ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ & ΗΘΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

1. Σχεδιασμός, Εφαρμογή & Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού Προγράμματος: ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ & ΗΘΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Σαράντης Κ. Χέλμης Υποψήφιος Διδάκτορας Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών

2. Σκοπός της εκπαιδευτικής παρέμβασης: Αντικείμενο της διατριβής είναι ο σχεδιασμός, η εφαρμογή και η αξιολόγηση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος που αποβλέπει στην ανάπτυξη του επιχειρηματολογικού λόγου ως μέσου ανάπτυξης της ηθικής κρίσης και αιτιολόγησης.

3. Μεθοδολογία • Σχεδιασμός & Ανάπτυξη : 2 έτη • Εφαρμογή: 2 έτη • Μετέχοντες: 34 μαθητές της Ε’ τάξης του 1ου ΔΣ Ραφήνας • Ομάδα πειραματική – Ομάδα ελέγχου • Αξιολόγηση: • Διαγνωστική • Διαμορφωτική • Τελική • Μακροπρόθεσμη (2 έτη μετά τη λήξη του προγράμματος)

4. Κεντρικά Ερωτήματα • Σχετίζεται η δομή και το περιεχόμενο του επιχειρηματολογικού λόγου με το επίπεδο ηθικής αιτιολόγησης; • Μπορεί μια διδακτική παρέμβαση ενίσχυσης του επιχειρηματολογικού λόγου να συμβάλει στην ανάπτυξη της ηθικής κρίσης και αιτιολόγησης; • Διατηρούνται σε βάθος χρόνου τα όποια μαθησιακά οφέλη;

5. Διδακτικός Σχεδιασμός Ο διδακτικόςσχεδιασμός (instructional design) αναφέρεται στη συστηματική καιστοχαστικο-κριτική διαδικασία μεταφοράς των αρχών της μάθησης και της διδασκαλίας σε πλάνα για την ανάπτυξη διδακτικών υλικών, δραστηριοτήτων και πηγών πληροφόρησης και αξιολόγησης (Smith & Ragan, 1999:2). Ο σχεδιασμός συντελείται εντός ενός συγκεκριμένου εκπαιδευτικού πλαισίου και αποβλέπει στην επίτευξη ενός συγκεκριμένου εκπαιδευτικού σκοπού (ΙΕΕΕ) που έχει διαμορφωθεί επί τη βάση φιλοσοφικών, ψυχολογικών και παιδαγωγικών αρχών.

6. ADDIE ΑΝΑΛΥΣΗ ΓΕΝΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

7. Α. Ανάλυση Η ανάλυση επιχειρεί να διακρίνει και να αποτυπώσει τις διδακτικές ανάγκες που εγείρονται από: • Το μακρο-κοινωνικο-ιδεολογικό πλαίσιο • Το μακρο-παιδαγωγικό πλαίσιο • Το μικρο-πλαίσιο κοινωνικών συνθηκών • Τις ιδιαιτερότητες του μαθητικού πληθυσμού • Το μαθησιακόέργο

8. Β. Σχεδιασμός Διδασκαλίας Διαδικασία στην οποία προσδιορίζονται: • Οι διδακτικοί στόχοι • Το κοινωνικό πλαίσιο των δασκαλο-μαθητικών και δια-μαθητικών σχέσεων • Οι στρατηγικές διδασκαλίας

9. Γ. Ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού • Διαδικασία η οποία περιλαμβάνει την «κατασκευή» των υλικών που απαιτούνται στη διδακτική διαδικασία.

10. Δ. Εφαρμογή • Διεξαγωγή της Διδασκαλίας • Τα πλάνα τίθενται σε εφαρμογή και τα υλικά γίνονται διαθέσιμα στους μαθητές.

11. Διαδικασία κατά την οποία εκτιμάται η αποτελεσματικότητα της διδακτικής παρέμβασης βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων που ορίστηκαν κατά το σχεδιασμό. Ε. Αξιολόγηση

12. Α. Ανάλυση (1) Το μακρο-κοινωνικο-ιδεολογικό Πλαίσιο • Βασικό ζητούμενο της σύγχρονης εποχής η δημιουργία κριτικά σκεπτόμενων και κριτικά εγγράμματων πολιτών που θα συμμετέχουν ενεργά στις κοινωνικο-πολιτικές διαδικασίες, επιδιώκοντας την κοινωνική αναμόρφωση και δικαιοσύνη και την αειφόρο ανάπτυξη. • Γλώσσα και Ηθική στο επίκεντρο της πολιτειότητας και δύο από τους πρωταρχικούς εκπαιδευτικούς σκοπούς.

