Áîäëîãûí ìýäýãäýë õýðõýí áýëòãýõ –òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý

1. ÒªÑÂÈÉÍ ДУНД ХУГАЦААНЫ ТӨ˪ВЛӨЛТСургалтын модуль 3----Áîäëîãûí ìýäýãäýë áà Äóíä õóãàöààíû òºñâèéí òºñººëºëèéí 3 õóâèëáàð: Òàéëáàð, çààâàð áà æèøýý---Бэлтгэсэн : Улсын төсвийн зарлагын удирдлагын зөвлөх Ò.ÁÀÒѯÕt_btskh@yahoo.com 2008 оны 2-р сарын 4 Энэхүү илтгэлийн талаарх хариуцлагыг зохиогч хүлээх бөгөөд илтгэлийн агуулга нь Монгол Óлсын Сангийн яамны áàéð ñóóðèéã илэрхийлэхã¿é болно. 1

2. Content Page 2 7 13 • Áîäëîãûí ìýäýãäýë õýðõýí áýëòãýõ –òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý • Äóíä õóãàöààíû òºñâèéí òºñººëºëèéí 3 õóâèëáàðûã õýðõýí áýëòãýõ- òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý • Òºñâèéí òºñººëëèéí õóâèëáàðóóäàä õèéõ øèíæèëãýý- òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý 2

3. Õºòºëáºðèéí òîäîðõîéëîëò : Ýíý õýñýãò óã õºòºëáºð ÿìàð ¿éë àæèëëàãààã õàìðàõûã òîâ÷ òîäîðõîéëíî. ̺í ýíý õºòºëáºðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé àíãèéã äóðäñàí áàéíà. Õºòºëáºðèéí çîðèëãî: Òóõàéí ñàëáàðûí óðò õóãàöààíû äàðàà õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã òîìú¸îëíî. Çîðèëãûã ñàëáàðûí óðò õóãàöààíû ìàñòåð òºëºâëºãºº áîëîí ò¿¿íòýé àäèëòãàõ òºðëèéí áóñàä áàðèìò áè÷ãýýñ ¿íäýñëýíý. Ýíý õýñãèéí õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã õýìæèõ òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéã õàìòàä íü òîäîðõîéëíî. Õºòºëáºðèéí çîðèëò: Õºòºëáºðèéí çîðèëãî õýñãèéã õàãàõàä ÷èãëýñýí äóíä õóãàöààíû ñòðàòåãèéí õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã ýíý õýñýãò òîäîðõîéëíî. ¯íäýñëýõ áàðèìò áè÷èã íü äóíä õóãàöààíû áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã áàéíà Äóíä õóãàöààíä õàìðàãäàõ æèë á¿ðýýð çîðèëòûã òîäîðõîéëíî. Çîðèëòûã õàíãàõ òîîí áîëîí ÷àíàðûí øàëãóóðûã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Õºòºëáºðèéí ¿ð ºãººæ: Äóíä õóãàöààíä õºòºëáºðèéã õýðýãæèëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, çàðäëûã áóóðóóëàõ, áàðàà, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð ºãººæèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð ãàðàõ ¿ð ä¿íã ýíý õýñýãò òîäîðõîéëíî Guideline: ÁÎÄËÎÃÛÍ ÌÝÄÝÃÄÝË

4. Òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ûí Áîäëîãûí ìýäýãäëèéã òîäîðõîéëñîí æèøýý ßàì Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì Õºòºëáºðèéí õ¿ðýý ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË Õºòºëáºðèéí òîäîðõîéëîëò Áîäëîãûí çîðèëãî Example: ÁÎÄËÎÃÛÍ ÌÝÄÝÃÄÝË 1/3 ÍÄ-ûí øèìòãýë áîëîí òàòààñûã ñàíãóóäàä òºâëºð¿¿ëæ, äààòãóóëàã÷èä ýðñäýë òîõèîëäñîí ¿åä õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí íºõöºë, áîëçëûí äàãóó íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ, òºëáºð îëãîõ ¿éë àæèëëàãààã õàìàðíà. Ýíý õºòºëáºð íü: i)ÍÄ-ûí áîäëîãî óäèðäëàãà, ii)ÍÄ-ûí òýòãýâýð, iii) ÍÄ-ûí òýòãýìæ òºëáºð ãýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé àíãèòàé áàéíà. • Ýäèéí çàñãèéí èäýâõòýé íèéò õ¿í àìûã òýòãýâðèéí äààòãàëä õàìðóóëàõ çàìààð íèéãìèéí äààòãàëûí õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëíý • Íèéãìèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîã ¿å øàòòàéãàà𠺺ð÷ëºõ çàìààð ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé, çàðöóóëàëòûí õàíãàëòòàé ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëíý. • Õóâèéí íýìýãäýë òýòãýâðèéí òîãòîëöîî áèé áîëãîõûã äýìæèíý • Àëáàí áîëîí àëáàí áóñ ñåêòîðò àæèëëàã÷èä íèéãìèéí äààòãàëûí àëáàí æóðìûí çààâàë äààòãàëä á¿ðýí õàìðàãäñàí áàéíà. • Òýòãýâýðèéí õýìæýý äààòãàóóëàã÷èéí àìüæèðãààã õàíãàõóéö õýìæýýíä õ¿ðòýë íýìýãäñýí áàéíà • Õóâèéí íýìýãäýë òýòãýâðèéí òîãòîëöîîíû ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäñýí áàéíà. • Ýäèéí çàñãèéí èäâýõòýé õ¿í àìûí 80 õóâèéã Íèéãìèéí äààòãàëä õàìðóóëíà • Òýòãýâðèéí ñàíãèéí àëäàãäëûí õýìæýý ÄÍÁ –íû 0.5 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéíà ×àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò Òîîí ¿ç¿¿ëýëò

5. Áîäëîãûí çîðèëò ( 2008 îí) Áîäëîãûí çîðèëò (2009 îí) Example: ÁÎÄËÎÃÛÍ ÌÝÄÝÃÄÝË 2/3 • Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí õóâü õýìæýýã áóóðóóëàõ çàìààð äààòãàëä õàìðàãäàõ õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëíý • Àæèëã¿éäýë, ¯éëäâýðëýëèéí îñîë, Òýòãýìæèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé öàð õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëíý • Òýòãýâðèéí õýìæýýã ¿íèéí ºñºëò, àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóäàí 20 õóâèàð íýìýãä¿¿ëíý. • ×àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò: • Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãóóäûí øèìòãýëèéí îðëîãûí õýìæýý òîãòâîðòîé áàéíà. • Òýòãýìæ, òºëáºð îëîí óëñûí êîíâåíöèä çààñàí õýìæýý, ñòàíäàðòûã õàíãàñàí áàéíà • Òýòãýâðèéí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð äýýøèëñýí áàéíà. • Òîîí ¿ç¿¿ëýëò • Àæèë îëãîã÷èéí òºëºõ ÍÄØ-èéí õóâü õýìæýý 9 ïóíêòýýð áóóðñàí áàéíà • Äóíäàæ òýòãýâðèéí õýìæýý 92.0 ìÿíãàí òºãðºãò õ¿ðñýí áàéíà. • Òýòãýâðèéí õýìæýýã ¿íèéí ºñºëò, àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóäàí íýìýãä¿¿ëíý. • ×àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò • Òýòãýâðèéí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð äýýøèëñýí áàéíà. • Òîîí ¿ç¿¿ëýëò • Äóíäàæ òýòãýâðèéí õýìæýý 110.0 ìÿíãàí òºãðºãò õ¿ðñýí áàéíà.

