Lýðræðisríkin og kreppan

1. Lýðræðisríkin og kreppan Vestur-Evrópa og Bandaríkin 1918 – 1939 Bls. 82-87

2. Lýðræði og alræði á árunum milli stríða • Að Sovétríkjunum frátöldum bjuggu þjóðir Evrópu, á millistríðsárunum, annað hvort við tiltölulega lýðræðislegt stjórnarfar eða hægrisinnað alræðisstjórnarfar • Þau ríki sem fylltu flokk lýðræðisríkja voru Bretland, Frakkland, Benelux-löndin, Sviss og Norðurlöndin utan Finnlands en Tékkóslóvakía var eina ríki Austur-Evrópu sem hægt var að segja að byggi við lýðræðislegt stjórnarfar • Alræðisríkin sóttu jafnan fyrirmyndir sínar til fasismans á Ítalíu eða síðar nasismans í Þýskalandi Valdimar Stefánsson 2007

3. Kreppa eftirstríðsáranna • Þegar stríðinu lauk biðu mikil efnahagsleg vandamál ríkisstjórna stríðsaðila þar sem aðlaga þurfti samfélagið að friðsamlegri framleiðslu í stað hergagnaiðnaðar • Milljónir hermanna streymdu heim frá vígvöllunum og atvinnuleysið rauk upp • Í flestum lýðræðisríkjum settust hægri sinnaðar ríkisstjórnir að völdum og nýttu sér atvinnuleysið til að þrýsta niður launum og þannig átti atvinnulífið að verða samkeppnishæfara • En þessi bágu kjör minnkuðu síðan neyslu almennings og leiddu til þess að efnahagsbatinn varð hægari en ella hefði verið Valdimar Stefánsson 2007

4. Verkalýðsbaráttan • Verkalýðshreyfingin sætti sig illa við þetta ástand og krafðist úrbóta í atvinnumálum og félagslegra umbóta en með litlum árangri • Stéttaátök og þjóðfélagsólga lágu því í loftinu án þess þó að upp úr syði um sinn • Árið 1926 kom loks til mikilla stéttaátaka í Bretlandi þegar alþýðusambandið boðaði til allherjarverkfalls • Stjórnvöld svöruðu með því að skipa hernum ásamt sjálfboðaliðum úr yfir- og millistétt að annast alla nauðsynlega þjónustu • Alþýðusambandið gafst þá upp en verkfallið varð til þess að auka enn stéttaandstæður í Bretlandi sem þóttu þó nægar fyrir Valdimar Stefánsson 2007

5. Undanfari kreppunnar • Í lok október 1929 varð mikið verðfall á hlutabréfum í kauphöllinni í New York sem leiddi til illvígustu efnahagskreppu sem heimurinn hefur orðið fyrir • Orsakanna er að leita í því efnahagsumhverfi sem til varð eftir fyrri heimsstyrjöldina • Evrópuríkin höfðu tekist á við skammvinna kreppu strax eftir stríð en frá árinu 1921 hafði verið þar hægur efnahagsbati sem einkum byggðist á bandarísku lánsfé • Í Bandaríkjunum stóð efnahagslífið með miklum blóma allan þriðja áratuginn með miklum kaupmætti og neyslusprengingu • Allir þeir sem eitthvað áttu keyptu hlutabréf Valdimar Stefánsson 2007

6. Undanfari kreppunnar • Efnahagsumhverfið í Bandaríkjunum var stórfyrirtækjum og auðhringum sérlega hagfellt • Ríkisstjórnir repúblikana, sem nátengdar voru stærstu auðhringunum, afnámu hindranir sem demókratar höfðu sett á starfsemi auðhringa en samtök verkalýðsins voru brotin á bak aftur með hatrömmum ofsóknum • En ekki var þó velsældin einhlít, landbúnaðurinn var í kreppu og verðfall á landbúnaðarafurðum • Mikill munur var á kjörum þeirra sem höfðu fasta vinnu og þeirra sem höfðu enga eða stopula vinnu Valdimar Stefánsson 2007