13. Κριτικός Εγγραμματισμός Σύγχρονου Πολίτη Κριτική Σκέψη Ενδοατομικός Κόσμος (το άτομο ως συναισθηματική, νοητική και πνευματική οντότητα) Εξωτερικός Κόσμος (το άτομο στη σχέση του με το υλικό, εργασιακό και κοινωνικό περιβάλλον) Γλώσσα Ηθική Κρίση Κριτικής Σκέψης Κριτικής Παιδαγωγικής Μετα-Κριτικού Αναδομισμού Διδασκαλίας Γνωστικών Δεξιοτήτων Γενική Παιδείας Φιλελεύθερης Μεταρρύθμισης Ριζοσπαστικού Αναδομισμού Λογική Ανάπτυξης Λογική Μεταβίβασης Παιδαγωγικο-διδακτική θεμελίωση της σχέσης γλώσσας & ηθικής κρίσης Aronowitz & Girou Bernstein Fairclough Foucault Vygotsky

14. Α. Ανάλυση (2) Το μικρο-πλαίσιο κοινωνικών συνθηκών • Χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον • Πολυπολιτισμικότητα

15. Α. Ανάλυση (3)Ιδιαιτερότητες μαθητικού πληθυσμού • Ηλικία: 10 έτη • Κοινωνικά χαρακτηριστικά: αρνητική κοινωνική συμπεριφορά • Περιορισμένος γλωσσικός κώδικας • Σύγκριση με μαθητές προερχόμενους από υψηλό κοινωνικο-οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο • Συνεπάγεται ανάγκη ενίσχυσης (α) της διαδικασίας λογογένεσης (β) ενίσχυση του επιπέδου ηθικής κρίσης και αιτιολόγησης

16. Α. Ανάλυση (4) Το Μαθησιακό Έργο • Ανάπτυξη Ηθικής Κρίσης • Ανάπτυξη Επιχειρηματολογικού λόγου

17. Α. Ανάλυση (4) ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΩΝ ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΥ ΕΡΓΟΥ • Επιχειρηματολογία Η επιχειρηματολογία αποτελεί ομάδα δηλώσεων και αιτιάσεων διατυπωμένων σε λογική ακολουθία, οι οποίες σε ένα πλαίσιο διαλεκτικής επικοινωνίας και αντιπαράθεσης, επιχειρούν να πείσουν κάποιον για ένα συμπέρασμα ή ένα τελικό πόρισμα .

18. Α. Ανάλυση (4) • Ηθική Κρίση και Αιτιολόγηση • Η ηθική κρίση αναφέρεται στην ικανότητα διάκρισης για το τι θα πρέπει ή τι δεν θα πρέπει να κάνει κάποιος σε μια δεδομένη διλημματική περίσταση, η οποία σχετίζεται με ζητήματα διατήρησης ή εξασφάλισης της ποιότητας ζωής. • Ηθική αιτιολόγηση είναι το σκεπτικό βάσει του οποίου θεμελιώνονται οι ηθικές επιλογές.

