Κοινωνιογνωστικά Μοντέλα Πρόβλεψης Συμπεριφορών Υγείας (ΨΥΧ-358)

1. Κοινωνιογνωστικά Μοντέλα Πρόβλεψης Συμπεριφορών Υγείας (ΨΥΧ-358) Συνάντηση 3η 14.03.08 ftp://ftp.soc.uoc.gr/psycho/manola/spring08/socialcognitionmodelsseminar

2. ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΩΝ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ The Health Belief Model (HBM; Becker, 1974, Rosenstock, 1966; 1974)

3. Το μοντέλο των Πεποιθήσεων για την Υγεία • Αρχικά αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α από τον Rosenstock (1966) • Παλαιότερο • Εκτενέστερα εφαρμοσμένο για ερευνητικούς σκοπούς

4. Κύρια ερωτήματα • Γιατί πολλοί άνθρωποι δεν ακολουθούν συμπεριφορές για την πρόληψη και την πρώιμη ανίχνευση ασθενειών (π.χ. ιατρικός έλεγχος); • Πώς ερμηνεύονται οι διατομικές διαφορές στην αντίληψη των συμπτωμάτων και την τήρηση των ιατρικών οδηγιών;

5. Σχήμα 1. Τα Βασικά Στοιχεία του Μοντέλου των Πεποιθήσεων για την Υγεία (de Witt & Stroebe, 2004) Demographic and Psychological Variables Cues to Action Perceived Susceptibility Perceived Illness Threat Perceived Severity Likelihood of Action Perceived Benefits Evaluation of the Action Perceived Barriers

6. Συνοπτικά • Δύο διαστάσεις των αναπαραστάσεων της συμπεριφοράς ως αντίδρασης στην απειλή (κίνδυνο) της ασθένειας: 1. Αντιλήψεις για τον κίνδυνο ασθένειας 2. Αντιλήψεις για τα θετικά και αρνητικά μιας πιθανής αντίδρασης

7. Βασικές πεποιθήσεις που καθορίζουν την αντίδραση στον κίνδυνο της ασθένειας 1.Αντιλαμβανόμενη απειλή ασθένειας(perceived illness threat) ‘Πόσο κινδυνεύω να αρρωστήσω από τη συγκεκριμένη ασθένεια;’ α) Αντιλαμβανόμενη ευπάθεια(perceived susceptibility) ‘πόσο ευάλωτος είμαι σε αυτή την ασθένεια;’ β) Αντιλαμβανόμενη σοβαρότητα της ασθένειας(perceived severity) ‘πόσο σοβαρή είναι αυτή η ασθένεια;’

8. Βασικές πεποιθήσεις... συνέχεια 2.Αξιολόγηση των εναλλακτικών επιλογών δράσης(evaluation of the action) ‘ποιές επιλογές αντίδρασης έχω;’ α) Αντιλαμβανόμενα οφέλη των συμπεριφορικών αποτελεσμάτων(perceived benefits) ‘ποιά θα είναι τα οφέλη αν πράξω το Χ; είναι αυτά επαρκή;’ β) Αντιλαμβανόμενο κόστος (εμπόδια) της συμπεριφοράς(perceived barriers) ‘ποιό θα είναι το κόστος αν πράξω το Χ; Θα υπάρξουν εμπόδια για την πραγματοποίηση του;

9. Ερεθίσματα αντίδρασης (cues for action) • Εσωτερικά (π.χ. παρουσία συμπτωμάτων, φόβος) • Εξωτερικά (π.χ ξαφνική ασθένεια ενός γνωστού, τηλεοπτικό πρόγραμμα, ενημερωτικό φυλλάδιο, γράμμα υπενθύμισης, κλπ) • Λειτουργούν σαν ‘σκανδάλη΄, ενεργοποιώντας προς μία συγκεκριμένη δράση

10. Επιπλέον, • Δημογραφικά στοιχεία • Προσωπικότητα • Κοινωνική πίεση • Προηγούμενη εμπειρία • Συνήθειες • Γνωστικές μεταβλητές • Δομικές μεταβλητές (προσωπικό και ιατρικό ιστορικό, γνώσεις για την κατάσταση κλπ) Τροποποιούν την επίδραση της απειλής της ασθένειας και της αξιολόγησης της δράσης στην τελική επιλογή δράσης