7. Undanfari kreppunnar • Á árunum 1927 – 1928 kreppti að löndum sem stunduðu landbúnaðarframleiðslu og þau gátu ekki keypt iðnframleiðslu í sama mæli og fyrr • Iðnfyrirtækin héldu áfram framleiðslu sinni og birgðir hlóðust upp en fyrirtækjunum var haldið gangandi með lánsfé • Seinni hluta árs 1929 hafði verð á hráefnum lækkað vegna minnkandi eftirspurnar en vegna yfirgripsmikillar spákaupmennsku hélst verð á hlutabréfum hátt sem jók enn á útgáfu þeirra • Þann 24. október sprakk svo blaðran Valdimar Stefánsson 2007

8. Kreppan mikla • Ástæða þess að verðið á hlutabréfum hrundi svo skyndilega var það uppnám sem skapaðist á markaðnum þegar verðið byrjaði að lækka • Örvænting greip um sig og allir reyndu að losa sig við bréfin sem leiddi til þess að verðið hrapaði niður úr öllu valdi • Mikill fjöldi manna sem höfðu hætt öllu í hlutabréfaviðskiptum varð gjaldþrota á einum degi • Bankarnir, sem flestir höfðu lánað stórfé til hlutabréfakaupa, urðu hart úti þegar lánin töpuðust Valdimar Stefánsson 2007

9. Kreppan mikla • Bandarísku bankarnir brugðust við hruninu með því að innkalla skammtímalán sem þeir höfðu veitt ýmsum Evrópuríkjum • Vegna þess komust stórar lánastofnanir, einkum í Þýskalandi og Austurríki, í þrot • Fyrirtækin, sem ekki höfðu lengur aðgang að lánsfé, gátu hvorki keypt hráefni til framleiðslu né greitt laun • Evrópuríkin tóku upp verndartolla hvert á fætur öðru til að vernda innanlandsframleiðslu og afnámu gulltryggingu gjaldmiðla • Gengið féll hratt í flestum ríkjum og vonuðust ríkisstjórnirnar til þess að það yki útflutning en svo fór ekki Valdimar Stefánsson 2007

10. Afleiðingar kreppunnar • Afleiðingar kreppunnar voru hrikalegar • Fjölmörg fyrirtæki sátu uppi með óseljanlegar birgðir sem þær á endanum losuðu sig við á haugana • Búfé var slátrað í stórum stíl og korni safnað saman í hauga og brennt • Á meðan svalt alþýðan sem nú hafði enga atvinnu og víðast hvar litlar eða engar atvinnuleysisbætur • Af öllum afleiðingum kreppunnar var atvinnuleysið mest áberandi og alvarlegast Valdimar Stefánsson 2007

11. Afleiðingar kreppunnar • Atvinnuleysið lagðist þyngst á verkalýðinn en millistéttin varð einnig þungt úti • Þetta varð til þess að stéttaandstæður skerptust og róttækni óx fylgi • Verkafólk hallaði sér í æ ríkari mæli að kommúnistum sem gátu bent á Sovétríkin sem fyrirmynd en þar var á þessum sama tíma mikill uppgangur í öllu atvinnulífi • Fólk úr millistétt, sem orðið hafði hart úti, hallaði sér hins vegar að flokkum og hópum lengst til hægri sem leituðu fyrirmyndar í fasismanum Valdimar Stefánsson 2007

12. Roosevelt og New Deal – stefnan • Árið 1932 sigruðu demókratar í forsetakosningum í Bandaríkjunum og Franklin Delano Roosevelt varð forseti • Hann hafði í kosningabaráttunni sett fram stefnu sem hann nefndi New Deal • Í stað hefðbundinnar hagfræði sem gerði ráð fyrir afskiptaleysi ríkisvaldsins gagnvart efnahags- og atvinnulífi lagði Roosevelt út í stórframkvæmdir hins opinbera • Þetta var gert til til að koma hjólum atvinnulífsins af stað á nýjan leik Valdimar Stefánsson 2007