19. Γνωστική Εμβάθυνση • Εξέλιξη των Μορφολογικών Χαρακτηριστικών του Επιχειρηματολογικού Λόγου: • Αριθμός επιχειρημάτων • Συνθετότητα προτάσεων • Λεκτική πυκνότητα άτομο κοινότητα Διατύπωση προϋποθέσεων Συντονισμός κοινωνικής προοπτικής με προσωπικές αξίες και ετεροσυναίσθηση:Τα παιδιά αναζητούν την επίλυση των προβλημάτων με εναλλακτικούς τρόπους και με γνώμοναπροσωπικές αξίες και ιδανικά. Άμβλυνση βαθμού απολυτότητας Ολοκληρωμένη αντιπαράθεση Κοινωνική προοπτική: Το κοινωνικό πλαίσιο γίνεται αντιληπτό ως σύστημα αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ατόμων μέσα στα όρια που καθορίζουν οι νόμοι και οι κανόνες. Το κοινωνικό σύστημα λειτουργεί ως εγγυητής της νομιμότητας. Διανεμητική δικαιοσύνη: Αυστηρή, ανταποδοτική κριτική του πλαισίου δράσης και των συγκεκριμένων ενεργειών των ατόμων. «Ζύγισμα» αντικρουόμενων απόψειων, εξέταση πιθανοτήτων και εναλλακτικών σεναρίων. Τεκμηρίωση θέσης και τεκμηρίωση αντί-θεσης Κοινωνικός ωφελιμισμός/διακανονισμός: Το σωστό ή το λάθος μιας πράξης κρίνεται λαμβάνοντας υπόψη την κοινότητα μέσα στην οποία ζει κάποιος, τους όρους των κοινωνικών σχέσεων και τις κοινωνικές αντιδράσεις της απέναντι στην πράξη. Τεκμηρίωση θέσης και αναφορά αντί-θεσης Ατομικός ωφελιμισμός: το σωστό ή το λάθος μιας πράξης κρίνεται ανάλογα με το όφελος ή την ικανοποίηση που μπορεί αυτή να προσφέρει ή την τιμωρία πουτυχόν επακολουθήσει. Τεκμηριωμένη θέση Αναιτιολόγητη θέση: Λαβάνεται θέση σε ένα ζήτημα, αλλά δεν υποστηρίζεται. Γίνεται χρήση γενικόλογων αξιολογικών φράσειων όπως «καλό», «κακό», «σωστό», «λάθος». Ατεκμηρίωτη θέση Ανάπτυξη νοητικο-συναισθηματικών δεξιοτήτων και εφαρμογή τους σε νέες καταστάσεις Εξέλιξη της Δομής του Επιχειρηματολογικού Λόγου Εξέλιξη της Ηθικής Κρίσης

20. Β. Σχεδιασμός Διδασκαλίας (1) Στόχοι Ομάδα Ι:Δομή του κειμένου • Να εντάσσει στο κείμενό του επιχειρήματα στήριξης της θέσης του. • Να εντάσσει στο κείμενό του τα επιχειρήματα της αντίθετης άποψης (αντεπιχειρήματα). • Να αναπτύσσει προοδευτικά τη συνθετότητα της δομής του κειμένου του (α) αυξάνοντας τον αριθμό των επιχειρημάτων στήριξης της θέσης του, (β) αυξάνοντας τον αριθμό των αντεπιχειρημάτων, και (γ) προβαίνοντας σε αντιπαραθέσεις επιχειρημάτων – αντεπιχειρημάτων. • Να προβαίνει σε συνθέσεις των αντικρουόμενων απόψεων.

21. Β. Σχεδιασμός Διδασκαλίας (1) Στόχοι Ομάδα ΙΙ: Λεξικο-γραμματικά και υφολογικά χαρακτηριστικά κειμένου • Να επιδεικνύει ένα διαρκώς αυξανόμενο επίπεδο συνθετότητας των προτάσεων. • Να επιδεικνύει ένα διαρκώς αυξανόμενο επίπεδο λεκτικήςπυκνότητας. • Να επιδεικνύει ένα διαρκώς αυξανόμενο επίπεδο νοηματικήςπυκνότητας.

22. Β. Σχεδιασμός Διδασκαλίας (1) Στόχοι Ομάδα ΙΙΙ: Επικυρωτικές αρχές επιχειρημάτων (ηθικά κριτήρια) Ο μαθητής να επιδεικνύει συνεχή ανέλιξη του επιπέδου αιτιολόγησης μεταβαίνοντας σταδιακά από ατομικιστικές – ωφελιμιστικές αρχές σε αρχές που απηχούν δικαιοσύνη, ετεροσυναίσθηση και μεγαλύτερη γνωστική εμβάθυνση.