11. Σχήμα 2. Το Μοντέλο των Πεποιθήσεων Υγείας Δημογραφικές και Ψυχολογικές Μεταβλητές Ερεθίσματα για Δράση Αντιλαμβανόμενη Ευπάθεια Αντιλαμβανόμενη Απειλή Ασθένειας Αντιλαμβανόμενη Σοβαρότητα Πιθανότητα Ανάληψης Δράσης Αντιλαμβανόμενα Οφέλη ή επάρκεια Αξιολόγηση της Δράσης Αντιλαμβανόμενο Κόστος ή εμπόδια

12. Επιπρόσθετες μεταβλητές • Κινητοποίηση υγείας (health motivation, Mainman & Becker, 1974) η αξία που αποδίδει κανείς στην υγεία του • Αντιλαμβανόμενος έλεγχος (perceived control, Becker & Rosenstock, 1987) η υποκειμενική εκτίμηση ελέγχου της υπό αξιολόγηση συμπεριφοράς

13. Σχήμα 2. Το Μοντέλο των Πεποιθήσεων για την Υγεία(πηγή: Abraham & Sheeran, 2005) Αντιλαμβανόμενη Ευπάθεια Ερεθίσματα για Δράση Αντιλαμβανόμενη Απειλή Ασθένειας Αντιλαμβανόμενη Σοβαρότητα Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Δράση Κινητοποίηση Υγείας Ψυχολογικά Χαρακτηριστικά Αντιλαμβανόμενα Οφέλη ή επάρκεια Αξιολόγηση της Δράσης Αντιλαμβανόμενο Κόστος ή εμπόδια

14. Έρευνα(Abraham & Sheeran, 2005) 1. προληπτικές συμπεριφορές υγείας Προστατευτικές (πχ. δίαιτα, φυσική άσκηση, εμβολιασμός, αντισυλληπτικές πρακτικές), επιβλαβείς (πχ. κάπνισμα) 2. Συμπεριφορές ρόλου ασθενούς (ακολούθηση ιατρικών συμβουλών) 3. Χρήση κλινικής (επίσκεψη σε ιατρό για ποικιλία προβλημάτων)

15. Μέτρηση συμπεριφοράς • Εργαλεία αυτοαναφοράς (πλειοψηφία) • Φυσιολογικές μετρήσεις (Bradley et al, 1987, Cummings, 1982) • Παρατήρηση συμπεριφοράς (Alagna & Reddy, 1984; Dorr et al., 1999; Hay et al., 2003) • Ιατρικά αρχεία (Orbell et al., 1995; Drayton et al., 2002)

16. Μέτρηση πεποιθήσεων υγείας • Ερωτηματολόγια (η πλειοψηφία) • Δομημένες πρόσωπο με πρόσωπο συνεντεύξεις (Cummings et al. 1982; Volk & Koopman, 2001) • Τηλεφωνικέςσυνεντεύξεις (Grady et al., 1983)

17. Σχεδιασμοί και δειγματοληψία • Cross-sectional designs • Prospective designs • Τεχνικές τυχαίας δειγματοληψίας • Μειονοτικές ομάδες • Ομάδες χαμηλού κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου (Becker et al, 1974; Mullen et al., 1987; Ronis & Harel,1989; Winfield & Whaley, 2002)

18. Προβλεπτική χρησιμότητα των κύριων εννοιολογικών κατασκευών • Ευπάθεια • Σοβαρότητα • Οφέλη • Εμπόδια • Ερεθίσματα για δράση • Κινητοποίηση υγείας

19. Janz & Becker (1984) Επισκόπηση 46 μελετών • Εμπόδια: 25/28 έρευνες (89%) • Ευπάθεια: 30/37 έρευνες (81%) • Οφέλη: 29/37 έρευνες (78%) • Σοβαρότητα: 24/37 έρευνες (65%)

20. Διάγραμμα 1. Προβλεπτική Αξία των Eννοιολογικών Kατασκευών του Mοντέλου με Βάση τον Τύπο Συμπεριφοράς (Janz & Becker, 1984)(πηγή: Abraham & Sheeran, 2005)

