Download
1 / 4
E N D
Sýklafræði 103 Stoðglærur Höfundarréttur: Bogi ingimarsson
1. kafliAlmennt um sýkla • Lífverur eða einföld lífræn efnisform (veirur) sem sýkja eða sýkt geta menn og aðrar lífverur kallast sýklar. Flestir sýklar eru ósýnilegir með berum augum. Lífræn efnissambönd -príon- sem berast í menn geta valdið sjúkdómseinkennum hliðstætt og sýklar gera. (sbr. Creutzfeldt-Jakob sjúkdómur) • Flokka má sýkla m.a. eftir byggingarlagi og aðferð við sýkingu • Byggingarlag: • 1. Veirur. Minnstu sýklar sem þekkjast. Hafa veiruskipulag (veirukjarnsýru, veirukápu, veiruhjúp, veirugadda). Eru ávallt innanfrumusýklar og eru háðar frumum (hýslum) um fjölgun og viðhald. Mælieining nánómeter (nm). Dæmigerð veira er u.þ.b. 50 til 100 nm. • 2. Bakteríur.Talsvert stærri sýklar en veirur. Allar einfrumungar með dreifkjarna frumuskipulagi. Einföld innri frumugerð. Hafa eigin efnaskipti og sjálfsviðhald. Bæði innanfrumu- og utanfrumusýklar. Mælieining míkrómeter (um). Dæmigerð baktería er u.þ.b. 1 míkrómeter ( t.d. E.coli). • 3.Einfrumusveppir. Nokkru stærri sýklar en bakteríur. Heilkjarna frumuskipulag. Flókin innri frumugerð. Mælieining míkrómeter. Dæmigerður einfrumsveppur er u.þ.b. 5-10 míkrómetrar • 4. Sníkjudýr/Sníklar. Ýmist einfrumu eða fjölfrumu lífverur. Eru heilkjörnungar, án dæmigerðs frumuveggjar. Mörg sníkjudýr eru sýnileg berum augum og nýta yfirleitt “millihýsla” til þess að sýkja menn. Skiptast í innri og ytri sníkla. Höfundarréttur: Bogi ingimarsson
1. kafliAlmennt um sýkla • Aðferð við sýkingu Sýklar komast framhjá grunnvörnum líkama (húð, slímhúð, átfrumur) Hreinir sýklar: Sýklar er sýkja ávallt ef þeir komast framhjá grunnvörnum líkama. • 1. Innanfrumusýklar: Sýklar sem ráðast inn í frumur og trufla þannig efnaskipti frumna. Allar veirur eru innanfrumusýklar, og sumar bakteríur. • 2. Utanfrumusýklar: Sýklar sem ráðast inn í millifrumurými, seyta ensímum sem brjóta niður millifrumuefni (t.d. prótein). Geta borist með vessa í blóð og valdið blóðsýkingum. Flestar bakteríur og sveppir tilheyra þessari gerð sýkla. • 3. Eitursýklar: Bakteríur sem fjölga og dreifa sér sér yfirleitt utan mannslíkama, t.d. í jarðvegi (loftfirrðar aðstæður), mynda eiturefni (toxín) sem geta borist í menn með t.d. skemmdum mat, menguðu vatni, dýrasaur o.s.frv. • Tækifærissýklar: Sýklar sem eru yfirleitt hluti örveruflóru líkama og sýkja ef truflun verður á jafnvægi hennar, t.d. Streptococcus faecalis sem veldur blöðrubólgu. Höfundarréttur: Bogi ingimarsson
1. kafliAlmennt um sýkla • Efnaskipti og sjálfsviðhald • Flestir sýklar (undantekning veirur) eru lífverur og hafa því efnaskipti og sjálfviðhald. Mikilvægasta efnaskiptaferlið er “öndun” eða orkulosun lífrænna efnissambanda. Orka er nauðsynleg öllu lífi. Hún kemur úr lífrænum efnum (á formi ATP), einkum próteinum, fitu og kolvetnum. Þá er æxlun (fjölgun) mikilvægt sjálfsviðhaldsferli. Öllum lífverum er nauðsynlegt að aðlagast aðstæðum umhverfis. Hæfileiki sýkla til efnaskipta og sjálfsviðhalds grundvallast á ensímum og virkni þeirra. • Sýklar lúta sömu lögmálum og aðrar lífverur jarðar. Ólíkir umhverfisþættir hafa áhrif á útbreiðslu sýkla. Við kjöraðstæður fjölgar sýklum best en við frávik frá þeim hægir á fjölgun þeirra eða þeir einfaldlega deyja ef kjöraðstæður fara út fyrir þolmörk. • Umhverfisþættir er móta útbreiðslu sýkla eru: • 1. hiti: kuldakærir og miðlungshitakærir sýklar • 2. súrefni: loftháðir, loftóháðir, loftfælnir, snefilloftháðir sýklar. • 3. sýrustig (pH): sýrukærir, sýrufælnir sýklar. • 4. vatn, raki selta: saltkærir, saltfælnir (vatnskærir) sýklar. • 5. samkeppni: baráttan um fæðu og rými Höfundarréttur: Bogi ingimarsson