23. Β. Σχεδιασμός Διδασκαλίας (2) Το Διδακτικό Πλαίσιο Αναφέρεται στις σχέσεις που θεσμοθετούνται μέσα στη σχολική τάξη, τουςρόλους των μελών και τους διαπροσωπικούς κανόνες που ενθαρρύνονται. Διαμεσολαβητική Παιδαγωγική • Συνεργασία • Φθίνουσα καθοδήγηση • Λογογένεση -> οντογένεση -> φυλογένεση

24. Β. Σχεδιασμός Διδασκαλίας (3) Επιλογή και οργάνωση περιεχομένου &εμπειριών μάθησης Α. Kοινωνικο-ηθικά διλήμματα Β. Κριτικός διάλογος Γ. Κειμενοκεντρική Προσέγγιση

25. Β. Σχεδιασμός Διδασκαλίας (4) Στρατηγικές διδασκαλίας • Στρατηγική της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας • Στρατηγική κατανόησης, ερμηνείας και κριτικής του επιχειρηματολογικού λόγου • Στρατηγική της διδασκαλίας παραγωγής του επιχειρηματολογικού λόγου

26. Γ. Ανάπτυξη

28. Δ. Εφαρμογή Συγγραφή επιχειρηματολογικών κειμένων • Συχνότητα • Διαδοχή μαθησιακών ενεργειών • Επαφή με τη διλημματική κατάσταση • Χωρισμός ομάδων • Καταγραφή επιχειρημάτων υπέρ και κατά • Συνεργατική συγγραφή κειμένων • Ανακοινώσεις • Τελικά συμπεράσματα

29. Ε. Αξιολόγηση • Αξιολογήθηκαν τα κείμενα το μαθητών σε επίπεδο: • Δομής • Λεξικο-γραμματικών και υφολογικών χαρακτηριστικών • Περιεχομένου

30. E1. Αξιολόγηση δομής • Καταμετρήθηκαν: • Επιχειρήματα θέσης και αντεπιχειρήματα • Οι μεταξύ τους συσχετίσεις • Κειμενικοί δείκτες (α) αντιθετικοί, (β) άμβλυνσης βαθμού απολυτότητας

31. E2. Αξιολόγηση λεξικο-γραμματικών και υφολογικών χαρακτηριστικών • Υπολογίσθηκαν με τη βοήθεια σχετικών τύπων: • Ο δείκτης αναγνωσιμότητας • Ο δείκτης συνθετότητας προτάσεων • Ο δείκτης λεξικής πυκνότητας

32. E3. Αξιολόγηση Επικυρωτικών Αρχών • Ανάλυση περιεχομένου των κειμένων για τη διαπίστωση του επιπέδου ηθικής αιτιολόγησης (a= 0,802)

33. Περιορισμοί • Μικρό δείγμα • Τα δεδομένα μας αναφέρονται πρωτίστως στην ηθική αιτιολόγηση και δευτερευόντως στην ηθική κρίση. Σε καμιά περίπτωση δε σε αυτό που ονομάζουμε ηθικότητα του ατόμου και ηθική συμπεριφορά. • Ένα μεγάλο μέρος του επιπέδου ηθικής αιτιολόγησης παραμένει από την έρευνά μας ανερμήνευτο. Προκύπτει, λοιπόν, το ερώτημα ποιοι άλλοι, μη γλωσσικοί παράγοντες συμβάλλουν στην ανάπτυξή της. • Δεν επιβεβαιώνεται η συσχέτιση ηθικής αιτιολόγησης κα ηθικής κρίσης. • Απαιτείται συγκριτική μελέτη δεδομένων προερχόμενων ταυτόχρονα από λεκτικά και μη λεκτικά εργαλεία.

34. Αποτελέσματα-Ερώτημα 1ο Υπάρχει σχέση ανάμεσα στη δομή και το περιεχόμενο του επιχειρηματολογικού λόγου με το επίπεδο ηθικής αιτιολόγησης; Διαπιστώθηκε υψηλός βαθμός συσχέτισης του επιπέδου ηθικής αιτιολόγησης με: • Τον αριθμό των επιχειρημάτων (Για την Στ΄ τάξη: r = 0,546, p < 0,001. Για το Γυμνάσιο: r = 0,494, p < 0,01) και αντεπιχειρημάτων (Για την Στ΄ τάξη: r = 0,455, p < 0,01) που εντάσσονται στο κείμενο. • Τη διασύνδεση επιχειρημάτων – αντεπιχειρημάτων (Για την Ε΄ τάξη: r = 0,572, p < 0,001. Για την Στ΄ τάξη: r = 0,589, p < 0,001).

