • Αν υπάρχουν αρκετά διαθέσιμα στοιχεία μπορεί μια τέτοια υπόθεση να διατυπωθεί μαθηματικά ως συνάρτηση και να αποτυπωθεί γεωμετρικά ή με γράφημα.

26. Σε άλλη διατύπωση • Υπόθεση είναι, κατ’ αρχάς, μια πρόταση για τη σχέση ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες μεταβλητές που μπορεί να ελεγχθεί εμπειρικά. Παραδείγματα: • Όσο υψηλότερο είναι το επίπεδο μόρφωσης, τόσο μεγαλύτερη είναι η συμμετοχή στις εκλογές. • Η κλίμακα της διαφθοράς σε μια χώρα εξαρτάται από το μέγεθος του κράτους.

27. Αλλά, • συχνά, ο όρος χρησιμοποιείται ευρύτερα για να περιλάβει και άλλου είδους προτάσεις, π.χ. σχετικά με τα χαρακτηριστικάενός φαινομένου, μιας οντότητας ή μιας σχέσης. • Π.χ. μέρος της συζήτησης για την ΕΕ παλαιότερα ήταν αν έχει υπερεθνικό ή διακυβερνητικό χαρακτήρα.

28. Δυο ακόμη παραδείγματα υποθέσεων με τη δεύτερη έννοια: • «Οι γραφειοκρατίες είναι θεμελιωδώς αναποτελεσματικές» (Niskanen). • «Η ελληνική δημόσια διοίκηση είναι διεφθαρμένη». • Τέτοιες υποθέσεις προκύπτουν συχνά από άλλες. • Δεν απαντούν per se στα ερωτήματα γιατί αυτό συμβαίνει ή τι επιπτώσεις έχει. • Σε κάθε περίπτωση πρέπει να βρεθεί τρόπος «μέτρησης» ή «εμπειρικού ελέγχου» τους.

29. Τέλος, • Ο όρος υπόθεση χρησιμοποιείται ως προτεινόμενη για συζήτηση (εμπειρικό έλεγχο) άποψη σχετικά με τη διακρίβωση ενός γεγονότος (πότε ακριβώς έπεσε η Ρώμη; Οι απαρχές της «επιτροπολογίας» στην ΕΕ) ή μιας διαχρονικής τάσης («αποβιομηχάνιση», κλπ). • Και στις περιπτώσεις αυτές η απάντηση στο ερώτημα «γιατί» κάνει αναγκαίες (α) τη διεύρυνση του οπτικού πεδίου, (β) τη συγκέντρωση περαιτέρω δεδομένων και (γ) τη διατύπωση υποθέσεων του πρώτου τύπου «αν ...τότε». Π.χ. Γιατί έπεσε η Ρώμη; Γιατί αποβιομηχανίζεται μια χώρα;

30. Συνοπτικά: • Χρησιμοποιούμε τον όρο «υπόθεση» γιαδιαφορετικά πράγματα: • τη σχέση ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες μεταβλητές που μπορεί να ελεγχθεί εμπειρικά, • τα χαρακτηριστικά ενός φαινομένου, μιας οντότητας ή μιας σχέσης, • τη διακρίβωση ενός γεγονότος ή μιας διαχρονικής τάσης, και, προσθέτουμε εδώ, • Μιας στρατηγικής επιλογής ή συμπεριφοράς (ποιους σκοπούς υπηρετεί η εξωτερική πολιτική της χώρας στο «μακεδονικό», των ΗΠΑ στο Ιράκ κλπ;

31. ΤΕΛΟΣ