6. Áîäëîãûí çîðèëò (2010 îí) ¯ð ºãººæ Example: ÁÎÄËÎÃÛÍ ÌÝÄÝÃÄÝË 3/3 • ªíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàðàõ íàñûã íýìýãä¿¿ëíý • Òýòãýâðèéí õýìæýýã ¿íèéí ºñºëò, àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóäàí 20 õóâèàð íýìýãä¿¿ëíý. • ×àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò • Òýòãýâðèéí õóóëüä òýòãýâðèéí íàñ íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé ººð÷ëºëò îðñîí áàéíà • Òîîí ¿ç¿¿ëýëò • Äóíäàæ òýòãýâðèéí õýìæýý 130.0 ìÿíãàí òºãðºãò õ¿ðñýí áàéíà. • Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñ 57 áîëñîí áàéíà Äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýýíä óäèðäëàãà ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã øèíýýð áèé áîëãîõ çîðèëòûí äîð íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâð, òýòãýìæ îëãîõ ¿éë÷èëãýýã øóóðõàé áîëãîæ áàíêíû äàíñíû ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýõ àæëûã ýõë¿¿ëíý. Áîäëîãûí ìýäýãäëèéã áàòàëñàí: Õ¿í àìûí õºãæèë, íèéãìèéí õàìãààëëûí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí ãàçðûí äàðãà 2007 îíû 6 äóãààð ñàðûí 20

7. Content Page 2 7 13 • Áîäëîãûí ìýäýãäýë õýðõýí áýëòãýõ –òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý • Äóíä õóãàöààíû òºñâèéí òºñººëºëèéí 3 õóâèëáàðûã õýðõýí áýëòãýõ- òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý • Òºñâèéí òºñººëëèéí õóâèëáàðóóäàä õèéõ øèíæèëãýý- òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý 7

8. Дунд хугацааны зарлагын түвшин өндөр, дунд, бага байх гэсэн гурван хувилбарñîíãîæ, эхний жилийн төсвийн төслийг суурь болгон авах Ýäèéí çàñãèéí òîìñãîñîí 5 àíãèëàëààð õºòºëáºð á¿ðýýð òîîöîõ Á¿õ õºòºëáºðèéí õóâüä öàëèí, ÍÄØ, áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä çàðäàë ãýñýí ãýñýí 3 àíãèëàë íü òààìàãëàëä òîîöñîí õóâèëáàðóóäàä òîãòìîë áàéæ áîëíî Çàðäëûí ò¿âøèí áàãà áàéõ ãýñýí õóâèëáàðò “áîäëîãûí ººð÷ëºëò áàéõã¿é” ãýñýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ çºâõºí Õ¯È-ýýð òîîöîæ áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä çàðäëûã íýìýãä¿¿ëýõ Харин зардлын түвшин өндөр, дунд байх гэсэн хувилбарò : a)óðñãàëçàðäëûã дараачийн хоёр жилийн инфляцийн түвшингээр өөрчëºõ; b)óлсын төсвөөссанхүүжүүлэх áîëîí ãадны хандивлагчдын зээл, тусламжаар хэрэгжих хөрөнгийн зардлын салбарын бодлогын тэргүүлэх чиглэлүүдийг тооцож үзэх; c) аргахэмжээ нь нэгээс олон хөтөлбөр хамарч буй бол çàðëàãûíхуваарилаëòûã хөтөлбөр тус бүрт оногдох хувь хэмжээгýýð òîîöîõ. Guideline: Äóíä õóãàöààíû òºñâèéí òºñººëºëèéí 3 õóâèëáàðûã õýðõýí áýëòãýõ Çàð÷ìóóä:

9. Example: ÁÑØÓß 2008-2010 îíû òºñâèéí òºñººëëèéí òààìàãëàë

10. Example: ÁÑØÓß 2008-2010 îíû òºñâèéí òºñººëºë- ÕªÒªËÁªÐªªÐ

11. Example: ÍÕÕß 2008-2010 îíû òºñâèéí òºñººëëèéí òààìàãëàë

12. Example: ÍÕÕß 2008-2010 îíû òºñâèéí òºñººëºë- ÕªÒªËÁªÐªªÐ

13. Content Page 2 7 13 • Áîäëîãûí ìýäýãäýë õýðõýí áýëòãýõ –òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý • Äóíä õóãàöààíû òºñâèéí òºñººëºëèéí 3 õóâèëáàðûã õýðõýí áýëòãýõ- òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý • Òºñâèéí òºñººëëèéí õóâèëáàðóóäàä õèéõ øèíæèëãýý- òàéëáàð çààâàð÷ëàãà, æèøýý 13

14. Төсвийн төсөөллийн хувилбаруудад хийж буй шинжилгээ нь дунд хугацааны төсвийн хязгаарыг бэлтгэхийн өмнө хийгдýíý. Áîäëîãûí òààìàãëàëûã òîîöîæ ¿çñýí áàéõ : ßàìäûí óðò áîëîí äóíä õóãàöààíû áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàñàí øèíý÷ëýëèéí øèíæòýé àðãà õýìæýýíèé çàðäëûã òîîöñîí áàéõ (i) өмнөх жилийнхийг өсгөх байдлаар бус бодлогын таамаглалд тулгуурлах; (ii) бодлогын хувилбаруудаас сонгох, тэр сонголт нь ил тод байх . ªíãºðñºí æèë¿¿äèéí (äîîä òàë íü ºìíºõ 3 îíû ) òºñâèéí ã¿éöýòãýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ Çàðëàãûí ºñºëò áóóðàëòûí ÷èã õàíäëàãà, ò¿¿íèé òîãòâîðòîé áàéäëûí òààìàãëàëûã òîäîðõîéëîõ Guideline: Òºñâèéí òºñººëºëèéí õóâèëáàðóóäàä øèíæèëãýý õèéõ 1/4

15. Òºñººëëèéí õóâèëáàðóóäûã õºòºëáºð á¿ðýýð øèíæëýõ Дунд хугацааны төлөвлөлтийн системийг нэвтрүүлэх эхний жилийн хувьд бүх хөтөлбөрүүдэд шинжилгээ хийх шаардлагатай дараагийí 2 жилд санхүүгийн нөлөөллийн шинжилгээг зөвхөн шинэ бодлого болон бодлогын тэргүүлэх чиглэлд өөрчлөлт орж байгаа тохиолдолд хийнэ. Түүнчлэн Шинэ Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр батлагдсан тохиолдолд мөн хийнэ. Äóíä õóãàöààíä ñîíãîñîí õºòºëáºð¿¿äýä õóâààðèëñàí õºðºíãèéí ºñºëòºä íºëººñºí õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîîöîõ Çàñãèéí ãàçðààñ àìàëñàí öàëèíãèéí ºñºëòººñ ãàäíà óðò õóãàöààíû áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàñàí çîðèëòóóäûã òºñººëºëä õàìðóóëàõ. òóõàéëáàë òîäîðõîé ñàëáàðûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã ÄÍÁ ýñâýë òºñâèéí íèéò çàðäëûí òîäîðõîé õóâüä õ¿ðãýíý ã.ì Ýíý íü õºòºëáºð¿¿äèéí õóâààðèëàëòàä õýðõýí íºëººëæ áàéãààã òîîöîõ Guideline: Òºñâèéí òºñººëºëèéí õóâèëáàðóóäàä øèíæèëãýý õèéõ 2/4

16. Example: Òºñâèéí òºñººëºëèéí õóâèëáàðóóäàä øèíæèëãýý õèéõ 3/4 • Áîëîâñðîëûí õºòºëáºðò эхний жилд илүү хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөсөн байгаа нь харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл төлөвлөлтийг богино хугацаагаар хийж байгаатай холбоотойгоор эхний жилд нь илүү санхүүжилт хүсэх хандлагатай байна . • Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ñàëáàðûí çàðäëûí á¿òöèéí õàðüöàà õºòºëáºð¿¿äèéí õóâüä ººð÷ëºëòã¿é õàðàãäàæ áàéãàà íü òóñ ñàëáàðûí áîäëîãûí çîðèëò äóíä õóãàöààíä áàðàã ººð÷ëºëòã¿é òîãòâîðòîé áàéãààã èëòãýæ áàéíà.