35. Γλωσσικοί παράγοντες που ερμηνεύουν το επίπεδο ηθικής αιτιολόγησης Α) Για το δημοτικό Η διασύνδεση επιχειρημάτων – αντεπιχειρημάτων (ερμηνεύει το 45% της διακύμανσης). Η ένταξη στο λόγο δεικτών αντίθεσης (ερμηνεύει το 17% της διακύμανσης). Ο αριθμός των αντεπιχειρημάτων (ερμηνεύει το 6% της διακύμανσης).

36. Β) Για το γυμνάσιο • Η διασύνδεση επιχειρημάτων – αντεπιχειρημάτων (ερμηνεύει το 12% της διακύμανσης).

37. Αποτελέσματα-Ερώτημα 2ο Μπορεί μια διδακτική παρέμβαση ενίσχυσης του επιχειρηματολογικού λόγου να συμβάλλει στην ανάπτυξη της ηθικής κρίσης και αιτιολόγησης; Στη λήξη του προγράμματος (Στ΄ δημοτικού) διαπιστώθηκε: i. Στατιστικά σημαντική αύξηση της ποιότητας της δομής των μαθητικών κειμένων σε ό,τι αφορά:

38. τον αριθμό επιχειρημάτων στήριξης της θέσης

39. τον αριθμό αντεπιχειρημάτων

40. τον αριθμό συσχετίσεων επιχειρημάτων - αντεπιχειρημάτων

41. την ένταξη στον λόγο δεικτών αντίθεσης

42. ii. Στατιστικά σημαντική αύξηση του επιπέδου ηθικής αιτιολόγησης:

43. Συγκριτικά πλεονεκτήματα των μαθητών της πειραματικής ομάδας από τους μαθητές της ομάδας ελέγχου • Διαπιστώθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά των κειμένων της πειραματικής ομάδας με τα κείμενα της ομάδας ελέγχου αναφορικά με τον αριθμό: (α) των επιχειρημάτων, (β) των αντεπιχειρημάτων, (γ) των συσχετίσεων ανάμεσα σε επιχειρήματα – αντεπιχειρήματα, (δ) των δεικτών αντίθεσης, καθώς και (ε) με το επίπεδο ηθικής αιτιολόγησης:

45. Συνολική συνεισφορά του προγράμματος διδακτικής παρέμβασης στο επίπεδο ηθικής αιτιολόγησης • η παλινδρομική ανάλυση κατέδειξε ότι το πρόγραμμα παρέμβασης ερμηνεύει το 17% της διακύμανσης:

46. Αποτελέσματα-Ερώτημα 3ο Διατηρούνται σε βάθος χρόνου όποια μαθησιακά οφέλη; • Παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία δείχνουν ότι η πειραματική ομάδα εξακολουθεί να υπερτερεί στους περισσότερους δείκτες σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου οι διαφορές δεν είναι στατιστικά σημαντικές.

48. Συμπεράσματα (1) • Η γλωσσικο-γνωστική προσέγγιση είναι διδακτικά αποτελεσματική τόσο στην ανάπτυξη της δομής του επιχειρηματολογικού λόγου όσο και της ηθικής κρίσης και αιτιολόγησης. • Η ανάπτυξη του επιχειρηματολογικού λόγου επηρεάζει καθοριστικά το επίπεδο ηθικής κρίσης και αιτιολόγησης.

49. Συμπεράσματα (2) • Η ικανότητα ηθικής κρίσης και αιτιολόγησης φαίνεται ότι εδράζεται ιδιαίτερα στην ικανότητα του ατόμου να προβαίνει σε αλληλοσυσχετίσεις επιχειρημάτων – αντεπιχειρημάτων. • Το επίπεδο ηθικής αιτιολόγησης φαίνεται ότι δεν συσχετίζεται με τα λεξικο-γραμματικά και υφολογικά χαρακτηριστικά του κειμένου.

50. Προτάσεις • Απαραίτητη η εφαρμογή και αξιολόγηση προγραμμάτων παρέμβασης σε βάθος χρόνου. • Ανάλογα προγράμματα να υιοθετούνται ως ευρύτερη πολιτική του σχολείου. • Διαρκής και μακροχρόνια υποστήριξη των μαθητών στις δεξιότητες επιχειρηματολογίας και διαλεκτικής αντιμετώπισης των κοινωνικο-ηθικών διλημμάτων. • Συνεχιζόμενη έρευνα για τις αποτελεσματικότερες στρατηγικές διδασκαλίας και διαμαθητικής συνεργασίας.