21. Συμπεράσματα ανασκόπησης • Η μελέτη αυτή παρέχει σαφή υποστήριξη για την αποτελεσματικότητα του μοντέλου για την πρόβλεψη μιας ευρείας γκάμας συμπεριφορών αλλά • Διαδικασία – η μέθοδος αξιολόγησης παρείχε πληροφορίες μόνο για τη συχνότητα παρουσίας σημαντικών συσχετίσεων των μεταβλητών του μοντέλου με τη συμπεριφορά, αλλά όχι για το μέγεθος της σχέσης αυτής (και της προβλεπτικής δύναμης των μεταβλητών) • Η αξιολόγηση αυτή δεν λάμβανε υπόψην το μέγεθος του δείγματος της μελέτης

22. Harrison Mullen, & Green (1992) • Εντοπισμός 234 δημοσιευμένων μελετών • Μετα-ανάλυση 16 μελετών που περιλάμβαναν τις κύριες έννοιες του μοντέλου και έλεγχαν για την αξιοπιστία των εργαλείων μέτρησης • Αξιολόγηση της συσχέτισης μεταξύ πεποιθήσεων υγείας και συμπεριφοράς με τον δείκτη συσχέτισης Pearson’s r.

23. Αποτελέσματα Μέση συσχέτιση με τη συμπεριφορά • Ευπάθεια 0.15 ~ 2.3% διακύμανσης • Σοβαρότητα 0.08 ~ 0.6% -//- • Οφέλη 0.13 ~ 1.7% -//- • Εμπόδια - 0.21 ~ 4.4% -//-

24. Συμπέρασματα μετα-μελέτης • χαμηλή προβλεπτική δύναμη του μοντέλου • Ο συνδιασμός των επιμέρους πεποιθήσεων υγείας μπορεί να προσφέρει υψηλότερες συσχετίσεις • μικρό μέγεθος συνολικού δείγματος λόγω αυστηρών κριτηρίων επιλογής μελετών • Επίδραση μεθοδολογικού σχεδιασμού, εργαλείων μέτρησης, και λειτουργικού προσδιορισμού μεταξύ μελετών

25. Συμπερασματικά • Ο έλεγχος της προβλεπτικής ικανότητας του μοντέλου φαίνεται να παρέχει θετικά ευρήμματα • Μεθοδολογικά προβλήματα • Προβλήματα λειτουργικού προσδιορισμού των εννοιών • Μη μελέτη αξιοπιστίας και εγκυρότητας των εργαλείων μέτρησης

26. Ερεθίσματα για δράση • Δυσκολία συγκρίσεων λόγω ρευστότητας λειτουργικού ορισμού • Τα εσωτερικά ερεθίσματα (πχ παρουσία συμπτωμάτων) προβλέπουν καλύτερα την μετέπειτα δράση

27. Κινητοποίηση υγείας • Χαμηλή αλλά στατιστικά σημαντική συσχέτιση με τη συμπεριφορά • Συνήθως μετράται με ένα ερώτημα που εκφράζει γενική ανησυχία για την υγεία

28. Αξιολόγηση • Χρήσιμο θεωρητικό πλαίσιο για την έρευνα στο χώρο της πρόβλεψης συμπεριφορών υγείας • Πρόβλεψη ενός εκτενούς εύρους συμπεριφορών υγείας με τουλάχιστον μέτρια επιτυχία • Δημοφιλές λόγω του προσδιορισμού των μεταβλητών του μοντέλου με βάση την κοινή λογική • Πρακτικότητα και χαμηλό κόστος εφαρμογής

29. Αλλά και • Συγκεχυμένη δομή του μοντέλου • Ασάφεια διεργασιακών ορισμών και μέτρησης • Μη εισαγωγή μεταβλητών όπως πρόθεση, αυτεπάρκεια, υποκειμενικός έλεγχος συμπεριφοράς • Αδυναμία υπόδειξης ξεκάθαρων στόχων παρέμβασης για την αλλαγή συμπεριφορών • Έμφαση στις ατομικές αξιολογήσεις και πεποιθήσεις • Υποτίμηση του ευρύτερου πλαισίου δράσης του ατόμου

30. Μελλοντικές κατευθύνσεις • Εφαρμογή του μοντέλου σε μελλοντικές πειραματικές μελέτες αιτιωδών σχέσεων • Αντιμετώπιση του θέματος της δομής του μοντέλου • Αντιμετώπιση θεμάτων ορισμού και μέτρησης των μεταβλητών • Αντιμετώπιση ψυχομετρικών θεμάτων