17. Ýäèéí çàñãèéí àíãèëàëààð ä¿í øèíæèëãýý õèéõ (ÁÑØÓß íû æèøýý) Öàëèí áîëîí áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä çàðäëûí õàðüöàà, õºòºëáºð¿¿äýä õóâààðèëàãäñàí áàéäàë Ãàäíû áîëîí äîòîîä ýõ ¿¿ñâýðýýð ñàíõ¿¿æèãäýõ õºðºíãèéí õàðüöàà Guideline& Example: Òºñâèéí òºñººëºëèéí õóâèëáàðóóäàä øèíæèëãýý õèéõ 4/4 Öàëèíãèéí çàðëàãà äóíä õóãàöààíä íýìýãäýõ íü áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä çàðäëûã áóóðóóëàõ ýðñäýëä õ¿ðãýõ ýñýõ? 2008 оны хувьд гадны санхүүжилттэй хөрөнгийн зардлыг дотоодынхтой харьцуулахад 1:1 байсан бол 2010 онд зардлын түвшин өндөр байх хувилбарын хувьд 4:1 болж буурч байна.

18. Ñàëáàðûí áîäëîãûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çýõ : Óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õºðºíãèéí çàðäàë Ãàäààä îðíóóä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí çýýë áîëîí áóöàëòã¿é òóñëàìæ Õºðºí㺠îðóóëàëò áîëîí òºñºë õºòºëáºðèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òºëºâëºãºº \ õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éëñèéã àíõààðàõ – ýõíèé æèë¿¿äýä õèéõ ¿¿? ýñâýë óðò õóãàöààíû òóðø æèë á¿ð òîäîðõîé õóâèàð æèãä íýìýãä¿¿ëýõ ýñýõ Ãàäíû ñàíõ¿¿æèëòòýé òºñºë õºòºëáºðèéí õºðºíãèéí áîëîí óðñãàë çàðäëûí õýìæýý : Çîðèóëàëò, öàã õóãàöàà, íèéò õºðºíãèéí õýìæýýíèé õóâüä àìëàãäñàí áóþó õýðýãæèõ íü òîäîðõîé áîëñîí òºñë¿¿äèéã á¿ðýí òîîöîæ îðóóëàõ Àìëàãäàõ ìàãäëàëòàé òºñë¿¿ä áèé ýñýõ Ñàëáàðûí áîäëîãûí ÷èãëýëòýé õýðõýí óÿëäàõ- òºñë¿¿äèéã ¿ðãýëæ¿¿ëýõ ñàíàà÷ëàãà áàéãàà ýñýõ Guideline: Äîòîîä áîëîí ãàäààä ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æèõ õºðºíãèéí çàðäëûí òààìàãëàë

19. Ìàêðî ò¿âøíèé íºëººëëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä: Äóíä õóãàöààíû òºñâèéí òºñººëëèéã áîëîâñðóóëàõäàà Ñàíãèéí ÿàì áîëîí Ìîíãîë áàíêíààñ ãàðãàñàí èðýõ 3 æèëèéí ìàêðî ò¿âøíèé çàðèì òààìàãëàëûã ñóóðü áîëãîí àøèãëàæ áîëíî: Ò¿¿í÷ëýí: õ¿í àìûí ºñºëò òºðºëò, íàñ áàðàëò Example: Òààìàãëàëä àøèãëàæ áîëîõ ºãºãäë¿¿ä