13. Roosevelt og New Deal – stefnan • Ráðist var í stíflu- og raforkuframkvæmdir, hraðbrautir lagðar þvers og kruss um landið og margs konar önnur atvinnustarfssemi efld • Ný félagsmálalöggjöf sem gerði ráð fyrir atvinnuleysisbótum og ýmsum öðrum tryggingum var samþykkt og hömlum létt af starfsemi verkalýðsfélaga • Allt var þetta í anda breska hagfræðingsins John Maynard Keynes sem hafði sett fram kenningar í þessa veru um það hvernig vinna mætti bug á kreppunni Valdimar Stefánsson 2007

14. Roosevelt og New Deal – stefnan • Aðgerðir Roosevelts voru mjög umdeildar og bentu margir hagfræðingar á að ríkisafskiptin gætu valdið verðbólgu og var stjórn demókrata gjarnan ásökuð um sósíalisma • En þrátt fyrir þessar aðgerðir og góðan árangur á ýmsum sviðum var áfram mikið atvinnuleysi og fór jafnvel vaxandi seinni hluta fjórða áratugarins • Atvinnuleysið reyndist þó verkalýðnum bærilegra eftir að atvinnuleysisbætur komu til sögunnar • En það var ekki fyrr en með vígbúnaðarkapphlaupinu í upphafi síðari heimsstyrjaldar sem atvinnuleysið var í raun úr sögunni Valdimar Stefánsson 2007

15. Jafnaðarmannaflokkar Norðurlanda • Í Noregi, Danmörku og Svíþjóð varð stjórnmála- og efnahagsþróunin með líkum hætti á fyrri hluta 20. aldar • Lýðræði fór vaxandi í öllum þessum löndum, verkalýðshreyfingin efldist og stjórnmálaarmur hennar, jafnaðarmannaflokkarnir, náðu þar völdum um 1930 • Þeir beittu sér fyrir margháttuðum kjarabótum fyrir verkalýðinn og á þessum árum varð norræna velferðarkerfið til • Einnig efldu þeir menntun og gerðu jafnrétti þegnanna til náms að veruleika Valdimar Stefánsson 2007

16. Jafnaðarmannaflokkar Norðurlanda • Jafnaðarmannaflokkunum gekk í raun nokkuð vel að halda kreppunni í skefjum • Þótt ýmsar aðgerðir þeirra yrðu verkalýðnum þungar í skauti, þá komu þær ekki aðeins niður á launafólki, eins og víðast hvar, heldur neyddust hinir betur settu til að bera nokkurn hluta byrðanna • Góður árangur í velferðarmálum og í baráttunni við kreppuna hamlaði einnig gegn áhrifum kommúnista í samfélaginu, sem og fylgi við róttækar hreyfingar á hægri væng stjórnmálanna Valdimar Stefánsson 2007

17. Borgarastríðið í Finnlandi • Í Finnlandi varð þróunin með allt öðrum hætti enda aðstæður þar allt aðrar • Finnland hafið verið hluti af rússneska keisaradæminu og þegar það leystist upp árið 1918, brast á borgarastríð í landinu • Rauðliðar, sem sóttu fylgi sitt til verkalýðsins og hinnar nýju bolsévikkastjórnar, börðust þar við hvítliða, en kjarninn í þeim hópi voru vel stæðir bændur og hin borgaralega millistétt • Stríðið stóð í þrjú ár og framan af leit út fyrir að rauðliðar hefðu betur en þá leituðu hvítliðar til Þjóðverja eftir aðstoð Valdimar Stefánsson 2007

18. Hið fasíska Finnland • Með aðstoð þýsks herliðs tókst hvítliðum að sigra í borgarastríðinu og í kjölfarið var kné látið fylgja kviði og voru þúsundir rauðliða teknir af lífi í miklu blóðbaði • Frá 1921 og fram að síðari heimsstyrjöld réðu hægri menn öllu í finnskum stjórnmálum og héldu kommúnistum og jafnaðarmönnum í skefjum með ofsóknum og fangelsunum • Á fjórða áratugnum komst hin fasíska Lappohreyfing til áhrifa innan borgaraflokkanna og urðu þá morð á vinstri mönnum daglegt brauð • Stjórnarfar í Finnlandi var þá orðið engu betra en í hinum fasísku ríkjum Austur-Evrópu Valdimar Stefánsson 2007